راه سالكان كوي عشق - بزرگراه سالکان کوی عشق نسخه متنی

راه سالكان كوي عشق

اسماعيل نسّاجي زواره

بزرگراه سالكان كوي عشق

مفهوم صراط(راه) كه در قرآن مجيد و معارف اسلامي بسيار به كار رفته، مفهومي جالب و در خور مطالعه است كه در اين نوشتار مورد بحث قرار گرفته است.

لقاي معبود

از ديدگاه قرآن كريم، تمامي موجودات و كائنات به سوي خدا باز مي‏گردند و در خصوص انسان فرموده است:

«يا أَيُّهَا الإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إلي رَبَّكَ كَدْحا فَمُلاقِيهِ» «اي انسان! تو با تلاش و رنج به سوي پروردگارت مي‏روي و او را ملاقات خواهي كرد!».

از اين آيه چنين بر مي‏آيد كه انسان موجودي است سالك و پويا به سوي معبود حقيقي خويش و از هر راهي كه برود و هر مسيري را كه در زندگي انتخاب كند، سرانجام به خدا مي‏رسد، اما اگر هدايت و ايمان حقيقي را در پيش گيرد، جمال و مِهر خداوند را ملاقات مي‏كند و اگر راه كفر و نفاق را در پيش گيرد، جلال و قهر او را. بنابراين اگر مقصد و غايت سلوكش لقاي محبت و مهر خدا باشد، نيازمند به راهي است كه از آسيب انحراف و كجي مصون باشد و از دستبرد شيطان در امان. و محتاج نور هدايتي است كه راه را به او نشان دهد و تا مقصد، راهنمايي‏اش كند.

خداوند سبحان راه سلوك و وصول سالكان كويش را در آيه «اِهدِنَا الصَّراطَ‏المُسْتَقِيم» «مرا به راه راست هدايت كن». ترسيم كرده و همگان را به حركت در آن راه براي رسيدن به اوصاف جمالي خود، فراخوانده است و با واجب كردن قرائت اين آيه در نماز، حداقلّ ده مرتبه در شبانه روز، از بندگان خواسته است كه همواره هدايت به راه راست را از معشوق واقعي خويش بخواهند؛ زيرا:

اولاً: در مسير هدايت، هر لحظه بيم لغزش و انحراف انسان مي‏رود، به همين دليل بايد خود را در اختيار پروردگار بگذارد و تقاضا كند كه او را در راه راست ثابت نگهدارد و ما نبايد فراموش كنيم كه وجود و هستي و تمام مواهب الهي لحظه به لحظه از آن مبدأ بزرگ به ما مي‏رسد، بنابراين همانگونه كه هر لحظه وجود تازه‏اي به ما مي‏رسد، به هدايت جديدتري نيازمنديم؛ اگر موانعي در ارتباط ما با خدا ايجاد شود، پيوند ما را از آن منبع هدايت قطع مي‏كند و همان لحظه از صراط مستقيم منحرف خواهيم شد.

ثانيا: هدايت همان پيمودن طريق تكامل است كه انسان تدريجا مراحل نقصان را پشت‏سر مي‏گذارد و به مراحل بالاتر مي‏رسد و اين را نيز مي‏دانيم كه طريق تكامل نامحدود است و به سوي بي‏نهايت همچنان پيش مي‏رود.

ثالثا: راه انسان به سوي خدا مقاطع و مراحل فراواني دارد و انسان به هر مرحله از مراحل كمال كه رسيد، دوام آن كمال و بقاي آن حال، نيازمند به دوام افاضه و بهره‏برداري از نعمت‏هاي معنوي و باطني است؛ حتي پيامبران و اولياي الهي نيز از خداوند تقاضاي هدايت به راه راست مي‏كنند، زيرا هرچند بسياري از مراحل كمال را پيموده‏اند، ولي ممكن است بسياري از حقايق را نديده باشند، همچون حضرت موسي عليه‏السلام كه عرض كرد: «... رَبِّ اَرِني اَنْظُرُ إلَيْكَ...». «پروردگارا!! خودت را به من نشان بده، تا تو را ببينم...». از اين رو انسان به هر مرحله‏اي از كمال برسد، بايد ثبات در آن مرتبه كمال را از خدا بخواهد.

وحدت راه

صراط مستقيم راهي است كه خداي سبحان براي هدايت انسان معين كرده است و آغاز اين راه در درون فطرت انسان است و پايان آن لقاي خداست كه اگر كسي در اين راه حركت كند در پايان به خداي «أرْحَمُ الرّاحمينَ» مي‏رسد و اگر از بيراهه رود، باز به همان خدا مي‏رسد ولي با وصف «اشدُّ المُعاقبينَ».

كلمه «صراط» در تمام آيات قرآن به صورت مفرد آمده است و اين خود قرينه‏اي است بر يگانگي و وحدت راه؛ راهي است واحد به سوي خداي واحد و چنين راهي تعدّدپذير نيست و لذا فرمود: «وَ اَنَّ هذا صراطي مُسْتَقِيما فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعوُا السُّبُلَ...» «اين راه مستقيم من است، از آن پيروي كنيد؟ و از راه‏هاي پراكنده(وانحرافي) پيروي نكنيد...»؛ از اين صراط مستقيم من تبعيّت كنيد و به دنبال راه‏هاي ديگر نرويد كه بر خلاف صراط مستقيم است. اما در مقابل راه‏هاي كج و انحرافي، راه‏هاي خدا (سُبُل اللّه) نيز هست؛ يعني راه‏هاي فرعي كه به راه راست منتهي مي‏شود.

صراط مستقيم مانند خورشيد است و ديگر راههاي الهي نورهايي است كه از جهات و زواياي گوناگون به صراط مستقيم متصل هستند و به همين جهت خداوند مي‏فرمايد: «وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِينَّهُمْ سُبُلَنا...»«كساني كه در راه ما و براي رسيدن به لقاي پروردگارشان به مجاهده مي‏پردازند، به يقين آنان را به راه‏هاي فرعي خود هدايت مي‏كنيم كه سرانجام اين راه‏ها يك راه خواهد شد»؛ راهي كه پيمودن آن دشوار است و هم سفرانش كم. و اين راه طولاني را با هم‏سفراني همچون؛ پيامبران، صدّيقان، شهدا و صالحان كه تعدادشان كم است، بايد طي كرد. امام علي عليه‏السلام كه خود صراط مستقيم است، مي‏فرمايد: «...لا تَسْتَوْحِشُوا فِي طَرِيقِ الهُدي لِقِلَّةِ اَهْلِهِ...» «اي مردم! در راه هدايت از كمي طرفداران آن وحشت نكنيد...».

بنابراين هدايت به علت كم بودن راهيانش وحشت‏زا و پرمخاطره است و توصيه حضرت علي عليه‏السلام براي رفع‏اين نگراني آن است كه از كمي همراهان در اين راه نهراسند؛ زيرا اينان اگر چه اندك هستند اما از نيكانند.

مصاديق صراط مستقيم

صراط مستقيم بزرگراهي است كه ورود به آن، ورود به حوزه امنيّت، سلامت و هدايت است و از اين رو در كلام وحي و عترت عليهم‏السلام مصاديقي دارد كه به شرح زير است:

الف) دين قيم و پابرجا: قرآن كريم مي‏فرمايد: «قُلْ اِنَّنِي هَدانِي رَبّي إلي صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ دِينا قِيَما مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفا...» «بگو پروردگارم مرا به راه راست هدايت كرده، آييني پابرجا (و ضامن سعادت دين و دنيا)؛ آئين ابراهيم...».

دين قيم ديني است كه خود ايستاده است و ديگران را نيز بر پا مي‏دارد و سرّ اينكه خداوند در اين آيه صراط مستقيم را به دين و روش حضرت ابراهيم عليه‏السلام نسبت داده است، اين است كه برجسته‏ترين روش را ابراهيم عليه‏السلام ارائه و در متن راه مستقيم حركت كرده است و هيچ‏گونه گرايشي به چپ و راست ندارد. قرآن در جاي ديگر مي‏فرمايد: «هذا صِراطُ رَبَّكَ مُسْتَقِيما...».

اِسناد صراط به خداوند از آن جهت است كه صراط همان دين است؛ يعني مجموعه معارف و قوانيني كه خداي سبحان آن را به وسيله وحي بر پيامبران نازل كرده است. پس مبدأ آن خداست و از سوي ديگر عمل به آن نيز انسان را به لقاي خدا مي‏رساند، پس منتهاي آن نيز خداست و چون مبدأ و منتهاي آن خداوند است، اسناد آن به خداوند صحيح و موجه است.

ب)امامان معصوم عليهم‏السلام : اگر انسان در شناخت معارف الهي به عمق دين رسيد و در بُعد عمل نيز توفيق انجام آن را يافت، خود، دينِ مجسّم مي‏شود و چون حقيقت صراط همان دين الهي است، اولياي معصوم خدا عليهم‏السلام ، در احاديث، خود را صراط مستقيم معرفي كرده‏اند و اين سخن، مجاز و تشبيه نيست. لذا امام صادق عليه‏السلام فرمود: «و اللّهِ نَحْنُ الصِّراطُ المُستقيمُ» يا «الصّراط المستقيمُ أَميرُالمؤمنينَ عليه‏السلام »؛ به خدا قسم ما صراط مستقيم هستيم، يا صراط مستقيم همان حضرت علي عليه‏السلام است.