نهضت حسينى در شاعرانه هاى علماى دين از قاجار تا انقلاب اسلامى - نهضت حسینی در شاعرانه های علمای دین از قاجار تا انقلاب اسلامی نسخه متنی

نهضت حسينى در شاعرانه هاى علماى دين از قاجار تا انقلاب اسلامى

غلامرضا جلالى

قيام جاودان امام حسين(ع) سرچشمه دگرگونيهاى شگرفى در زمينه ادبيات اسلامى در حوزه هاى ادب عربى فارسى تركى و اردو شده است.1
از آن ميان رشد شكوفايى و بالندگى و غناى ادب فارسى در بخش مرثيه سرايى وامدار اثرگذارى فرهنگ عاشوراست. تاريخ ادبيات نشان گر اين نكته است كه هر چقدر ما از تاريخ اين رويداد دردناك دور مى شويم توجه شاعران و اهل ادب به اين واقعه افزون تر مى شود و سوگ سروده ها در رساى امام سالكان راه خدا يعنى حسين بن على(ع) افزايش مى يابد تا جايى كه امروزه مرثيه سرايى به عنوان يكى از گونه هاى شعر فارسى درآمده است. در اين منظومه ها شاعران نامدار به زيباييها و نيكوييهاى اخلاقى امام حسين(ع) و ياران او و رويداد جانگزاى كربلا پرداخته و خواننده و شنونده را در اندوهى ژرف فرو مى برند.

پيشينه سرودن مرثيه هاى به رشته كشيده شده در سوگ شهيدان كربلا در
ادب عرب به زمان اين رويداد سوگناك; يعنى سال 61هجرى برمى گردد. شايد بشير بن جذلم نخستين شاعرى است كه به دستور امام سجاد(ع) مرثيه سرود و پس از وى كميت بن زيد اسدى (ش:126ق) سيد اسماعيل حميرى (105ـ173هـ) دعبل غزاعى (148ـ246هـ) و سيد رضى (359ـ406هـ) مرثيه سرايى كرده اند. اينان عاشورا و كربلا را دستمايه افشاگريهاى سياسى و فرياد ضد ستم قرار دادند و به عاشورا با ديد عدالت خواهى مبارزه با بيداد و خيزش حماسى نگريستند. همزمان با سراييدن مرثيه ها سوگنامه هايى نيز در بيان حماسى اين رويداد غم انگيز نگاشته شد و روايت گران نخستين اين سوگ بزرگ افزون بر خاندان امام حسين(ع) و بازماندگان كربلا كسانى چون ضحاك بن عبدالله بن قيس مشرقى2 و عقبة بن سمعان كه پا به پاى حماسه پرشور كربلا نقش آفرينى داشتند ولى شهادت بهره شان نشد و نيز رويارويان امام و همراهان دشمن كه پس از شهادت امام حسين(ع) به بيان ديده ها و شنيده هاى خود پرداختند; از جمله: حُمَيد بن مسلم اَزدى به نسلهاى پسين راه يافت و سپسها در زمان امام صادق(ع) دو نفر از شاگردان ايشان: لوط بن يحيى معروف به ابى مخنف و هشام بن محمد معروف به كلبى در كتابهاى جداگانه اى با نام: مقتل الحسين گردآورى شد. و تاريخ نويسانى چون طبرى ابن اثير ابوالفرج اصفهانى مسكويه رازى ابوحنيفه دينورى شيخ مفيد و بلاذرى از مقتل ابومخنف روايت كرده اند.

در سده ششم هجرى ابوالمؤيد خوارزمى (م:568هـ) در مقتل كتابى نگاشت كه به مقتل خوارزمى نامبردار شد و مورد اعتماد و وثوق بسيارى از عالمان شيعه و سنى قرار گرفت. و مناقب آل ابى طالب نوشته ابى جعفر رشيدالدين محمد بن على بن شهرآشوب (م:558هـ) نيز از كتابهاى مورد اعتماد اين قرن است
على بن موسى بن جعفر بن محمد بن طاووس (م:664هـ) در سده هفتم كتابى را در مقتل فراهم آورد.

مقتل نويسى در سده هاى بعد با پشتكارى و تلاش كسانى چون نجم الدين جعفر بن محمد حلى (م:849هـ) و ديگران دنبال شد.

با سپرى شدن دوران شورها و خيزشهاى انقلابى و سياسى شيعه كم كم حالتهاى واكنشى و برداشتهاى بازدارنده و شعرگرايانه از نهضت حسينى به ميان شيعيان راه يافت و ادبيات شعرى و سوگنامه نويسى و نيز تعزيه پردازى را كه داراى نگاه پويا پر شور و نشور بودند به نگاه غير پويا دگر كرد.

نهضت عاشورا و شرح غمها و سوگهاى آن از سده نخستين هجرى به ادبيات فارسى راه يافت و در آستانه پديدارى حكومت ايرانى ديالمه به جز شعر مراسم عزادارى نيز رواج داشت. هرچند ما در سروده هاى شاعران فارسى زبان پيش از سده هشتم هجرى نمونه هاى زيادى از مرثيه سرايى را در اختيار نداريم ولى اين اندازه مى دانيم كه جمال الدين عبدالرزاق اصفهانى (م:558هـ) در قصيده معروف لغراب3 به حماسه عاشورا اشاره كرده است و شيخ مصلح الدين سعدى شيرازى (600 ـ691هـ) با بزرگداشت خون پاك شهيدان كربلا سروده است:

پس از سعدى امامى هروى (م:686هـ) و فخرالدين عراقى (م:688هـ) نيز اشعارى در سوگ حسين(ع) سروده اند. عارف نامدار نيمه دوم سده هفتم و سرآغاز سده هشتم هجرى سيف الدين فرغانى (م: پس از سال 705هـ) از قديمى ترين مرثيه سرايان شمرده مى شود
به جز يادشدگان در شعر سلمان ساوجى (م:778هـ) خواجوى كرمانى (689 ـ753هـ) و سعيد هروى (م:741هـ) نيز به سوگنامه هايى درباره امام حسين(ع) برمى خوريم.

در سده هشتم و نهم ادبيات انقلابى شيعه به زبان فارسى زنده و بالنده شد و ملاحسين واعظ كاشفى(م:910هـ) كتاب مشهور روضةالشهدا را دراين دوره نگاشت و انتشار اين كتاب با رسميت يافتن تشيع در زمان شاه اسماعيل صفوى همزمان بود و خواندن آن در مجالس بزرگداشت ياد و نام حسين(ع) و ياران در محرم رايج گرديد و مجلس روضه خوانى نام خود را از همين كتاب گرفت. فخرالدين على بن حسين فرزند واعظ كاشفى نيز اهل شعر و مرثيه خوانى بود و شرح ماجراى جانسوز كربلا را به نظم درآورد.

پس از استوارى اورنگ صفويان (م:907ـ 1148هـ.ق) با توجه به علاقه و دلبستگى شاهان صفوى بويژه شاه طهماسب و شاه عباس اول به مرثيه سرايى و بزرگداشت امام حسين(ع) بازار منقبت گويى و مرثيه خوانى رواج و گرمى تمام يافت و با ظهور مولانا شمس الشعرا محتشم كاشانى (م:905ـ996هـ) فرزند خواجه ميراحمد به اوج خود رسيد. وى با سرودن تركيب بند مشهور خود به عنوان معروف ترين مرثيه سراى ادب فارسى شناخته شد. يكى از دليلهاى توفيق محتشم حماسى بودن شعرها و مرثيه هاى اوست. او برخلاف ديگر مرثيه سرايان از بهره گيرى از واژه هاى حاكى از عجز زارى و التماس پرهيز كرده است.

برخلاف اندك سوگنامه هاى اين دوره چون دوازده بند محتشم كه داراى درونمايه عرفانى و حماسى است دوره صفويه به دليل گذار جامعه ايران از نهضت به نظام و از انقلاب به استقرار حالتهاى حماسى ادبيات عاشورايى فروكش كرد و عاشورا در ادبيات فارسى حالت حماسى خود را از دست داد و
اين جريان حتى به ادبيات شمارى از بزرگان حوزه نيز كه ما امروزه به ديوانها و دفترهاى شعرى آنان دسترسى داريم راه يافت. شايد همين صورت گرايى و شعار زدگى سبب شد تا بسيارى از بزرگان حوزه از جمله ميرداماد و شاگردش ملاصدرا و شاگردان او: ملامحسن فيض كاشانى و بهاءالدين محمد عاملى (شيخ بهايى) برخلاف ذوق شعرى و داشتن ديوان و دفترهاى شعرى به مرثيه سرايى و نوحه گرى نپرداختند. آنان با قشرگرايى و دروغ پردازى بسيارى از مداحان عصر صفوى ناسازگارى داشتند و از بستن پيرايه هاى دروغين به رويداد عاشورا و از گزافه گويى و حركتهاى ناشايست مى پرهيختند و مى پرهيزاندند و فهم و عمل به پيامهاى حيات آفرين عدالت خواهانه و بيدارگرانه و جهل ستيزانه ى امام حسين(ع) و ياران او را بايسته تر مى دانستند. و آنان به همين دليل كوشش داشتند تا از اسلام عاميانه فاصله بگيرند.

در ميان چهره هاى بلند پايه روحانى عصر صفوى تنها كسى كه به شرح مرثيه سروده ملا عبدالرزاق حسين لاهيجى(م:1072هـ) متخلص به فياض است. وى از حكيمان و متكلمان بزرگ قرن يازدهم هجرى داماد و شاگرد ملاصدرا و استادِ قاضى سعيد قمى است.

لاهيجى از ارادت مندان ناب خاندان پاك پيامبر(ص) بود و بيش از همه اين بزرگواران به امير مؤمنان على(ع) عشق مى ورزيد.

او بيش تر در ستايش امامان قصيده سروده است و تركيب بندى در چهارده بند در سوگ سالار شهيدان امام حسين(ع) و ساقى نامه اى در مدح ساقى كوثر سروده است.

در مناقب امام حسين مى سرايد:

لاهيجى در بخشى از تركيب بند خود از چگونگى ديندارى مردم در عصر خود شكوه مى كند و با يك اشاره مى فهماند كه دين در زمانه او بى پناه مانده است درست به همان گونه كه در عصر امام حسين(ع) دين بى پناه مانده بود و او با شهادت طلبى خود آن را احيا كرد:

با اين حال لاهيجى از وصف حماسه دردناك كربلا و تصويرپردازى از رخدادهاى آن فراتر نرفته و به حقيقتِ پيام امام اشاره نكرده است.

با چشم پوشى از دوره صفويه ما در يك نگاه فراگير به اشعار و ديوانهاى بر جاى مانده از عالمان برجسته دين از دوره قاجاريه تا انقلاب اسلامى مى توانيم چهار گرايش و ديدگاه عرفانى حكمى هنرى و سياسى را در ادبيات عاشورايى آنان بيابيم. هرچند نمى توان چنين نتيجه گرفت كه هريك از اين نگاه ها از نگاه هاى ديگر بى بهره اند; چون به عنوان نمونه در فهم عارفانه از رويداد كربلا از ابزار اديبانه و هنرى نيز به عنوان نمونه استفاده شده است ولى نگاه چيره يا عرفانى است يا عقلانى و يا….

الف. نگاه عارفانه:

ما در ميان دانايان رموز دين به كسانى برمى خوريم كه گونه رويكرد آنان به نهضت حسينى اثر پذيرفته از يك فهم عرفانى است و بررسى آنان در واقع از داده هاى عرفان نظرى بهره گرفته است. از آن ميان ما مى توانيم به نام نيّر تبريزى اشاره كنيم:

ميرزا محمدتقى متخلص به نيّر (1247ـ1312هـ.ق) فرزند ملا محمد و
مامقانى الاصل بود. در نجف به تحصيل پرداخت. او آتشكده نيّر را به تاريخ منظوم نهضت امام حسين(ع) اختصاص داده است. شيوه ايشان روايت گرى دردها اندوه ها و بلاها و بسنده كردن به تاريخ ظاهرى كربلا نيست. ايشان بيش تر به ترسيم و طرب عاشقانه حضرت سلطان عشق اباعبدالله الحسين(ع) و يارانش پرداخته و در بيان ورود امام به كربلا و خطبه شب عاشورا مى سرايد:

وى پس از ستودن وفادارى ياران امام(ع) به ناهمگونى و ناسازگارى حاكم بر آن فضا و بلندى و پستى و فراز و نشيب بين دو نيروى نابرابررو در رو در كربلا اشاره مى كند و به خوبى نشان مى دهد كه چه سببها و انگيزه هايى نيروهاى دشمن را به وادى كربلا كشانده و رو در روى حسين(ع) قرار داده و آنان را به كشيدن شمشير عليه خاندان عترت و طهارت واداشته است.

در چهره آرايى هنرمندانه نيّر از رويداد كربلا اين داستان عشق است كه سرنوشت يك يك قهرمانان اين خاك را رقم مى زند
او به زيبايى تمام شهادت حر بن يزيد رياحى و حضرت ابوالفضل را به رشته مى كشد.

نيّر در بيان رشادت عاشقانه حضرت عباس و بريده شدن دستانش از زبان او مى سرايد:

نيّر با استادى و بهره ورى از سرچشمه ناب عرفان صحنه اى زيبا از وداع على اكبر با مادر مى آفريند و از زبان ليلا مى سرايد:

نيّر به خوبى نشان مى دهد كه امام حسين(ع) در هر منزلى از منزلهاى
جهاد چه امتحان و ابتلايى را از عهده برآمده است. او رويداد كربلا و تاب فزون از توان بشرى حضرت امام حسين(ع) را سبب رسيدن ايشان به بارگاه الهى و ديدار حق مى داند:

نيّر تبريزى فرازهايى از دريافت شعرى خود را به گونه مستقيم از مثنوى طاقديس حاج ملااحمد نراقى گرفته است و اثرگذارى نراقى بر شعر نيّر به روشنى ديده مى شود.

ب. نگاه حكيمانه:

در كنار حكماى دوره قاجار كه در ناسازگارى از رويكرد گزافكارانه و عاميانه به پيامهاى سترگ عاشورا و امام سالكان و شهيدان از همدمى با عامه مردم و قشريون پرهيز كردند تنى چند از بزرگان فلاسفه اين دوره كوشيدند تا با نشر رويدادهاى روشن و بى پيرايه محرم گامهايى را در راستاى احياى مكتب سياسى و حركت آفرين و فرهنگ ساز امام حسين(ع) بردارند. اين گامها در هنگامى برداشته مى شد كه شمارى ديگر از بزرگان حوزه كه از نگاه كلامى برخوردار بودند با هدف خرافه زدايى از ساحت مقدس عاشورا به نگارش كتابهايى در تاريخ اين واقعه پرداختند. لؤلؤ مرجان حاجى نورى خصائص الحسين و فوائد المشاهد و ده مجلس شيخ جعفر شوشترى همه در پاسخ به اين نياز نگاشته شده اند
در ميان حكماى دوره قاجار ملا محمدعلى با نام شعرى مغنى و نامبردار به حكيم هيدجى (1270ـ1346هـ) از دانشوران بلند پايه زنجان از حكما و عرفاى بنام داراى حاشيه بر شرح منظومه سبزوارى رساله دخانيه و ديوان در بردارنده: دانشنامه غزليات رباعيات و مفردات.در ديوان خود با نگاهى حكيمانه به نهضت عاشورا پرداخته است. نگاه حكيم هيدجى به رويداد جان گداز كربلا افزون بر اين كه حكيمانه است حماسى نيز هست. او در دانشنامه كه به سبك شاهنامه حكيم فردوسى سروده است ضمن ستايش روان آدمى و اشاره به فراز و فرود روح و اقبال و ادبار آن بازگشت و توبه حر بن يزيد رياحى را به عنوان نمونه اى روشن از اين اقبال و ادبار روان آدمى اين چنين وصف مى كند:

او سختى گزينش را در جريان توبه حر يادآور مى شود و سرچشمه بازگشت او را خردورزى مى داند. و نشان مى دهد چگونه حرّ به سراغ عمرسعد مى رود و متوجه مى شود كه او همانند ديو ناسازگارى قصد كارزار با امام خوبان را كرده است. پس از توبه و توجه به داور دادخواه و به گردن گيرى گناه و اعلان پشيمانى در حالى كه دو لشكر رفتار حرّ و چگونگى انتخاب او را زير نظر داشتند رو به سمت خيمه هاى مهاجران كربلا كرد و از اسب فرود آمد و به خوارى چهره بر خاك سود. شاعر از زبان امام حسين(ع) خطاب به حرّ چنين مى سرايد:

هيدجى يادآور مى شود: حرّ گمان نمى كرده است كوفيان از امام رخ برتابند و چشم از ننگ و عار روزگار بپوشند و با وى به كارزار بپردازند. و پشيمانى خود را از كردارى كه داشت به امام ابراز داشت. حكيم هيدجى رفتار امام را با وى چنين ترسيم مى كند:

ولى حرّ بهتر مى داند كه بى درنگ با سپاه دشمن به رويارويى برخيزد. او با زبانى بس روان و بسيار ساده پند حرّ به سپاه كوفيان را يادآور مى شود:

حكيم هيدجى شرح مى دهد كه حرّ چگونه پرده از نفاق ودورويى كوفيان برمى دارد.

پس از آن هيدجى به شرح نبرد عبدالله بن عمير با يسار سپاه و آهنگ لشگر ابن سعد به قرارگاه ياران حسين(ع) مى پردازد. از نظر حكيم هيدجى مبارزه امام با سپاه يزيد مبارزه نور و ظلمت و خير و شر و حق و باطل و ايمان و كفر است كه در همه پهنه تاريخ جريان داشته است و حر نماد انسان آزاده و گزينش گر است كه از زندگى همراه با دورويى و بى طرفى در چالش هاى حيات و مرگ دست كشيده و راه خود را به سوى روشنايى مى گشايد و نام نيك از خود بر جاى مى گذارد.

حكيم هيدجى به گونه هدف مند به قيام امام شهيدان توجه دارد و از آوردن واژگانى كه بيان گر ناتوانى و لابه حتى رنج درد بلا و گرفتارى است پرهيخته و از نهضت حسينى به عنوان يك حماسه ماندگار ياد كرده و با زبانى رزمى و پيامدار اين رويداد را به ياد تاريخ مى سپارد
.

او تاخت بردن حرّ به سپاه دشمن را چنين به رشته مى كشد:

هيدجى پس از وصف و ستايش كارزار شجاعانه و از پا افتادن حرّ كربلا تصوير جانسوزى از آوردن پيكر خونين او نزد سالار كربلا در فرا روى خواننده مى گذارد:

وى حبيب بن مظاهر اسدى را (مهين پير راه) مى نامد و در بيان جانبازى او در روز عاشورا مى سرايد:

از زبان حبيب خطاب به لشكر دون مى سرايد:

حكيم هيدجى در لابه لاى دريافتهاى حكيمانه خود از نبرد كربلا پيامهاى فيلسوفانه اى را در قلمرو بحثهاى حكمت عملى و فلسفه سياسى و نيز آداب كشوردارى در اختيار خوانندگان قرار مى دهد:

و يا مى سرايد:

و نيز زبان به اندرز مى گشايد و مى سرايد:

حكيم هيدجى در كمال بخشيدن به برداشت خود از رويداد ناگوار عاشورا كه ناشى از جدايى دين و سياست بود به درهم آميختگى دين و دولت و سياست و ديانت در ادوار كهن تاريخ ايران اشاره كرده و مى سرايد:

در رديف حكيم هيدجى حاج شيخ محمدحسين غروى اصفهانى معروف به كمپانى (1296ـ1361هـ) نيز با نگاهى حكيمانه به كالبدشكافى رويداد عاشوراى حسينى پرداخته است. او در بين پسينيان از علماى شيعه در شمار انگشت شمار عالمانى است كه با زبان شعر به ستايش نهضت امام حسين(ع) پرداخته اند. او اثر هنرى وزين خود به نام الانوار القدسيه را به زبان عربى در مرثيه ها فراهم آورد و همين كار او اگر براى فارسى زبانان ترجمه شود الگوى مناسبى براى مرثيه خوانى خواهد بود.

به روايت آقا عزالدين حسينى زنجانى از فرزند محمدحسين كمپانى:

وقتى ايشان كتاب سمو المعنى فى سمو الذات واشعته فى حيات الحسين(ع) نوشته شيخ عبدالله علايى مصرى را ديده بود كار ايشان را تحسين كرده ويادآور شده بود: اگر كسى مى خواهد درباره امام حسين(ع) مطلبى بنويسد بايد چنين بنويسد و يا هيچ ننويسد.

ييعنى با توجه به آسيبهاى دينى و سياسى به وجود آمده در دوران نهضت با هدف نشر پيام حيات بخش امام حسين(ع) در احياى اسلام و انسانيت به نشر كتاب بپردازد.

محمدحسين كمپانى در ديوان فارسى خود درباره وارد شدن امام به كربلا مى سرايد:

ايشان دوازده بند در جواب محتشم كاشانى در مرثيه امام حسين(ع) سروده است و خود نيز شانزده بند ديگر در رثاى سيدالشهدا گفته و مخمس
غزل شيخ سعدى را در مصيبت آورده و آنچه در شب يازدهم محرم روى داده به خوبى تصويرگرى كرده است.18
كمپانى بخش بزرگى از ديوان خود را به رثاى حسين(ع) ويژه ساخته است هرچند بسيارى از پيامهاى جهانى امام در ديوان او بازتاب نيافته است.

ج. نگاه هنرى:

در بين علما و روحانيت شيعه در دوره قاجار كم تر كسى در پايه ملا احمد نراقى توانسته است با ديدى زيباشناسانه و هنرى زيباييهاى رويداد عاشورا را به تصوير بكشد. هرچند نگاه او خالى از فهم عرفانى و حكيمانه نيز نيست ولى جلوه زيباشناسى معنوى رويداد عاشورا در شعر وى بيش تر است.

ملا احمد نراقى در آخرين بخش مثنوى طاقديس به جريان حركت امام حسين(ع) از مدينه به سوى عراق و گونه حضور او در كربلا و رويداد روز عاشورا اشاره كرده است.19
او با دقت بسيار كوشيده است تا دقايق روحى و عاطفى اين رويداد دلخراش را از بعد انسانى وصف كند.

نراقى در طاقديس مدهوش صحنه كربلاست و با ديدى هنرمندانه به همه رويدادها و فراز و نشيبهاى آن نگاه مى كند. او در بيان وداع امام حسين(ع) از مدينه و قبر پيامبر اسلام(ص) مى سرايد:

نراقى دگرگونى ساختار سياسى و فرهنگى جهان اسلام در روزگار امام حسين و فساد حاكم بر دربار امويان را به طور استعارى و در قالب تشبيه ها و كنايه ها چنين شرح مى دهد

نراقى در نگارگرى همدمى ياران و خويشان امام حسين(ع) با وى خطاب به حضرت زهرا(س) از فتنه هايى كه پس از او سر برآوردند مى گويد. آن گاه از يك سو بسيار سوگناك چهره نگارى مى كند از قطار شترانى كه اسيران كربلا و دختركان سوار بر كجاوه را به شامات مى برند; از سوى ديگر به غيرت جوانانى اشاره مى كند كه در ركاب امام بر رخش عزت سوار گشتند و به جدال با نامردان پرداختند:

ورود حضرت امام حسين(ع) به خاك كربلا در زبان شعر نراقى بسيار هنرمندانه بازتاب يافته است. او خاك كربلا را مخاطب ساخته و از او مى خواهد تا بارگاه پادشاهى را ساز كند كه شاه بزرگى از راه خواهد رسيد و در ركاب او اميران سترگى حضور دارند:

نراقى در ستايش از خاك كربلا مى سرايد:

نراقى براى نشان دادن فضاى اندوهناك شب عاشورا و سياهى و ديجورى اين شب و پنهان ماندن نور دين احمد چونان خورشيد عالم تاب كه در آن شب خوفناك خود را از نظر هوس رانان و هوس بازان و كج انديشان پنهان داشته بود چنين مى سرايد:

امام(ع) همه اصحاب خود را در چنين شبى بيمناك فراخواست و به آنان چنين گفت:

نراقى جواب ياران وفادار امام حسين(ع) را در پاسخ به برداشتن بيعت از عهده آنان چنين بازتابانده است:

نراقى مى گويد: وقتى ياران امام در پيرامون او ماندند و از يارى او دست نشستند امام پرده از حقايق برداشت و آنان از ديدن آن همه حقيقت از خود بى خود شدند:

چشم ياران بر راه سحر دوخته تا مهر از خاوران سر برآورد. آنان گوشهايشان همه بر بانگ خروس بود تا پيش از آن كه آواى طبل جنگ شنيده شود تيغ ها بر كف و كفن ها بر دوش و سينه در جوش و دل ها در خروش باشد. تا اين كه سپيده دم دميد و روزگار آهنگ ماتم را ساز كرد و ليلى شب بند پيراهن خود را گسيخت.

نراقى در چهره نگارى آخرين ديدار امام حسين(ع) با ياران خود در صبح
عاشورا و جنگ نابرابر آنان با سپاه دشمن با زبانى حماسى مى سرايد:

و مى سرايد:

در نگاه نراقى خاك كربلا دو جريان دين و كفر را از يكديگر ممتاز كرد. دين در عاشورا از غلاف بيرون آمد و با كفر در ميدان مصاف قرار گرفت.27 ياران امام با آهنگ استوار در حالى كه بر رخش سوار بودند به ميدان تاختند و با تيغ هاى خود با حزب شيطان درافتادند.28
درگذشت ملا احمد نراقى مانع از آن شد تا وى همه رويداد كربلا را در قالب زيبا و اثرگذار مثنوى خود به تصوير كشد و با مرگ نراقى ماجراى كربلا در مثنوى طاقديس ناتمام ماند.

د. نگاه سياسى:

بايد پذيرفت كه برخلاف وجود چهره هاى جهان آراى ادب حوزه بسيارى از مديحه ها و مرثيه هاى اهل بيت در طول عمر هزار و دويست ساله خود تك بعدى بوده و كم تر در آثار شاعران مرثيه سراى اهل بيت به جنبه هاى حماسى و سياسى و مبارزاتى پيشگامان اين نهضت بويژه سالار شهيدان توجه شده است. آنان بيش تر
به جنبه هاى ستمديدگى تنهايى بى يارى و ياورى و پاكى و بى آلايشى شهدا مى پرداختند. تنها از دهه بيست است كه نوحه ها و مرثيه ها دستخوش دگرگونى اساسى شد و جنبه حماسى و انسانى آن با اثرپذيرى از آموزه هاى علماى مبارز و پيشگامان روحانيت اوج گرفت و با توجه به پويايى جامعه گونه اى دگرگونى در فهم از عاشورا پديد آمد و حادثه عاشورا در همه زواياى آن مطرح گرديد.

حركت ياد شده در جريان نهضت امام خمينى در آغازين سالهاى دهه چهل توجه همه عالمان و مردم را به دقت در سرچشمه سرشار از فرهنگ و حركت نهفته در قيام عاشورا جلب كرد. امام خمينى توانست امام حسين(ع) را به عنوان اسوه عملى بشناساند و رويكرد اجتماعى حركت عاشورا را در دلها و ذهنها جاى گير سازد.

او از اين جريان به عنوان يك سلاح ايدئولوژيك استفاده كرد و در پرتو نگاه ناب امام از حدود سال 1340 به بعد نوحه ها دستخوش دگرگونى اساسى شد و جنبه حماسى و سياسى به خود گرفت و در انقلاب اسلامى سال 1357 به كمال رسيد. در جريان اين انقلاب و با پرتوگيرى آموزه هاى امام خمينى از مكتب سالار شهيدان بود كه مردم جهت زندگى خود را دگر كردند و فهم آنها از دين و آيينهاى دينى دستخوش دگرگونى ژرف شد. امام خمينى محرم را ماه پيروزى خون بر شمشير ناميد و مردم حقيقت نهضت امام حسين(ع) را در محرم 1357 آزمودند. آنان فهميده بودند كه چگونه يك شعار را مى توان به عمل دگر كرد و خوشايند نهضت حسينى نيز نه توسعه شعار بلكه توسعه شعور بود.

چنين بود كه شيعه استفاده از روز عاشورا را فرا گرفت و خون امام حسين(ع) به سرمايه حق دگر شد نه ابزارى براى سكون و بى خبرى و بى خردى. مى توان پيروزى خون بر شمشير را پس از سده هاى زيادى كه از رويداد جانسوز كربلا گذشته بود در چيرگى نهضت اسلامى با رهبرى يكى از فرزندان او امام خمينى بر رژيم پهلوى به خوبى حس كرد. نقطه سرآغازى كه در صورت پايندگى و ادامه شعور و عمل صالح مى تواند برترى حق بر باطل را به زيبايى بنماياند.