جنبشهاي اسلامي و مقايسه آن با حركت طالبانيسم

علي اصغر رجاء*

اشاره

با فاصله‌اي اندك و پس از آنكه جنبش اسلامي راديكال و شيعي در ايران با پيروزي انقلاب اسلامي به وجود آمد، همساية آن افغانستان در ادامة برنامة استعماري شرق اشغال شد. اين واقعه باعث گرديد كه ميان جنبشهاي راديكال شيعي و جنبشهاي بنياد گراي اهل سنت، گونه‌اي همسويي در جهت طرح اسلام به عنوان نيروي سوم در برابر سوسياليزم و امپرياليزم پيش آيد. اما تضادهاي دروني جنبشهاي اسلامي باعث شد كه غرب از فرصت سقوط ابر قدرت شرق بهره گيرد و جنبشي را به صورت برنامه ريزي شده با عنوان طالبانيسم به وجود آورد تا دستاوردي براي جنبشهاي اسلامي از ناحية سقوط ابرقدرت شرق حاصل نشود.

مقدمه

حركتهاي اسلامي و ظهور اسلام سياسي در دهة شصت از سوي غرب به نام «بنياد گرايي» ياد شد. اين حركت كه همراه با نام امام خميني (ره) بود، نيروي غرب را به چالش فرا خواند. نويسندگان اسلامي اين حركت را با نام «اصول گرايي» يا «راديكاليزم اسلامي» از حركت نوع مشابه آن در ميان اهل سنت جدا كردند و سر سلسلة آن را سيد جمال الدين افغاني (ايراني) معرفي نمودند و حركت اهل سنت به نام «بنياد گرايي اسلامي» باقي ماند.

در ميان نويسندگان غربي، اين دو حركت از يكديگر تمييز داده نمي‌شوند و مشخصات هر يك جدا مطرح نمي‌گردد؛ در حالي كه نويسندگان و متفكران پيرو جريان شيعي سعي دارند مباني فكري ـ فرهنگي خود را از نوع ديگر جدا نمايند. استراتژي غرب در عدم تفكيك اين دو جريان، ناشي از مطالعات گسترده‌ و پيشينة تاريخي اين پديده در جهان است. به نظر مي‌رسد غرب در اين استراتژي طرح و برنامه استعماري جديدي دارد. طالبان، يكي از جريانات تابع بنياد گرايي، از جملة اين طرحها بود.

تاريخچه گروه طالبان

طالبان در فاصله سالهاي 1373 ـ 1380 ش (1994 ـ 2002 م) از جنوب افغانستان ظهور نمودند. آنان گروهي با انگيزه، از طلاب علوم ديني بودند كه از افزايش ناامني در سراسر افغانستان توسط دسته‌هاي مسلح به نام مجاهد پس از فروپاشي حكومت نجيب در سال 1370 به ستوه آمده بودند. اين دسته‌هاي مسلح به مدت سه سال در حالي در جاده‌ها به دزدي و اخاذي مي‌پرداختند كه سران مجاهدين در پايتخت بر سر قدرت به شدت مي‌جنگيدند.

در اين شرايط كه اوضاع مرزي تحت نظارت سازمان اطلاعات ارتش پاكستان (ISI) قرار داشت،[1] خبرگزاريها از عمليات پر سر و صداي تصرف يك شهر مرزي در جنوب قندهار و يك پايگاه مملو از اسلحه توسط گروه ناشناختة طالبان در 1373 ش (12 اكتبر 1994 م) خبر دادند. اين گروه از قبيلة پشتونِ دُرّاني با سابقة حكومت 250 ساله در افغانستان و خواستار بازگشت «ظاهر» شاه سابق بودند. رهبر آنان ملا عمر، يكي از مجاهدين سابق، بود[2] و فرماندهان محلي، پاكستان را در ظهورشان دخيل مي‌دانستند.[3] يك هفته بعد، در بيستم اكتبر، هيأتي از كارشناسان امور عمراني و سفراي خارجي به سرپرستي بابر، وزير خارجه وقت پاكستان ـ كه خود يك پشتون بود ـ در سفري به جنوب افغانستان، امكان برقراري بزرگراهي از كويته به هرات را بررسي مي‌كردند. بابر قبلاً رايزنيهايي با مقامات محلي انجام داده بود.[4] اين هيأت در خارج از قندهار توسط مجاهدين محلي و در اعتراض به حمايت پاكستان از گروه طالبان گروگان گرفته شد. از طرفي ملاقاتي در 28 اكتبر بين رئيس جمهور تركمنستان و والي هرات با بوتو، نخست وزير وقت پاكستان، در عشق آباد صورت گرفته و قرار بود در يك سفر آزمايشي، كارواني تجاري شامل سي كاميون از پاكستان به عشق آباد رود. در 29 اكتبر اين كاروان نيز همراه دو فرمانده طالبان و يك افسر ISI به گروگان مجاهدين در آمد.[5] طالبان به درخواست پاكستان در يك حملة برق آسا گروگانگيران را فراري ‌دادند و عصر همان روز قندهار را به تصرف در‌ آوردند.[6] از آن پس طالبان به شهرت رسيدند و توانستند با برقراري عوارض بر كاميونها امنيت جنوب را تأمين كنند. پيشرويهاي سريع آنان در شرق به «چهار آسيا» و دروازهاي كابل و در غرب به «فراه»، همراه با خريد فرماندهان محلي، نظم و امنيت را به اين مناطق برگرداند. گروه كوچك آنان در اين زمان به صورت يك جنبش قدرتمند و پرتحرك و سريع در آمده بود و تعجب همگان را بر مي‌انگيخت.

سخت‌ گيريهاي معروف آنان پس از تصرف «هرات» در سال 1995 م نيز توجه همه را به خود جلب كرد. هنگامي كه آنان در سال 1996 م جلال آباد را در شرق افغانستان فتح و كابل را محاصره مي‌كردند، سران مجاهدين همچنان به درگيريهاي خود در اطراف پايتخت (كابل) و دسته بنديهاي تاكتيكي بر سر تصرف شهرها ادامه مي‌دادند؛ در حالي كه امنيت و نظم در قلمرو جنبش طالبان برقرار بود، پس از چند محاصره، نيروهاي احمد شاه مسعود كابل را تخليه كردند و بلافاصله شهر به تصرف طالبان در آمد. پس از سقوط اين چهارمين شهر بزرگ افغانستان، مجاهدان در مقابل طالبان يك اتحاد تاكتيكي به نام «جبهه متحد»[7] به وجود آوردند. طالبان كه حاكميت بر تمام كشور را جست و جو مي‌كردند،‌ با استفاده از اختلافات داخلي سران مجاهدين در سال 1998 م شمال و اندكي بعد مركز افغانستان را هم تصرف كردند و دست به كشتارهاي وسيع مردم در اين مناطق زدند.[8] تحريمهاي اقتصادي جامعه بين المللي در واكنش به اعمال طالبان آنان را به انزوا برد. وقتي دو روز قبل از حادثة يازدهم سپتامبر آمريكا (بيست شهريور 2001)، احمد شاه مسعود كشته شد، ائتلاف ضد تروريسم به رهبري آمريكا با بمبارانهاي سنگين و پشتيباني جبهه متحد، طالبان را از صحنة سياسي افغانستان به زير آورد.

پيش زمينه‌هاي جنبش طالبان

زمينه‌هاي تاريخي، داخلي و خارجي بحرانهايي را در افغانستان به وجود آورد كه باعث پيدايش طالبان شد. گروههاي قومي از نژادهاي مختلفي در افغانستان سكونت دارند.[9] از ابتدا

به وجود آمدن اين كشور در سال 1747 ميلادي توسط احمد شاه دراني، به مدت صد سال مشكلي از اين ناحيه پديد نيامده بود؛ ولي به تدريج با رسوخ ناسيوناليزم از اروپا به منطقه

مشكلات آغاز شد.[10] تصفيه قومي ـ مذهبي هزاره‌ها، نامگذاري كشور به نام يك قوم فاتح و اكثري، تعيين مرزها بر پاية اهداف استعماري روس و انگليس، عدم حضور اقليتهاي قومي ازبك و هزاره در نظام حكومتي، تحميل الگوي قومي پشتو به ديگران در تصميم گيري (لوي جرگه) به جاي مفاهيمي چون دموكراسي، قانون، مشاركت سياسي و به وجود آمدن مذهب رسمي در مسير پيدايش تاريخي خود، چالشهاي جدي در افغانستان و حتي كل شبه قاره[11] بودند.

براي مثال، گفته مي‌شود احمد شاه دراني با براندازي حاكمان هندي «مرهته» در آغاز تشكيل افغانستان، تعادل قوا را در شبه قاره بر هم زد و زمينه قدرت گرفتن استعمار انگليس فراهم شد.[12] همچنين تحميل قرارداد مرزي ديورند توسط انگليس، مسئلة پشتونستان را به صورت چالش سياست پاكستان و افغانستان پس از سال 1947 م در‌ آورد.[13] پيدايش جنبش طالبان هم از اثرات پاياني اين معاهدة شوم قلمداد مي‌شود. علاوه بر اين، پيوند تاريخي نهضتهاي اسلامي شبه قاره و به خصوص پاكستان، تأثير مستقيم در جنبش طالبان داشت.[14]

پس از جنگ جهاني دوم، ابرقدرت آمريكا جايگزين انگليس شد و دو بلوك شرق و غرب در جهان شكل گرفت. در اين دوره دو حادثة بزرگ تأثيرات عميق و شگرفي در جهان و بالطبع در افغانستان داشت؛ يكي تجاوز نظامي شوروي در 27 دسامبر 1979 م (دي 1357 ش) و ديگري پيروزي انقلاب اسلامي در 22 بهمن 1357 ش (فوريه 1979 م) در ايران.

تجاوز شوروي به افغانستان از طرف غرب، ادامة آرمان تاريخي اتحاد جماهير شوروي در مورد تسلط بر خليج فارس و آبهاي گرم جنوب تلقي شد. انقلاب اسلامي نيز با توجه به جهت گيري ضد غربي رهبري و سياستمداران انقلابي آن، آمريكا و غرب را به چاره جويي وا داشت. انقلاب اسلامي ايران اگر چه راديكاليسم اسلامي را تجديد بنا كرد؛ با جنبش بنياد گرايي شبه قاره در تفكر و استراتژي مقابله با غرب و نيز تجاوز شوروي به كشور اسلامي متفاوت بود. جنبشهاي شبه قاره، بهره گيري از عقل و اجتهاد و نوآوري را روا نمي‌دانستند و جمود و محافظه كاري داشتند و غرب را به عنوان يك كل رد مي‌كردند و در مقابل تجاوز شوروي هم معتقد به نبرد مسلحانه بود؛ اما راديكاليسم اسلامي در ايران جمود فكري نداشت و غرب را يك كلي داراي اجزاي خوب و بد مي‌دانست. در مورد تجاوز شوروي هم رهبري انقلاب با آن مخالف بودند، اما دولت به محكوميت اين عمل در مجامع بسنده كرده بود.

افغانستان در تعامل و تقابل مجموعه سياستهاي غرب و شرق از يك طرف و تأثيرات خارجي جنبشهاي اسلامي شبه قاره و ايران و عربستان از طرف ديگر قرار گرفت. زمينة تضاد قومي ـ مذهبي و نژادي هم از قبل وجود داشت؛ بنابر اين، بحرانها ظاهر شد. بحرانهاي داخلي در دورة حكومت مجاهدين بر اثر جنگ داخلي و دخالتهاي خارجي در افغانستان از اين قرارند: بحرانهاي اجتماعي هويت، مهاجرت، امنيت و توسعه (انكشاف)؛ بحرانهاي سياسي مشاركت، مشروعيت، دخالت و رقابت؛ و بحرانهاي اقتصادي فقر، قاچاق، پول و تورم؛ و بالاخره بحرانهاي فرهنگي بيسوادي و اخلاق خشونت، همگي محصول اين دوره است. برخي از اين بحرانها اثرات درازمدت خود را هنوز دارند. به عنوان مثال، بحران مهاجرت كشورهاي همجوار و حتي دوردست را به فرياد و فغان واداشته است. جنبش طالبان در چنين بستري از بحرانهاي داخلي به وجود آمد و به آنها دامن زد و خصوصاً در زمينة فرهنگي مردم را از دين و مذهب بيزار و به نفوذ مسيحيت دچار كرد و حتي بحران رقابت، ابعاد بين المللي گرفت.[15]

تجاوز نظامي شوروي اساسي‌ترين عامل خارجي پيدايش گروه طالبان در افغانستان بوده است. اين تجاوز پيش از آنكه به شكست انجامد، تأثيرات عمده‌اي در افغانستان به جاي ‌نهاد. برخي از اين تأثيرات عبارت اند از: قيام ملي، ورود احزاب جهادي به صحنة قدرت سياسي، تشديد رقابتهاي شرق و غرب، خود مختاري مناطق شيعه نشين در مركز، رشد اسلام گرايي، امنيت و توسعه شهر كابل، شهرت احمد شاه مسعود در نبردهاي چريكي،‌ تجديد اهميت ژئوپلتيك افغانستان، روي كار آمدن نجيب الله و مهاجرت.[16] خروج ارتش سرخ در 15 فوريه 1989 م از افغانستان نيز باعث شد كه حكومت نجيب الله عده‌اي از مليشياي قومي از جمله ژنرال «تَنَي» و ژنرال «دوستم» و ژنرال «فهيم» را قدرت دهد.

قيام ملي و كوششهاي احزاب جهادي باعث پيروزي مجاهدان شد. احزاب جهادي از كمكهاي آموزشي و مالي ـ تسليحاتي غرب و عربستان و بعضاً ايران بهره مي‌بردند. عده‌اي از جنگجويان عرب و يك ثروتمند سعودي به نام بن لادن هم در اين پيروزي شريك بودند. اينان هر يك در تحولات آتي نقش داشتند. كشورهاي كمك دهنده هم انتظاراتي پيدا كردند. دو كشور پاكستان و ايران پذيراي مهاجرين بودند و هر چند با مشكلاتي رو به رو مي‌شدند، از كمكهاي بين المللي هم سود بردند.

در روند فروپاشي شوروي، دخالت نظامي در افغانستان يك عامل تسريع كننده بود. پس از آن هم از نظر سياسي، آسياي ميانه و درياي خزر به عنوان مناطق جديد حياتي براي منافع استراتژيك غرب تعريف شد. راهيابي آسياي ميانه به آبهاي آزاد و انتقال نفت و گاز آن به بازارهاي مصرف،[17] پيش زمينه‌هاي اقتصادي ظهور طالبان را فراهم آورد. پاكستان در يك زد و بند سياسي ـ اقتصادي و نظامي و با استفاده از بستر بحراني در افغانستان، به كمك سرويسهاي جاسوسي آمريكا و انگليس[18] و كمك‌ مالي عربستان، جنبش وابستة طالبان را با هدف ايجاد امنيت مسير تجارتش با آسياي ميانه و خاتمه دادن به مسئلة سياسي پشتونستان به وجود آورد. ايران هم به سرعت راه آهن سراسري تجن ـ مشهد را به راه آهن تركمنستان و بندرعباس در خليج فارس متصل و طرح دو خطه كردن آن را تكميل مي‌كند. مسير پاكستان هزار كيلومتر نزديك‌تر از مسير ايران به آبهاي آزاد است.

افغانستان بر سر راه ارتباط اقتصادي فعال چين وخاور دور و آسياي جنوب شرقي (آ سه آن) به اروپا و بالعكس قرار دارد. بدين ترتيب، در آيندة نزديك جادة بسيار قديمي ابريشم احيا خواهد شد. در اين بازي بزرگ، نقش راهبردي افغانستان و منافع سرشار اقتصادي ـ سياسي آشكار است.

شدت رقابت آزمندانه برخي شركتهاي آمريكايي در بر عهده گرفتن نقش «سيا» براي پشتيباني از طالبان و آلت دست قرار گرفتن تعدادي از احزاب و افراد به وسيلة كشورهاي منطقه و همسايه و آمريكا، همه در همين چهارچوب منافع اقتصادي كلان قابل تفسير است.

برنامه‌هاي مقابله با رشد جنبشهاي راديكال در پاكستان و افغانستان

در پاكستان در طي دورة اشغال افغانستان، دگرگونيهاي اساسي در استراتژي حكومت و در سطح احزاب و جنبشهاي اسلامي به وجود آمد.[19] به نظر مي‌رسد كه آمريكا و غرب در ادامة سياستهاي براندازي خود درباره ابر قدرت شرق، از جنگ افغانستان نهايت استفاده را كردند و پاكستان در اين مورد نقش كليدي پيدا كرد.

كشورهاي غربي از خطر رشد راديكاليسم شيعي در پاكستان و افغانستان در دورة اشغال به خوبي آگاه بودند و نمي‌خواستند يك انقلاب اسلامي ديگر را در اين دو كشور شاهد باشند. رشد جريانهاي راديكال در پاكستان و افغانستان يك امر ناخواسته بود كه بايد كنترل يا سركوب مي‌شد.[20] جريان راديكال شيعي در افغانستان از سازماندهي خوبي برخوردار نبود. در پاكستان راديكاليسم شيعي به رهبري عارف حسيني و در واكنش به سياستهاي سنتي سازي ضياء الحق در سال 1980 م به وجود آمد.[21] چگونگي مقابلة غرب با اين جريانها در زمان خود كاملاً پوشيده بود، ولي در حال حاضر به برخي از اطلاعات دست يافته‌ايم.

مطابق با برخي از اطلاعات، در سال 1983 م طي كنفرانسي با شركت سرويسهاي جاسوسي انگليس، جريان رشد راديكاليسم شيعي در ايران و پاكستان و لبنان بررسي و اقدامات مقتضي براي تخريب آنها طي سه مرحله انجام مي‌گردد: 1. جمع آوري اطلاعات؛ 2. اهداف كوتاه مدت؛ 3. اهداف بلند مدت. در مرحلة اول، شش محقق و استاد به پاكستان فرستاده مي‌شود. يكي از اين افراد شومه واله (Shome Wale) است. وي دكترا خود را در كراچي پاكستان در زمينة مسائل مذهبي با عنوان «سوگواري بر حسين»، مي‌گيرد. همچنين يك زن ژاپني نيز رسالة دكترا خود را در زمينة مردم هزاره در بلوچستان پاكستان مي‌گذراند.

تحقيقات اين افراد راههاي مبارزه با جريان راديكاليزم شيعي را در لبنان، عراق و پاكستان و افغانستان روشن كرده بود. در پاكستان، سپاه صحابه شكل گرفت. اين سازمان طي دهه هشتاد و نود ميلادي ترورهاي موفقي عليه شيعيان پاكستان صورت داده است. اينان در مورد افغانستان تا دهة‌ نود ميلادي منتظر فرصت بودند تا جنبش طالبان را سازماندهي كنند.[22]

جنبشهاي بنياد گراي پاكستان نيز در دهة هشتاد ميلادي بر اسلام گرايان خاورميانة عربي پيشي گرفته بودند و اين موفقيت حاصل همكاري استراتژيك آنها با غرب در مقابل پيشروي كمونيسم بود.[23] چنين پيشرفتي نمي‌توانست در افغانستان تأثيرگذار نباشد. خصوصاً با تغييرات عمدة اقتصادي، سياسي،‌ فرهنگي ـ اجتماعي و امنيتي پس از فروپاشي شوروي و پيروزي مجاهدين، اين تأثير گذاري بيشتر شد.[24]

ماهيت جنبش طالبان

بعد از فروپاشي شوروي، منافع استراتژيك غرب و آمريكا با حضور دراز مدت نظامي آنان در هم گره خورد. حضور نظامي آمريكا در خليج فارس پس از جنگ در اين منطقه، در همين شده است. اين حضور هميشه با افزايش احساسات ضد آمريكايي همراه بوده است. با توجه به رفتار ناشايست نظاميان آمريكايي و افكار و عقايد موجود در افغانستان، لازمه حضور درازمدت در اين منطقه، تغيير ساختاري همين افكار و عقايد، حتي همراه با استراتژي حذف فيزيكي، بود.

سياستمداران آمريكايي در فاصله سالهاي 91 تا 94 ميلادي به افغانستان به عنوان يك مسئلة استراتژيك نمي‌نگريستند. هنگامي كه در سال 94 ميلادي طالبان ظهور كرد، آنان به مسئلة افغانستان علاقه‌مند شدند. دخالتهاي شركتهاي بزرگ آمريكايي و غير آمريكايي همزمان با ظهور طالبان در افغانستان، به خوبي تغييرات دلخواهشان را روشن مي‌كند.[25]

حاكميت سرمايه در پشت صحنة سياست آمريكا مي‌خواست با قدرت نظامي طالبان،

از بحرانهاي اجتماعي،‌ سياسي، اقتصادي و فرهنگي نامبرده در افغانستان ثمري بر چيند. اين

بحرانها در كل منطقه گونه‌اي انتظار براي صلح در افغانستان به وجود آورده بود. در آمريكا همواره همين حاكميت سرمايه، استراتژيهاي كلان را براي دولتمردان آمريكا تعيين مي‌كند. سركوب

طالبان بهانة خوبي براي رويكرد دوبارة‌ نظامي‌گري در سياستهاي آمريكا بوده است. دليل اين رويكرد، تحولات به وجود آمده در آسيا و اروپا در دهة گذشته بود. رشد چشمگير اقتصادي چين در دهة نود ميلادي با رقمهاي درشت آغاز شد. اين رشد نويد ظهور يك ابر قدرت اقتصادي آسيايي جديد را در كنار ژاپن مي‌داد. اقتصاد چين حتي از بحران پولي آسياي جنوب شرقي كمتر آسيب ديد

و تقريباً سالم ماند. هند نيز به سرعت خود را به تكنولوژي ارتباطي مجهز كرد. روسيه آرزوي دستيابي به موقعيت شوروي سابق را دنبال مي‌كرد و اروپاي واحد نيز شكل گرفت. در چنين فضايي زمزمة جهاني شدن اقتصاد قوت گرفت. از طرفي بزرگ‌ترين اقتصاد جهان در آمريكا، چند سال در ركود بود.[26]

نقش جنبش طالبان، زمينه سازي حضور دراز مدت آمريكا در راهبردي‌ترين نقطة جهان در

قلب آسيا و در افغانستان بود. در راه اين هدف بزرگ، عده‌اي از احزاب مسلح و رقيب (بنيادگرا و راديكال) در افغانستان و نيز رشد بنيادگرايي در پاكستان مانع به حساب مي‌آمدند. سركوب بنيادگرايان و راديكالها در افغانستان،‌ به جنبش «تحريك شدة سياسي ـ‌ نظامي» طالبان و نيز افراد القاعده واگذار گرديد. مزاري و مسعود نيز حذف شدند. جنبش طالبان علي رغم كمكهاي آشكار

و پنهان ائتلاف حكام عرب و پاكستان و آمريكا، توفيق كاملي به دست نياورد، ولي حد لازم آن فراهم شد.

در سال 98 ميلادي، در پاكستان هم عده‌اي خواستار برپايي جنبشي از نوع طالبان بودند. اين جريان زمينه‌هاي خاص خود را در پاكستان داشت كه جاي بحث آن در اينجا نيست، اما با روي كار آمدن نظاميان (پرويز مشرف) در اين كشور، جريان نامبرده و جنبش بنيادگرايي پاكستان دچار ركود شد.[27]

بين سالهاي 97 تا حادثة يازدهم سپتامبر 2001 ميلادي طالبان به نود درصد خاك افغانستان مسلط بودند و به مرزهاي كشورهاي آسياي ميانه رسيدند. اين كشورها هم يك دوره رشد اسلامگرايي و جنبشهاي مسلحانه را پس از فروپاشي شوروي تجربه كرده بودند. حتي كمكهاي اتحادية سه جانبة مخالف جبهة آمريكا، يعني ايران، هند و روسيه، هم نتوانست مانع فتح مركز و شمال افغانستان توسط جنبش طالبان و همجواري آنان با آسياي ميانه شود. اين اتحاديه[28] مذكور تحت شرايط رشد ناسيوناليسم پس از فروپاشي شوروي با ملاحظات امنيتي شكل گرفته بود[29] و بر خشونت و عداوت طالبان افزود. اين خشم آنان عليه ايران، در قتل ديپلماتهاي ايراني در مزار بروز و نمود پيدا كرد. هنگامي كه جنبش مسلحانه طالبان به مرزهاي آسياي ميانه رسيد، كشورهاي ياد شده از ارتباط آن جنبش نوظهور با جنبشهاي كشورهاي خود در هراس بودند. عمق اثرات اين هراس از همكاري گستردة آنان با ائتلاف ضد تروريسم به رهبري آمريكا براي ريشه‌كني طالبان و القاعده به خوبي آشكار مي‌شود.[30]

بدين ترتيب، جنبش طالبان راه حضور نظامي درازمدت در آسياي ميانه را هم براي آمريكا فراهم كرد. در داخل افغانستان نيز زمينه براي روي كار آمدن يك دولت ليبرال متمايل به غرب آماده شد. اكنون در افغانستان رقابتها از صورت سياسي ـ نظامي به صورت نظامي ـ اقتصادي ـ سياسي تغيير شكل يافته است. البته قبلاً نظاميان، وابسته به سياستهاي بين المللي بودند و اكنون حضور نظامي غرب چشمگير است.

بستر افكار جنبش طالبان

شهرهاي قندهار، هرات و كابل روي هلالي واقع شده‌اند كه ساليان دراز تحت تأثير افكار صوفيانه دو خاندان با نفوذ در افغانستان قرار دارند: يكي خاندان مجددي و ديگري خاندان گيلاني. خاندان نخست به حضرتهاي شور بازار معروف اند و نزد تمام پشتونها و حتي شيعيان احترام دارند. اولين رئيس حكومت مجاهدين پس از پيروزي، حضرت صاحب مجددي، از همين خاندان بود. اما خاندان گيلاني بيشتر در جنوب نفوذ دارند. تصوف رايج در جنوب با هرات فرق دارد. در هرات «پيرها» اغلب عالم اند. اما در قندهار پيرها اغلب بي‌سوادند. اكثر مردم در جنوب پيرو فرقة نقشبنديه هستند. مذهب فقهي رايج نيز در اين مناطق حنفي است.[31] افكار رايج در مناطق جنوب، نيز تحت تأثير شاه ولي الله، عالم متفكر و متكلم نقشبنديه، است. وي موضع‌گيري خصمانه‌اي درباره تشيع داشت و از نظر ديدگاههاي بنيادگرايانه به گونه‌اي مشابه وهابيان بود.[32] آموزه‌هاي فكري شاه ولي الله با سابقة بيشتر در مدارس سنتي پاكستان نيز وجود دارد.

جنبش طالبان تحت تأثير چنين زمينه‌اي از افكار صوفيانه شاه ولي الله در مدارس جمعيت علماي اسلام در پاكستان پرورش يافت. اين مدارس سنتي در اردوگاههاي مهاجران افغاني در پاكستان فعال بودند. رهبر جمعيت العلماي اسلام، خود، يك پشتون دراني و با پشتونهاي جنوب افغانستان از يك قبيله است. اين حزب سياسي پاكستان در شكل گيري و پرورش اعضاي فعال جنبش طالبان نقش اساسي داشت.[33] در هنگام به وجود آمدن جنبش،‌ انگيزه‌اي قوي براي باز گرداندن ظاهر، شاه سابق افغانستان،‌ در ميان قبايل دراني به وجود آمده بود. شاه سابق نيز از همين قبيله است.

مطابق با بررسي تاريخي ـ جغرافيايي پژوهشگران در چگونگي رشد جنبش طالبان، افكار آنها بايد تحت تأثير بنياد گرايي موجود در پاكستان و جو صوفيانه جنوب افغانستان باشد.

عمل گرايي طالبان و چالش در تطبيق

اين جنبش سرّي در عمل، هيچ گونه توضيحي از آرمانهاي خود نداده است. احمد رشيد در اين زمينه مي‌گويد:

شناخت پديده طالبان به دليل مسائل بسيار سرّي كه ساختار سياسي آنان، رهبري شان و فرايند تصميم گيري درون جنبش را در بر گرفته است، بسيار دشوار به نظر مي‌رسد. طالبان مطبوعات و بيانيه‌هاي سياسي انتشار نمي‌دهند و كنفرانس مطبوعاتي برگزار نمي‌كنند، و چون گرفتن عكس و مشاهدة تلويزيون را ممنوع كرده‌اند، كمتر كسي تا كنون چهرة رهبران آنان را ديده‌ است. ملا عمر، رهبر يك چشم طالبان، همچنان در پردة ابهام زندگي مي‌كند. بدين ترتيب، طالبان پس از خمرهاي سرخ كامبوج، سري‌ترين جنبش سياسي در دنياي امروز به شمار مي‌رود.[34]

تنها از روش عملي آنها مي‌توان برداشتهايي را به دست آورد. در اين زمينه فرمانهاي حكومتي و اعمال پليس مذهبي آنان جلب توجه مي‌كند. البته اين موارد قابل تطبيق با وضع كنوني افغانستان نبود. از آنجا كه رهبران جنبش و اكثر نيروي نظامي آن، درس خوانده‌هاي مكاتب سنتي روستا بودند، قصد تطبيق شرايط زندگي روستايي را در شهر داشتند.

در اين راه آنها در قندهار و هرات به مشكل جدي بر نخوردند؛ زيرا اين دو شهر به توسعه يافتگي كابل نبود. كابل و شمال در طول سالهاي جهاد، نسبت به ساير مناطق افغانستان توسعه يافته‌تر مي‌نمودند. طالبان در تطبيق آموزه‌ها و افكار ناگفتة خود، در اين مناطق مشكل جدي داشتند و به همين دليل بازيچه و مضحكة رسانه‌هاي غربي قرار گرفتند.

آنها ابتدا به طور مطلق عكس گرفتن را حرام كردند، اما بعد مجبور شدند عكسهاي گذرنامه را قبول كنند. اين اولين نمود از افكار جزمي آنان بود. آنان زنان و دختران را از آموزش و كار منع كردند و تلويزيونها را شكستند. اين اعمال نوعي افراط در بنياد گرايي بود. آنان گاهي در عمل پشتونْوالي (قوانين مورد قبول قبيله) را بر احكام شريعت مقدم مي‌داشتند و از اجراي حدود و برپايي نماز فقط ظاهر آن را در نظر داشتند. اين قشري گري آنان از نظر علما پنهان نمي‌ماند، ولي خبرنگاران خارجي نمي‌توانستند موارد آن را گزارش كنند. اجراي حدود اسلامي، براي خبرنگاران تبليغ «اسلام برابر خشونت» بود. شدت فساد موجود در جامعه در دوران حكومت مجاهدين به طالبان اجازه مي‌داد تا قاطعانه احكام قضايي را بدون اثبات شرعي اجرا كنند. مردم هم به خاطر دفع افسد به فاسد اين گونه اعمال آنان را قبول مي‌كردند.

اوج تنش رفتاري آنان در كابل و هنگام مواجهه با غير نظاميان بود. افكار عمومي در داخل

به چهرة واقعي آنان واقف شد. در كابل آنان با مسائل عديده‌اي رو به رو بودند: اقوامي كه از نظر نژاد، مذهب و زبان تفاوت مي‌كردند، تورم، كاركنان زن سازمانهاي كمك رساني و سازمان ملل، دانشگاه، ايستگاه راديو و تلويزيون، سينما، اطباي زن، مراسم عيد نوروز، تاريخ و زبان رسمي، مراسم مذهبي شيعيان،‌ موزه و آثار باستاني و مجسمه‌هاي عتيقه و حتي بازيهاي رايج، معضلات پيش روي طالبان بودند. مسعود و نيروهايش با درك افكار و اعمال طالبان به بهانة حفظ جان مردم،‌ در حقيقت آنان را به بلاي طالبان گرفتار كردند و خود جان سالم به در بردند. گزارشگران خارجي هم يكي از معضلات طالبان بودند كه مرتب برخوردهاي خشن و دور از عقل و انسانيت طالبان را، به خصوص در مورد زنان، به جهان ارسال مي‌كردند. در اثر ادامة اين معضلات، نارضايتي عمومي كم‌كم بالا گرفت. جنبش كه در ابتدا با ايجاد صلح، امنيت و نظم مورد استقبال مردم قرار گرفته بود، پس از چهار سال از آغاز خود و تصرف شهر مزار در سال 1998 م، دست به كشتار شيعيان زد.

جامعة بين المللي نيز در واكنش، تحريمهايي را وضع كرد تا طالبان ضمن اصلاح سياستها همكاري خود را با القاعده قطع كنند. اما آنان به جاي تغيير رفتار و سياستهاي خود، دست به تشكيل حكومت پليسي خودكامه زدند. ماشين جنگي آنان هم پس از فتح مزار و مركز در سال 1998 م (1377 ش) متوقف شد. طالبان در يك سياست باج خواهانه براي رفع تحريمها، تهديد كردند كه مجسمه‌هاي بودا در باميان را ويران مي‌كنند. اين مجسمه‌ها جزء ميراث فرهنگي بشري به حساب مي‌آمدند.

آنان تهديدهاي خود را قبل از فتح باميان اعلام كرده بودند. با ادامة تحريمها بالاخره آنان مجسمه‌ها و بسياري از آثار باستاني موزة كابل را منهدم كردند؛ اما تحريمها برداشته نشد. چنين رفتاري تقابل جنبش با سلطه جويي غرب نبود، بلكه مطابق با منافع غرب، چهرة‌ اسلام را در جهان مخدوش مي‌كرد.

در اثر تداوم جنگها و مقاومت سرسختانة نظاميان «جبهة متحد» نياز به سلاح و سرمايه افزايش يافت. كمكهاي خارجي ديگر كفاف مخارج عظيم ماشين جنگي طالبان را نمي‌كرد و آنان به ناچار با مافياي مواد مخدر ارتباط برقرار كردند. كشت خشخاش هم به شدت رواج گرفت و مزيد بر علت تحريم شد.

شكست اصلاحات در جنبش طالبان

جنبه‌هاي سياسي جنبش طالبان بر جنبه‌هاي اصلاحي و اجتماعي آن غالب است؛ زيرا با توجه به تاريخچة بيان شده، آنها عملاً كار خود را با تصرف يك شهرك مرزي و نجات يك كاروان از دست گروه‌هاي مسلح مجاهدين آغاز كردند؛ سپس به قصد گسترش اقتدار سياسي و با سرعتي عجيب شهرها را يكي پس از ديگري با عمليات نظامي و كارهاي اپراتيفي (اطلاعاتي عملياتي) و خريدن فرماندهان محلي، به تصرف در آوردند. در واقع آنها مي‌خواستند اصلاح را از بالا و با به دست گرفتن اقتدار سياسي در جامعه ايجاد كنند. در جامعة افغانستان، مذهب، زبان، قوميت و موقعيت سياسي و اجتماعي احزاب جهادي، هر يك مورد منازعه بود و فقط اسلحه و تجهيزات و امكانات نظامي بيشتر و قوي‌تر مي‌توانست حرف آخر را بزند. در چنين وضعي، جنبش طالبان نيز طبعاً قبل از هر چيز خواهان اقتدار سياسي بود. پس از تثبيت نسبي قدرت سياسي بود كه آنها زبان رسمي را به پشتو و تاريخ رسمي را به قمري تبديل كردند و فقه حنفي را در محاكم به اجرا نهادند. اعمال فرهنگي ديگري مانند سخت‌گيري بر زنان،‌ لزوم ريش گذاشتن مردان و منع وسايل تصويري كه قبل از تثبيت قدرت انجام مي‌دادند، در جهت تحميل الگوي زندگي روستايي بر مردم شهرها بود؛ زيرا سربازان روستايي آنها به محيط شهري عادت نداشتند و خود را مي‌باختند.

در يك نظر بسيار خوشبينانه، اگر جنبش طالبان در كمند سياستهاي كلان منطقه‌اي و جهاني نمي‌افتاد و به طور طبيعي رشد مي‌كرد و در كار خود موفق مي‌شد، پس از تثبيت قدرت سياسي خود، احياناً دست به اصلاحات فرهنگي ديگر نيز مي‌زد. اما استعداد شگرف كشور افغانستان در قرار گرفتن در يك دور رقابت سياسي باعث گرديد كه جنبش سياسي طالبان به مرحلة دگرديسي خود نرسيده فرو پاشد. سابقة طولاني رقابتهاي گستردة استعماري روس و انگليس بر سر افغانستان شاهد مطلب است. در دورة اخير نيز رقابتهاي منطقه‌اي، ياد آن رقابتهاي استعماري را در خاطرة تاريخي ملت افغانستان زنده كرد. گوشه‌اي از اين رقابتها را احمد رشيد در كتاب خود، طالبان اسلام، نفت و بازي بزرگ جديد، آورده است.

جنبش بنيادگراي طالبان همچنين به دو علت ديگر با شكست مواجه شد: اول عدم برخورداري از يك دستگاه فكري منسجم و جامع در رقابت فلسفه‌هاي سياسي ـ اجتماعي و دوم نداشتن ايدئولوگ و نظريه پردازي كه بتواند افكار جنبش را به صورت مدون بيان كند، هدايت جنبش را بر عهده بگيرد و خط مشي آيندة آن را تعيين كند. به همين علت، طالبان با وضع قوانين متعصبانه، مخصوصاً در مورد منع كار و تحصيل زنان شهري و قشري‌گري شديد، آزادي را به بند كشيدند و معنويت را به فراموشي سپردند. در مورد برخورد با اقليت شيعة هزاره كه از نظر زبان، قوميت و مهم‌تر از همه مذهب با آنها متفاوت بودند، دست به تصفيه و نسل كشي زدند و بدين ترتيب عدالت را نيز زير پا نهادند. اسلام كه دين رحمت و عطوفت است، دستور داده كه با مردم در راه خدا با موعظة حسنه و به نيكوترين وجه، مجادله و مباحثه شود و در مقابل كفار شدّت به خرج داده شود. اگر طالبان هم حكومت ديني بر پاكنند، پس نسل كشي، تصفيه و سرزمين سوخته. چرا؟

ضعفهاي ساختاري امارت طالبان

با اينكه طالبان را مي‌توان يك جنبش سياسي به حساب آورد، ولي در انديشة سياسي آنان، مشاركت مردم در امور ادارة جامعه و سرنوشت خود، راه نداشت و آنان باورهاي خود را با زور به مردم تحليل مي‌كردند. طالبان انتخابات، آراي مردم، تشكيل احزاب سياسي و تشكلهاي اجتماعي را نيز بر نمي‌تافتند و همه پرسي را شيوة تقليد غير اسلامي مي‌دانستند و به جاي تدوين قانون اساسي، برداشتهاي قشري خود را از قرآن و سنت به رسميت مي‌شناختند.

نياز به تذكر نيست كه از انديشة وحدت اسلامي نيز با توجه به اعمال طالبان، فقط وحدت قبايل پشتون در مقابل ساير اقوام افغانستان به منظور بازگرداندن سلطة سابق آنها مد نظر طالبان بوده است.

كادر رهبري ديني ـ سياسي طالبان نيز در دست افرادي كم سواد قرار داشت و در رأس آنها تنها ملاعمر از اندكي سواد سنتي برخوردار بود. طالبان پس از تصرف كابل در سال 1996 م تشكيلات سياسي خود را «امارت » و ملاعمر را «امير المؤمنين» ناميدند. آنان مي‌خواستند بدين ترتيب تحت تأثير افكار سلفي، خلافت اسلامي را بازسازي كنند.

مقايسة طالبان از نظر ديگران

پيتر مارسدن[35] از كساني است كه كتابي جامع در مورد طالبان دارد. وي شباهتهايي بين جنبش طالبان و ديگر جنبشهاي اسلامي يافته است. از نظر وي شباهتهاي جنبش با اخوان المسلمين از اين قرارند:

1. با توجه به معناي ضمني سخنان و اقدامات آنها، اسلام صرفاً اعتقادي فردي نيست؛ بلكه نظامي است شامل همة جنبه‌هاي اجتماع از نظر فردي و ارتباط فرد با جامعه و دولت. بنابر اين، دولت به هيچ وجه موجودي عرفي و امري محدود به حوزة خصوصي نيست. دولت تجسم كلي ارزشهاي اسلامي است كه از حمايت جامعه برخوردار است و ادامة حياتش به تعهد شهروندان به رعايت اين ارزشها و حراست از آن بستگي دارد.

2. نهضت حق دارد بر ضد آن حكومت اسلامي كه تصور مي‌رود از طريق اسلام راستين خارج شده است، اسلحه به دست گيرد. سوء قصد به انور سادات كه مسلمان بود، ولي بر اساس اعمالش بر ضد منافع مسلمين رفتار كرده بود، سابقة آشكاري است از ساقط كردن حكومتي از طريق جهاد كه ادعاي اسلامي بودن دارد، اما بر ضد ارزش‌هاي اسلامي اقدام مي‌كند. بنابر اين، در عين حال كه رباني، مسعود و حكمتيار، رهبران احزاب اسلامي بودند، و رباني استاد الهيات بود، ناتواني‌شان در ايجاد حكومت واحد اسلامي، اقدام نظامي بر ضد آنها را توجيه مي‌كرد. كشتن نجيب الله كه در عين اعلام هواداري از اسلام، به ارزشهاي مادي اتحاد شوروي باور داشت، لزوماً با اين اصل سازگار نيست.[36]

به نظر پيتر مارسدن از شباهتهاي ديگر اخوان المسلمين و طالبان، اعتقاد صرف به قانون شرع در مقايسه ايجابي اين دوست. در عين حال كه هر يك از اين دو گروه تفسير خاص خود را از شرع دارند، هر دو ملاك اصلي و مبناي هدايت عملكردهاي دولت و افرادشان را قانون شريعت مي‌دانند. مارسدن همچنين انتخاب رهبر از طريق اجماع و اطاعت از او را وجه تشابه ديگر اين دو جنبش مي‌داند.

مارسدن بين اين دو جنبش از نظر پيروان تفاوتي‌ مي‌بيند و مي‌گويد:

«به سادگي نمي‌توان گفت كه پيروان جوان طالبان داراي همان انگيزشهاي جوانان عضو اخوان المسلمين هستند. در عين حال كه رزمندگان پيرو طالبان نسبتاً بي‌سوادند و از اين بابت مشخص است كه از عهدة درگيري و جنگ بر آمدن، به مراتب عاملي برجسته‌تر از مواجهه با كمبودهاست، با اين حال مي‌توان گفت كه هواداران طالبان كه از اردوگاههاي پناهندگان در پاكستان برخاسته‌اند، به واسطة تماس با سازمانهاي كمك رساني و به واسطة گزارشهاي تلويزيوني كه احتمالاً در شهرهاي مجاور ديده‌اند،‌ بيشتر در معرض وفور و رفاه غرب بوده‌اند. همچنين بايد از سوء استفاده‌ها و فساد توزيع جيرة غذايي در اردوگاهها آگاه باشند. مجاهدين حاضر در اردوگاهها از طريق احزاب آموزش نظامي ديده‌اند و در كنار آن در «مدرسه‌هاي» اردوگاه تعليمات اولية ديني گرفته‌اند و بعضي نيز قبلاً تجربة نبرد در كنار اين يا آن مجاهدين را داشته‌اند. سالهاي اقامت در اردوگاهها پناهندگان احساس هويت را كاهش مي‌دهد و در نتيجه شخص در برابر جنبشي كه توانايي ايجاد ثبات و پيشرفت داشته باشد، آسيب پذير مي‌سازد[37].»

وي در ادامه مي‌گويد:

«در مرام طالبان مفهوم پان اسلاميسم وجود ندارد. اگر هم اثري از آن باشد در رقابت با ساير جبنشهاي اسلامي از لحاظ خلوص، نسبي است. در نگرش آنان همچنين عنصر ناسيوناليستي نيرومندي وجود دارد. توجه مطلق به لزوم سلطه بر يك تماميت جغرافيايي موسوم به افغانستان و اعلام انكار وحشت همسايگان شمالي از گسترش مرام آنان در بين مسلمانان آسياي مركزي، در اينجا مشهود است. تقريباً مثل اين است كه در توجه صرف آنها به تسخير يا به قول خودشان، به آزادسازي افغانستان، آرزوي درمان يك بيمار، يك قرباني ستم و كشاكش مدني نهفته است كه اگر فوراً اقداماتي اساسي به عمل نيايد، در خطر نابودي سريع قرار دارد. در اينجا درمان، اسلام است.»

پيتر مارسدن همچنين شباهتهايي بين جنبش طالبان و جنبش وهابيت مي‌بيند كه از اين قرارند:

هر دو مرداني را بسيج كردند كه به خاطر تسلط بر كشور آمادة شهرت بودند، حكومتي را سرنگون كردند كه غيراسلامي انگاشته مي‌شد و دولتي اسلامي تشكيل دادند. هر دو مي‌گفتند كه تفسير (اجتهاد)شان دربارة اسلام تنها تفسير صحيح است. حق اجتهادي كه وهابيها آوردند، ظاهراً عنصري ذاتي در مرام طالبان است. آنان در رد انتقاداتي كه از جمله دولت اسلامي ايران بر آنان وارد مي‌كند، مبني بر اينكه نظام اعتقادي‌شان با اسلام منطبق نيست، اظهار داشته‌اند كه تفسير آنان از اسلام اعتبار و خلوص بيشتري نسبت به تفسير دولت ايران دارد. بنابر اين، اين برداشت وجود دارد كه تفسير عامي در سراسر جهان اسلام نمي‌توان از اسلام كرد، بلكه همچنان تفسيرهاي مجددي براي وصول به خلوص بيشتر از آن صورت مي‌گيرد.[38]

زهدگرايي افراطي كه در ايدئولوژي وهابي آشكار است و در ممنوعيت موسيقي و رقص و تنفيذ شعائر و مراسم مذهبي تجلي مي‌كند، در مراسم طالبان نيز هويداست. تشكيل ادارة امر به معروف و نهي از منكر و تأكيد فراوان بر اجراي احكام و مقررات، مستقيماً از آيين وهابي اقتباس شده است. تمركز فراوان بر زدودن فساد به عنوان توجيه جهاد به عنوان هدف،‌مشابهت ديگر است. با اين حال، طالبان ظاهراً در حمله به فساد پرشورتر از وهابي‌هاست.[39]

به نظر پيتر مارسدن، طالبان به خاطر سست نشدن عزم سربازانشان در نيل به هدف تسلط بر كل افغانستان، آشكارا در مقابل فشارهاي غرب مقاومت مي‌كردند و بيم آن داشتند كه هر گونه اصلاح و تعديل رويه در پاسخ به فشارهاي غرب، اين اتهام را از سوي پيروانشان متوجه آنان سازد كه ديگر در راستاي جهاد، كه مردان به خاطر آن شهيد شده‌اند، عمل نمي‌كنند. همچنين پيتر مي‌گويد كه طالبان ضمن رد سوسياليسم، عدالت اجتماعي را نيز چيزي بيش از احسان و صدقات و خيرات اسلامي از طريق زكات نمي‌داند. از وحدت با ساير نواحي جهان اسلام يا جهان سوم نيز خبري نيست، بلكه آنان غالباً كشورهاي اسلامي را متهم مي‌كنند كه به آن درجه از خلوص لازمة يك دولت اسلامي نرسيده‌اند.

از نظر پيتر مارسدن شباهتهاي بسيار بين انقلاب اسلامي ايران و جنبش طالبان وجود دارد كه از اين قرارند:

1. اقدام هر دو در بسيج تودة مردم كه از نخبگان نسبتاً قدرتمند‌ و مرفه حاكم رانده شده بودند؛

2. احساس تضاد طبقاتي بين طبقة متوسط برخوردار و غربي مأب با مستمندان شهري و روستايي كه در افغانستان مردم عادي چنين احساسي را از احزاب مجاهدين برخوردار از پولهاي خارجي و نيز پولهاي بازار سياه داشتند؛

3. اينكه اسلام ديني جامع و فراگير است و دولت اسلامي بايست حوزه‌هاي اجتماعي، اقتصادي، سياسي و قضايي را در بر گيرد.

4. مشاركت سطح بالايي از جوانان كه علاوه بر اين دو نهضت در اخوان المسلمين نيز ديده مي‌شود و هر سه از راديكاليسم، شور، خلوص و نيز سازش ناپذيري در جوانان بهره‌مند بوده‌اند؛

5. ساده زيستي رهبران ديني و تكيه آنان در مشورت با علماي اسلامي.[40]

علاوه بر تفاوت بهرة علمي رهبران جنبش طالبان و انقلاب اسلامي ايران، تفاوت ديگر از نظر مارسدن در برنامه‌ريزي‌هاي قبلي براي ايجاد حكومت است. در انقلاب ايران طرح دقيقي از ساختار حكومت و سازماندهي در نظر رهبر بود، در حالي كه طالبان به طور تصادفي به قدرت رسيدند؛ گر چه ممكن است قبلاً يا پس از حكومت، توصيه‌هايي از حاميان خود به طور عمده دربارة استراتژيهاي نظامي و حفظ قانون و نظم در سازمان حكومت خود دريافت كرده باشند. سخناني در نحوة اصلاح تشكيلاتي اداري حكومت در جنبش طالبان گفته شد و نيز اندكي توجه براي ترغيب مردم به مرام طالبان معطوف گرديد، ولي اين به اندازة روند تبليغ عقيدتي بسيار پيچيده در ايران نبود. در ادامه پيتر مارسدن مي‌گويد:

طالبان تا حدي بر تنفيذ و تقويت باورها و ساختارهاي سنتي و تا حدودي بر قوه قهريه و ترس براي اعمال مرام خود تكيه دارد. اين شيوه البته در ايران نيز به كار مي‌رود، اما اين كشور به طور مؤثري از رسانه‌هاي جمعي، از تشكيلات مختص اين امر، و از نظام آموزشي براي ترويج ايدئولوژي مورد حمايت دولت استفاده مي‌كند.[41]

در نهايت از نظر پيتر مارسدن، طالبان از جنبشي خاص الهام نگرفته‌اند. اما اعضاي آن در محيطي پرورش يافته‌اند كه بسياري از ايده‌ها در آن رايج و جاري بوده است. مثلاً طالبان به طور آشكار در تشكيل ادارة امر به معروف و نهي از منكر، از جنبش وهابيت تأثير گرفته‌اند. وي تأكيد مي‌كند كه نبايد تأثير و نفوذ ساير جنبشهاي اسلامي را از نظر دور داشت؛ حتي اگر چنين به نظر آيد كه طالبان، حداقل، به طور عمده از آداب و رسوم افغان دربارة اسلام (پشتونْوالي) بهره مي‌برند.[42]

پيتر مارسدن در يك نگاه كلي چنين مقايسه‌اي را انجام داده است، ولي احمد رشيد در يك نگاه جزئي در سطح داخلي افغانستان مي‌گويد:

تعبير طالبان از اسلام، جهاد و تغييرات اجتماعي در افغانستان امري غير عادي و غريب است؛ چرا كه ظهور اين جنبش به هيچ كدام از گروههاي عمده اسلام‌گرا كه در سراسر دوران جنگهاي ضد شوروي سر بر آوردند، شباهتي ندارد. طالبان نه تحت تأثير اسلام گرايان افراطي و اخوان المسلمين قرار دارند و نه صوفي،‌ عارف و سنت‌گرا به شمار مي‌روند. آنان با هيچ طيف از افكار و جنبش‌هاي اسلامي كه بين 1979 تا 1994 م در افغانستان ظهور يافت، تناسبي ندارند. مي‌توان گفت كه انحطاط و زوال مشروعيت تمام اين گرايشها (اسلام گرايان تندرو، صوفي مسلكان و سنت‌ گرايان) در جريان آشكار و آزمندانه كشمكش قدرت، يك خلاء ايدئولوژيك به وجود آورد كه زمينه ظهور طالبان را فراهم نمود. طالبان در افغانستان واقعاً منحصر به فرد هستند. آنان جز برداشت خاص خود از اسلام هيچ نوع تفسير ديگر را قبول ندارند. اما آنان در عين حال داراي يك پايگاه ايدئولوژيك هستند؛ اين پايگاه ايدئولوژيك عبارت است از شكل افراطي جنبش «ديوبندي» كه توسط احزاب اسلامي پاكستان در اردوگاههاي مهاجرين افغان در پاكستان تبليغ مي‌شد. «ديوبنديسم» به عنوان شاخه‌اي از سني حنفي،‌ در افغانستان سابقه داشته است، اما تفسير طالبان از اين طريقه در هيچ جايي از جهان اسلام نظير ندارد.[43]

وي ضمن بيان تاريخچه‌اي از فرقة ديوبندي در هند مي‌گويد:

ديوبنديها مي‌خواستند نسل جديد و آموزش ديده‌اي تربيت كنند كه بر اساس آگاهي، تجربيات معنوي، شريعت و طريقت، ارزشهاي اسلامي را احيا نمايد. آنها در نظر داشتند با تدريس نحوه تفسير شريعت، متون كلاسيك ديني را با واقعيتهاي موجود سازگار نمايند. ديوبنديها اگر چه با كليه اشكال سلسله مراتب در جامعه اسلامي مخالفت مي‌كردند، براي زنان نقش عمده‌اي قائل نبودند و مذهب شيعه را قبول نداشتند؛ اما طالبان اين ديدگاهها را با چنان افراطي‌گري مطرح مي‌كنند كه ديوبنديهاي اوليه را به فراموشي مي‌سپارند.[44]

احمد رشيد در ادامه با اشاره به كشمكش خونين بين جنبش‌ خالص مذهبي ديوبنديِ موسوم به «جمعيت العلماء اسلام» و جماعت اسلامي پاكستان از دهة هفتاد ميلادي به بعد،‌ در مورد تأثير مذهبي و ايدئولوژيك جمعيت العلماء بر طالبان مي‌گويد:

در حالي كه جماعت اسلامي و ISI در طي دهة هشتاد به پشتيباني حزت اسلامي حكمتيار مي‌پرداخت، جمعيت العلما صدها مدرسه در منطقه پشتون نشين ايالت سر حد پاكستان ايجاد كرده بود كه در آنها جوانان پاكستاني و مهاجران افغان از امكانات تحصيل رايگان، تغذيه، خوابگاه و آموزش نظامي بهره‌مند مي‌شدند. در اين مدارس، نسل جديد افغانها براي دوره پس از شوروي تربيت مي‌شدند. اگر چه ديوبنديها از حمايت سياسي برخوردار نبودند، رژيم نظامي ضياء الحق به مدارس كليه فرقه‌هاي مذهبي كمك مالي مي‌كرد.[45]

اغلب اين مدارس در نواحي روستايي و در اردوگاههاي آوارگان افغاني قرار داشت و توسط ملاهاي كم سوادي اداره مي‌شد كه با برنامه‌هاي اصلاح گرايانه اوليه ديوبنديها فاصله بسيار داشتند. تفسير آنان از شريعت به شدت متأثر از «پختون والي» يا مقررات قبيله‌اي پشتونها بود. در عين حال، تأمين مالي اين مدارس توسط عربستان سعودي و احزاب طرفدار كيش وهابيت كه جمعيت العلما نيز از جمله آنان بود، باعث شد تا از آنها ستيزه جوياني بيرون آيند كه عميقاً به مجاهدين دوران اشغال شوروي بدبين بودند. پس از تسخير كابل در 1992 م توسط مجاهدين نيز ISI همچون گذشته، تأثير رو به رشد جمعيت العلما را بر پشتونهاي جنوبي ناديده گرفت. جمعيت العلما از نظر سياسي در انزوا قرار داشت و با نخستين دولت بي‌نظير بوتو (1980 ـ 1990 م) و اولين دولت نواز شريف (1190 ـ 1193 م) مخالفت ورزيد.

اما در انتخابات 1993 م جمعيت العلما با «حزب مردم» پاكستان كه به رهبري بي‌نظير بوتو برنده شد، متحد گرديد و بدين ترتيب بخشي از ائتلاف حاكم را تشكيل داد. دستيابي جمعيت العلما به اهرم قدرت براي نخستين بار اين زمينه را فراهم كرد كه روابط نزديكي با ارتش، ISI و وزارت كشور به سرپرستي ژنرال نصرالله بابر برقرار نمايند. بابر در جست و جوي يك گروه جديد پشتون بود تا بتواند بخت و اقبال را به پشتونهاي افغانستان باز گرداند و راه بازرگاني پاكستان را به آسياي ميانه از طريق افغانستان هموار كند؛ و جمعيت العلما اين فرصت را به او داد. مولانا فضل الرحمن، رهبر جمعيت العلما، به رياست «كميته دائمي مجمع ملي در امور خارجي» رسيد و به اين ترتيب براي اولين بار بر سياست خارجي پاكستان تأثيرگذار شد. او با استفاده از موقعيت جديدش از يك سو به منظور يافتن حاميان سياسي براي طالبان به واشنگتن و پايتختهاي كشورهاي اروپايي سفر كرد، و از سوي ديگر به قصد جلب كمكهاي مالي براي آنان به عربستان سعودي و كشورهاي خليج رفت.

ديوبنديسم سنتي كه سلسله مراتب متمركز نداشت و اكنون قادر نبود به كمك هيچ ملاي سرشناس محلي و تحصيل كرده مدرسه‌اي بگشايد، به شاخه‌هاي مختلف و جناحهاي افراطي تقسيم شده بود كه همه به سرچشمه اصلي جمعيت العلما مي‌رسيدند. مهم‌ترين شاخه اين جنبش را مولانا سميع الحق رهبري مي‌كرد. او رهبري سياسي و مذهبي، عضو «مجمع ملي» و سناتور بود كه مدرسه‌اش مهم‌ترين مركز آموزش رهبران كنوني طالبان به شمار مي‌رفت. دست كم هشت وزير كابينه طالبان و بيش از بيست والي (استاندار)، فرمانده نظامي، قاضي و مقامهاي ارشد اداري طالبان در سال 1996 م، در زمره فارغ التحصيلان «دار العلوم حقانيه» مولانا سميع الحق بودند. يونس خالص و محمد نبي محمدي از رهبران با سابقه احزاب مجاهدين، هر دو در مدرسه حقانيه تحصيل كرده بودند. مدرسه حقانيه در «اخورا ختك» در ايالات سرحد (پاكستان) واقع است. طلاب اين مدرسه يك دوره هشت ساله مطالعات اسلامي را مي‌گذرانند و پس از دو سال ديگر به دريافت دانشنامه مفتخر مي‌شوند. تأمين مالي اين مدرسه از طرف دولت است و طلاب در آن به صورت رايگان تحصيل مي‌كنند.[46]

احمد رشيد در مصاحبه‌اي كه با مولانا سميع الحق انجام داده است، ضمن بيان گلاية اين رهبر جنبش ديوبندي از ISI در مورد حمايت از حكمتيار و جماعت اسلامي، سخنانش را در مورد رهبر طالبان نقل مي‌كند. مولانا مي‌گويد:

قبل از سال 1994 ملا عمر را نمي‌شناختم، چون او در پاكستان درس نخوانده است. اما اطرافيان وي طلاب حقانيه بودند و بارها به ديدنم آمده و بحث مي‌كردند كه چه بايد كرد. من آنان را نصيحت كردم كه حزب تشكيل ندهند، چرا كه ISI هنوز سعي مي‌كرد احزاب مجاهدين را عليه يكديگر تحريك كند، تا آنها را در چند دستگي نگه دارد. به طلاب پيشنهاد كردم يك جنبش طلبگي به راه اندازند. هنگامي كه جنبش طالبان شكل گرفت، من به ISI گفتم كه بگذاريد طلبه‌ها افغانستان را تسخير كنند.

اولين بار در سال 1996 با ملاعمر در سفري به قندهار ديدار كردم و مفتخرم كه او به عنوان امير المؤمنين انتخاب شده است. او نه پولي داشت، نه قبيله‌اي و نه سابقه‌اي؛ اما نزد همگان از احترام برخوردار بود و از همين رو لطف خداوند شامل حالش شد. از نظر اسلام هر كس حافظ صلح و امنيت باشد، مي‌تواند به عنوان امير انتخاب شود. وقتي پاكستان درهايش را به روي انقلاب اسلامي بگشايد، رهبري آن ديگر با پيرمرداني چون من نيست، بلكه مردان ناشناخته‌اي كه از ميان مردم بر مي‌خيزند، به رهبري آن بر خواهند خاست.[47]

احمد رشيد در ادامه به پاسخ مولانا سميع الحق در مورد درخواست نيرو از طرف ملاعمر در 1997 م (پس از شكست طالبان در مزار) اشاره مي‌كند كه مولانا مدرسه‌اش را بست و هشت هزار نفر طلبه آن را به كمك ملاعمر فرستاد. همچنين احمد رشيد به همكاري يك جناح ديگر از جنبش ديوبندي در فرستادن نيرو به افغانستان و نيز همكاري سپاه صحابه با طالبان و بهرة جمعيت العلما از طالبان مي‌پردازد.

احمد رشيد مي‌گويد:

روابط طالبان با برخي از گروههاي افراطي پاكستان به دليل اشتراكات فراوان از استحكام زيادي برخوردار است. چند تن از رهبران ديوبندي در هر دو سوي مرز به قبايل پشتون دراني قندهار و چمن پاكستان تعلق دارند. ديوبنديها مخالف ساختار قبيله‌اي و فيودالي هستند و به همين دليل، طالبان ساختار قبيله‌اي و رهبري رؤساي قبايل را قبول ندارند. از ديگر اشتراكات طالبان با جنبش ديوبندي، مخالفت شديدشان با ايران و شيعيان است. اكنون ديوبنديهاي پاكستان خواستار تحقق انقلاب اسلامي به سبك طالبان در پاكستان هستند.

طالبان به وضوح سنت اصلاح طلبي و آموزه‌هاي ديوبندي را با سختگيريهاي شان كم ارج نموده، هر نوع بحث و جدلي را گناه و بدعت به شمار مي‌آورند. آنان با چنين كاري افراط گرايي جديدي را در پيش گرفته و نوعي الگوي انقلاب اسلامي را مطرح مي‌كنند كه براي دولتهاي منطقه تهديد كننده است. در حالي كه مسعود و حكمتيار با نوگرايي مخالفت نيستند، طالبان به شدت با آن مخالفت ورزيده، تمايلي به شناخت و قبول نظريات جديد، پيشرفت و توسعه اقتصادي ندارند.

طالبان با تاريخ اسلام و افغانستان،‌علوم ديني، تفسير قرآن و پيشرفت علمي و سياسي جهان اسلام در قرن بيستم كاملاً بيگانه‌اند. در حالي كه بنيادگرايي اسلامي در قرن بيستم داراي تاريخ طولاني مباحث علمي مكتوب است، طالبان از چنين چشم انداز و سابقه تاريخي بي بهره‌اند. آنان هيچ گونه ديدگاه مدون و تحليل علمي از تاريخ اسلام و افغانستان ندارند. طالبان از مباحثاتي كه درباره بنيادگرايي اسلامي در سراسر جهان جريان دارد، اطلاع چنداني ندارند و دركشان درباره تاريخ كشورشان از اين هم كمتر است.

چنين بي‌اطلاعي نوعي واپس‌گرايي به وجود آورده است كه براي طالبان جاي هيچ‌ گونه بحث و مناظره‌اي، حتي با همكيشان مسلمان‌شان، باقي نگذاشته است.[48]

نتايج

جنبش طالبان در يك زمينة بحران داخلي و در شرايط رقابتهاي شديد قدرتهاي بزرگ و منطقه‌اي و همسايه به وجود آمد و پاكستان آن را پشتيباني كرد. اين جنبش از ابتدا مسلحانه و به شدت سياسي بود. تحليل تاريخي عوامل پيدايش بحرانهاي زمينه‌ساز آن به تركيب قومي ـ نژادي و مذهبي مردم افغانستان بر مي‌گردد. اساسي‌ترين عامل بحراني شدن اوضاع داخلي، هجوم ارتش سرخ به افغانستان بود. در اثر اتحاد استراتژيك غرب و عربستان، مقابله با اين هجوم از طريق پاكستان آغاز شد و در نهايت به پيروزي مجاهدين و تسريع فروپاشي شوروي انجاميد.

در نتيجه اسلام‌گرايي رشد نمود، ولي برنامه‌هاي مقابله با اين رشد به طور سرّي در جريان بود. با مطرح شدن منافع اقتصادي آسياي ميانه، از طرف جبهة غرب، جنبش تحريك گرديد تا مجاهدين را از صحنة قدرت افغانستان بردارد، ولي موفق نشد. حاكميت سرمايه در پشت صحنة قدرت سياسي آمريكا با طمع تحرك به اقتصاد خستة خود، اين جنبش سياسي را تحريك كرده بود و در نهايت هم با دخالت نظامي مستقيم آن را سركوب نمود.

افكار اين جنبش سرّي تحت تأثير جنبش بنيادگراي شاه ولي الله در هند و ديوبنديهاي پاكستان و نيز جو صوفيانة فرقة نقشبنديه در داخل افغانستان است. جنبش هيچ وقت افكار خود را بيان نكرده، ولي قشري گري و افكار جزمي و پايبندي آن به پشتونْوالي، با مقاومت طوايف ديگر در افغانستان رو به رو گرديد. بازتاب جهاني اين عقايد و اعمال نيز «اسلام = خشونت» را تبليغ نمود.

جنبش طالبان يك جنبش شديداً بنيادگراي سياسي ـ نظامي و به لحاظ فكري تحت تأثير جنبشهاي شبه قاره هند بود؛ هر چند شباهتهايي نيز با ساير جنبشها داشت.

*. دانش پژوه مقطع كارشناسي ارشد، رشته تاريخ اسلام مدرسه عالي امام خميني (ره)

1. افغانستان طالبان و سياستهاي جهاني، ميلي،‌ ويليام، ترجمه عبدالغفار محقق، ص 68.

2. افغانستان روحاني ماركس مجاهد، ماگنوس، رالف و ديگران، ترجمة قاسم ملكي، ص 258 و طالبان اسلام نفت و بازي بزرگ جديد، رشيد، احمد، ترجمه اسدالله شفايي و ديگران، ص 51 و 52 و افغانستان طالبان و سياستهاي جهاني، همان، ص 68.

3. و 4. طالبان اسلام نفت و بازي بزرگ جديد، همان، صص 53 ـ 56.

5. همان، صص 53 ـ 56.

6. طالبان جنگ مذهب و نظام جديد در افغانستان، مارسدن، پيتر، ترجمه كاظم فيروزمند، صص 76 و 77.

7. افغانستان روحاني ماركس مجاهد، همان،‌صص 266 و 267.

8. طالبان اسلام نفت و بازي بزرگ جديد، همان، صص 99 ـ 114.

9. تا 24 گروه قومي مختلف بر شمرده است. ر.ك: افغانستان و مداخلات خارجي، حقجو، مير آقا، چ 1، قم، انتشارات مجلسي، 1380، صص 32 ـ 25.

10. كيهان هوايي، 15/2/1372، ص 22.

11. مسائل نهضتهاي اسلامي، صديقي، كليم، ترجمه سيد هادي خسروشاهي،‌صص 109 ـ‌143.

12. جنبشهاي اسلامي معاصر، موثقي، احمد، ص 193.

13. افغانستان در پنج قرن اخير، فرهنگ،‌ مير محمد صديق، ج 2، ص 667.

14. در اين باره توضيحاتي خواهد آمد.

15. ر.ك: فصلنامه علوم سياسي، «بحرانهاي طالبان»، عارفي، محمد اكرم، مؤسسه باقر العلوم، سال چهارم، شماره 16، زمستان 80، ص 261.

16. همچنين ر.ك: افغانستان و مداخلات خارجي، صص 96 ـ 97.

17. و 18. طالبان اسلام و نفت و بازي بزرگ جديد، همان، صص 245 ـ 284. بي نظير بوتو، نخست وزير وقت، در مصاحبه با BBC گفت: «ايالات متحده و بريتانيا با پول عربستان تأمين كننده اسلحه طالبان اند.» ر.ك: افغانستان طالبان و سياستهاي جهاني، ص 177 و افغانستان (كتاب سبز)، علي‌ آبادي، علي رضا، چ 3، تهران، وزارت خارجه، 1375، ص 237.

19. و 21. عارفي، محمد اكرم، «جنبش اسلامي پاكستان و چالشهاي ساختاري ـ راهبردي»، فصلنامه مطالعات خاورميانه، شماره 27، ص 33.

20. خلاء ايدئولوژي يكي ناشي از فروپاشي شوروي تنها از طريق بنياد گرايي مي‌توانست پر شود. ر.ك: فصلنامه خاورميانه، شماره 3،‌ زمستان 73، ص 67؛ ظهور، انحطاط و فروپاشي آل سعود، قوام، عبدالعلي.

22. برداشت از مقاله جام جم، مورخ 27/5/1380، ص 1.

23. فصلنامه خاورميانه، همان.

24. ر.ك: جمهوري اسلامي، 9/10/1380، ص 7، به نقل از واحد مركزي خبر. جو تروريستي دهة‌ نود در پاكستان و همكاريهاي سپاه صحابه با گروه طالبان قابل پيگيري است. اين جو همراه با عوامل ديگر، باعث روي كار آمدن نظاميان در پاكستان شد. كشته شدن مسئول خانة فرهنگ ايران و نيز پنج تن از دانشجويان فارغ التحصيل شدة كارشناسي ارشد در مسائل نظامي از ايران در پاكستان در اين دهه اتفاق افتاد.

25. جريان پرشتاب طالبان، صص 86 ـ 126. احمد رشيد در پيوست كتاب خود، طالبان اسلام، نفت و بازي بزرگ جديد، تاريخچه‌اي از اين دخالتهاي را تنظيم كرده است.

26. در صورت ركود بيشتر، صهيونيستها ضرر مي‌ديدند. ر.ك: تدارك جنگ بزرگ، گريس هال، سل، ترجمه خسرو اسدي، چ 1، تهران، مؤسسه خدمات فرنگي رسا، 1377، ص 230.

27. فصلنامه خاورميانه، شماره 27، همان،‌ص 33.

28. جريان پرشتاب طالبان،‌ص 281 و افغانستان و مداخلات خارجي، ص 133. ايران خواستار پيوستن چين به اين اتحاديه است. ر.ك:‌ روزنامه جمهوري اسلامي، 1/2/1381، ص 3.

29. ر.ك: استراتژي و تحولات ژئوپليتيك پس از دوران جنگ سرد، ثقفي عامري، ناصر،‌چ 1، تهران، مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت خارجه، 1373، ص 135 و صص 140 و 180؛ طالبان اسلام نفت و بازي بزرگ جديد، صص 306 ـ 319؛ ملي گرايي هندو، جمشيدي بروجردي،‌ محمد تقي، چ 1، تهران، وزارت خارجه، 1379، صص 162، 169 ـ 170.

30. تركمنستان در اين رقابتها هميشه موضعي بي‌طرف داشته است.

31. روا،‌ اليور، افغانستان، اسلام و نوگرايي سياسي، ترجمه ابوالحسن، سرو قد مقدم، چ 1، مشهد، معاونت فرهنگي آستان قدس، 1369، صص 66 ـ 73.

32. جبنشهاي اسلامي معاصر، صص 194 و 197.

33. جريان پر شتاب طالبان، صص 94 ـ‌97.

34. طالبان اسلام، نفت و بازي بزرگ جديد، همو، ص 24. احمد رشيد خبرنگار 21 سال جنگ افغانستان بوده است.

35. وي در سازمانهاي كمك رساني غربي در افغانستان مدتها فعاليت داشته است.

36. طالبان، جنگ، مذهب و نظام جديد در افغانستان، همو، ص 107 و 108.

37. همان، ص 109.

38. اين مسئله به به كارگيري مقتضيات زمان و مكان در اجراي احكام اسلام يا همان اجتهاد اصطلاحي در شريعت باز مي‌گردد كه طالبان هرگز آن را در نظر نمي‌گرفتند.

39. همان، ص 112 و 113.

40. همان، ص 115 و 116.

41. و 42. همان، ص 117.

43. رشيد، احمد، طالبان اسلام،‌ نفت و بازي بزرگ جديد، ص 143.

44. همان، ص 144.

45. همان، ص 146.

46. همان، ص 146 و 147.

47. همان، ص 148 و 149.

48. همان،‌ ص 150.