زندگينامه آيت‌الله محمد فاضل لنكراني

دوران كودكي و تحصيل

آيت‌الله حاج‌محمد فاضل لنكراني درذيقعده 1350 ق/ 1310 ش در قم به دنيا آمد. پدرش آيت‌الله حاج شيخ عبدالله فاضل موحدي مشهور به فاضل لنكراني در 1314 ق در حومه‌ي لنكران، جمهوري آذربايجان به دنيا آمد ودر 1330 ق به ايران مهاجرت كرد. ابتدا به اردبيل و پس از سه سال به زنجان رفت ودر 1337 ق راهي مشهد شد و از درسهاي آقازاده ميرزا ا حمدكفايي، شيخ مرتضي آشتياني و آيت‌اله حسين قمي بهره برد. يك سال پس از تأسيس حوزه‌ي علميه‌ي قم توسط آيت‌الله عبدالكريم حائري يزدي به قم رفت و فقه و اصول را نزد ‌آيت‌الله حائري و سپس از آيت‌الله بروجردي فراگرفت. پس از اتمام بناي مسجد اعظم قم، امامت جماعت آن مسجد به وي سپرده شد.

آيت‌الله عبدالله فاضل لنكراني مجتهد بود و رساله‌ي علميه‌‌ ‌خود را با نام نهاية‌الاحكام به عربي نوشت. وي با دختر آيت‌‌الله سيد‌عباس فيض برقعي ازدواج كرد كه حاصل آن 4 پسر و 5 دختر بود و محمد فاضل موحدي لنكراني چهارمين فرزند او بود.1

آيت‌الله محمد ‌فاضل لنكراني دوره‌ي ابتدايي را در قم گذراند. پس از پايان دوره‌ي ابتدايي به دليل علاقه به دروس ديني به حوزه‌ي علميه‌ي قم رفت ودر مدرسه‌ي فيضيه به تحصيل علوم ديني پرداخت.در آن زمان حوزه‌ي علميه‌ي قم طلاب زيادي نداشت و تعداد كمي مشغول به تحصيل بودند. از هم مباحثه‌ايهاي وي در مدرسه فيضيه حاج سيد‌مصطفي خميني بود كه نقش مهمي در پيشرفت علمي ايشان داشت. آيت‌الله لنكراني در اين‌باره گفته بود: «وجود اين دوست عزيز در شدت علاقه‌ي ما به راهي كه در پيش گرفته بوديم، نقش مهمي داشت و از همان اوان به كمك يكديگر و به عنوان دو هم مباحثه مشغول تحصيل شديم.» 2 وي قسمتي از مطوّل و بخشي از شرح لمعه را نزد آيت‌الله حسنعلي منتظري و قسمتي ديگر را نزد شيخ‌ اسدالله نوراللهي نجف‌آبادي خواند، رسايل و مكاسب را نزد چند تن از اساتيد حوزه چون، پدرش آيت‌الله فاضل موحدي، آيت‌الله آقا شيخ عبدالجواد جبل عاملي سدهي و ‌آيت‌الله شيخ مرتضي حائري بهره برد. 3

آيت‌الله لنكراني به دليل شور و علاقه به تحصيل علوم ديني در زمان كوتاهي دوره‌هاي ادبيات عربي و سطوح را كه معمولاً طلاب ديگردر 8 يا 9 سال به پايان مي‌رسانند در مدت 6 سال گذراند، لذا در سن 19 سالگي وارد آخرين مرحله‌ي تحصيلات حوزوي يعني درس خارج فقه گرديد.4 پس از تشكيل كلاسهاي آيت‌الله بروجردي در قم، وي در درس خارج فقه ايشان شركت جست و اين درحالي بود كه هنوز قسمتي از كفايه را به اتمام نرسانده بود . به اين دليل صبح‌ها اول وقت در مسجد عشقعلي دروس كفايه را نزد آقا شيخ عبدالجواد مي‌خواند و پس از پايان درس همراه استاد در درس خارج فقه آ‌يت‌الله بروجردي شركت مي‌كردو از جوانترين شاگردان استاد بود. آيت‌الله لنكراني از همان روزهاي نخست تقريرات درس خارج فقه آيت‌الله بروجردي را به عربي مي‌نوشت، كه پس از چند سال نگارش تقريرات با نظارت و به دستور استاد جلد اول تقريرات با عنوان نهايةالتقرير كه مشتمل بر قسمت زيادي از مباحث صلاة بود به چاپ رساند. چند سال بعد جلد دوم آن را منتشر كرد كه شامل تمامي مباحث صلاة بجز نماز جمعه و نماز مسافر بود، ايشان حدود يازده سال در درس فقه ‌آيت‌الله بروجردي شركت كردو علاوه بر بحث صلاة مباحث خمس و آخرين آن كتاب قضا، كه به اتمام نرسيد را نزد آيت‌الله بروجردي تلمذ كرد و تقريرات آ‌ن دروس را نيز نگاشت. او مدتي نيز در درس اصول آيت‌الله بروجردي شركت جسته و قسمت اعظم مباحث عقليه را نوشت و نيز بحث راجع به خلل حج كه آن نيز ناتمام ماند. 5

پس ازتشكيل كلاسهاي درس اصول امام خميني، آيت‌الله لنكراني از همان ابتدا در كلاسهاي ايشان حاضر شده و هر روز دو نوبت در درس امام شركت كرده و مباحث اجتهاد و تقليد را به طور كامل با ايشان گذراند. مبحث طهارت در فقه را نيز نزد امام فراگرفت و مطالب دروس امام را نيز تقرير مي‌كرد. زماني كه در سال 1352 ش به يزد تبعيد شده بود، پنج جلد از شرح تحريرالوسيله امام را به اتمام رساند و پس از آن نيز به اين كار ادامه داد و 25 جلد از اين شرح را منتشر كرد. وي در مجموع به مدت 9 سال از دروس امام بهره برد. در 18 ربيع‌الاول 1386 از امام خميني اجازه‌ي امور حسبيه را دريافت كرد و از آن براي تأسيس مدارس ديني و تبليغات اسلامي بهره برد. 6

آيت‌الله فاضل لنكراني خيلي زود به درجه اجتهاد رسيد. در زمان حيات آيت‌الله بروجردي و سالهاي مرجعيت ايشان به تقليد از وي پرداخت. در 25 سالگي به اجتهاد رسيد و اين امر مورد تأييد آيت‌الله بروجردي قرار گرفت. پس از وفات آيت‌الله بروجردي در 1340 ش. وي در سن 30 سالگي به استنباط خود مسايل ديني را اجتهاد مي‌كرد. ايشان علاوه بر دروس فقه و اصول، در درسهاي فلسفه و حكمت علامه طباطبايي نيز شركت جسته و قسمتي از مباحث منظومه سبزواري و كتاب اسفار ملاصدراي شيرازي را از ايشان آموخت.

در نخستين سالهاي تحصيل در حوزه‌ي علميه قم، در سالهاي سوم و چهارم، زماني كه هنوز شانزده سال نداشت، ضمن تحصيل‌، تدريس نيز مي‌كرد.نخستين تدريس وي مربوط به كتاب حاشيه‌ي ملاعبدالله و معالم بود. بعدها شرح لمعه را شروع كرد و طلبه‌هاي بيشتري در درس وي حاضر مي‌شدند. او لمعه را در دو دوره و كتاب ارث را در سه دوره تدريس كرد. سپس به تدريس رسائل و مكاسب مشغول شد. مكاسب را پنج دوره و كفاية‌الاصول را شش دوره تدريس كرد. از آخرين دوره‌ي درس كفايةالاصول وي،‌ نوار تهيه شد و طلاب در قم و شهرستانهاي ديگر از آن بهره مي‌بردند. بسياري از شاگردانش از نظر سني بزرگتر از استاد خود بودند و در بيشتر اوقات صدها نفر در كلاسهاي درس ايشان شركت مي‌جستند. آيت‌الله لنكراني از سال 1360 ش به تدريس درس خارج فقه و اصول پرداختند و در مدت 25 سال گروه كثيري از طلاب از محضر وي بهره‌منده شدند. اين درس از راديو معارف نيز پخش مي‌شد. 7

مبارزات

آيت‌الله فاضل لنكراني از همان ابتداي مبارزات امام خميني در دهه‌ي 1340 ش از اقدامات ايشان حمايت مي‌كرد. وي ضمن تحصيل علوم ديني در مكتب امام خميني، مباحث سياسي رادر چارچوب مسائل حوزوي دنبال مي‌كرد به نحوي كه عضو گروهي از استادان حوزه‌ي علميه قم شد كه بعدها با عنوان جامعه مدرسين حوزه علميه قم شناخته گرديد. 8 اين تشكل روحانيون سياسي در موارد مختلف به حمايت از امام خميني پرداخت. از جمله پس از تبعيد امام خميني به عراق در زماني كه رژيم پهلوي مي‌پنداشت با تبعيد امام مسئله ايشان خاتمه يافته است. اما پس از فوت آيت‌الله حكيم در سال 1349 ش، دوازده نفر از روحانيون طرفدار امام تصميم گرفتند بطور علني مرجعيت امام را طي اعلاميه‌اي به اطلاع مردم برسانند، آيت‌الله فاضل لنكراني نيز در زمره‌ي افرادي بود كه اين بيانيه را امضا كرد ودر چند سطر درباره‌ي صلاحيت رهبري ايشان نوشت: «بسمه‌تعالي، صلاحيت علمي و تقوايي حضرت مستطاب آيت‌الله العظمي آقاي خميني ـ مدظله‌العالي ـ براي مقام شامخ مرجعيت تقليد و حفاظت از حوزه اسلام و حمايت مسلمين محرز و بدون ترديد است. محمد موحدي فاضل».9 اين بيانيه در آن دوران تأثير بسزائي در تداوم نهضت امام خميني بجاي گذاشت. پس از پيروزي انقلاب اسلامي نيز عده‌اي از روحانيون و علما اعلميت و اعدليت امام را مورد تأييد و تأكيد قرار دادند، از جمله آيت‌الله فاضل لنكراني در اطلاعيه‌اي در اين باره نوشته است: «بسمه‌تعالي، با توجه به تحقيقات و مطالعات زيادي كه در رابطه با اين موضوع انجام داده‌اند و با توجه به مقايسه آراء و نظرات و استدلالات معظم له با بزرگان ديگر،‌اعلميت و اعدليت ايشان يعني حضرت مستطاب آيت‌الله العظمي الامام خميني ـ ادام الله ظله الوارف علي رؤوس المسلمين و المستضعفين جميعاً ـ محرز و جاي هيچ گونه ترديدو ابهام نيست. 28 شعبان المعظم 1402 ـ قم ـ حوزه علميه ـ محمد فاضل.» 10

آيت‌ الله فاضل لنكراني درحمايت از نهضت امام خميني در اكثر اعلاميه‌هايي كه در اين باره منتشر مي‌شد مشاركت داشت و در اين رابطه چند بار توسط ساواك دستگير و سپس تبعيد شد. ابتدا چهار ماه دوران تبعيد را در بندر لنگه با تحمل رنج و ناراحتي بسيار گذراند، و پس از ‌آن به مدت دو سال و نيم به يزد تبعيد شد. وي در آن شهر با آيت‌الله صدوقي آشنا گرديد و مراوداتي با آن روحاني انقلابي داشت و با كمك آيت‌الله صدوقي به طور مخفيانه با مردم يزد ديدار داشته ودر روشنگري مردم نقش فعالي ايفا نمود. 11 از اعلاميه‌هاي بسياري كه امضاي آيت‌الله فاضل در بين آنها وجود دارد مي‌توان به موضوع چند اعلاميه اشاره كرد كه عبارتند از: 1ـ اعتراض و اعلام نظر روحانيت تبريز به هيئت اعزامي دولت، درباره‌ي وقايع تبريز در پي چهلم شهداي قم در اسفند 1356‌ـ فاجعه‌ي 29 بهمن تبريز ـ‌ نامه‌ي جمعي از عالمان و استادان به آيت‌الله صدوقي درباره‌ي فجايع يزد ـ نامه به آيت‌الله شريعتمداري درباره‌ي حمله ساواك به خانه وي در ارديبهشت 1357ـ درباره‌ي اعتصاب در شركت نفت ـ حمله به حرم امام رضا (ع) ـ تلگرام به آيت‌الله شيرازي و آيت‌الله قمي‌ـ راهپيمايي تاسوعا و عاشورا ـ خلع محمد‌رضا پهلوي از مقام سلطنت ـ روي كار آمدن بختيار و اعلام عزاي عمومي و اعلاميه‌هاي بسياري كه درحمايت از انقلاب و نهضت امام خميني منتشر مي‌شد. 12

آيت‌الله فاضل لنكراني پس از پيروزي انقلاب اسلامي، مدتي مسئوليت دادگاه انقلاب شهرستان قم را به امر امام خميني بر عهده گرفت. سپس به عنوان نماينده‌ي استان مركزي

در نخستين دوره‌ي مجلس خبرگان رهبري حضور يافت. ايشان پس از پيروزي انقلاب اسلامي كمتر به فعاليتهاي سياسي روي آورد و بيشتر هم خود را به تقويت نهاد حوزه پرداخت، لذا در ارتباط با مراجع تقليد به عنوان ارشد شوراي مديريت حوزه علميه قم مطرح شد و به مدت ده سال رياست عالي اين شورا را بر عهده داشت. پس از رحلت آيت‌الله اراكي به عنوان مرجع اعلم، جامعه روحانيت مبارز او را به عنوان يكي از سه مرجع مسلم تقليد در كنار آيت‌‌الله خامنه‌اي و ميرزا جوادتبريزي معرفي ‌كرد. همچنين جامعه مدرسين حوزه‌ي علميه‌ي قم ايشان را در زمره‌ي هفت مرجع پيشنهادي خود به مردم معرفي كرد. آيت‌الله لنكراني پس از اين فقط در جايگاه مرجعيت تقليد قرار گرفت و تدريس حوزوي را در فعاليتهاي خود قرار داد و ديگر در مديريت حوزه و فعاليت جامعه مدرسين نقشي ايفا نكرد. 13

ايشان علاه بر تأسيس مركز اعزام مبلغ براي ترويج مكتب تشيع و تربيت فقيهان و مجتهدان، مركز فقهي ائمه اطهار كه مركزي آموزشي و پژوهشي است، را تأسيس كرد كه در اين مركز علاوه بر آموزش محققان و تأليف كتابها، كتابخانه تخصصي فقه را راه‌اندازي كرد. 14

آيت‌الله محمد‌ فاضل لنكراني سرانجام پس از مدتي عارضه‌ي قلبي در روز 26 خرداد 1386 دار فاني را وداع گفت و پيكر آن مرحوم روز 28 خرداد مصادف با شهادت حضرت زهرا (س) طي تشييع جنازه‌ي باشكوهي در حرم حضرت معصومه (س) به خاك سپرده شد .

تأليفات

1ـ تفصيل الشريعة، شرحي است عربي بر كتاب تحريرالوسيله‌ي امام خميني كه 25 جلد آن چاپ شده و 5 جلد ديگر آماده چاپ است. پنج جلد اول اين شرح در زمان تبعيد آيت‌الله لنكراني در يزد نوشته شده،‌است. اين كتاب يك دوره‌ي كامل فقه است و جديدترين آراء فقهي در آن آمده است.

2ـ نهاية التقرير، تقريرات درس آيت‌الله بروجردي در سه جلد به زبان عربي منتشر شد.

3ـ‌ائمه اطهار يا پاسداران وحي در قرآن (شامل بحثهايي درباره‌ي علم ائمه از نظر قرآن است) اين كتاب با همكاري شهاب‌الدين اشراقي و حاج‌آقا مصطفي خميني تأليف گرديده است.

4ـ اهل بيت يا چهره‌هاي درخشان در آيه‌ي تطهير، كه با همكاري آيت‌آلله اشراقي و حاج‌آقا مصطفي خميني منتشر شده است.

5ـ مدخل التفسير، مشتمل بر بحثهايي درباره‌ي اعجاز، تواتر و عدم تحريف قرآن، به زبان عربي.

6ـ حاشيه بر عروةالوثقي، به زبان عربي.

7ـ حاشيه بر كتاب الطهارة مصباح‌الفقيه، محقق همداني، به زبان عربي.

8ـ شرح الاجتهاد و تقليد از كتاب عرو ةالوثقي، به زبان عربي.

9ـ كتاب الصوم

10 ـ كتاب القضاء

11ـ المسائل المستحدثه

12ـ رساله‌اي در حكم نماز در لباس مشكوك، به زبان عربي

13ـ رساله‌اي در خلل حج و عمره، به زبان عربي

14ـ الاحكام الواضحه (فتاوي به زبان عربي)

15 ـ احكام الحج حاشيه بر حج تحريرالوسيله، به زبان عربي

16ـ تقريرات الاصول، تقريرات اصول امام در 5 جلد به زبان عربي

17 ـ القواعد الفقهيه به زبان عربي

18 ـ تبيان الاصول، تقريرات درس امام در 4 جلد به زبان عربي

19 ـ رساله‌اي در قاعده‌ي فراغ و تجاوز، به زبان عربي

20 ـ مناسك حج به زبان فارسي

21 ـ تفسير سوره‌ي حمد، به زبان عربي

22 ـ تقيه مداراتي، به زبان عربي

23 ـ آيين كشورداري از ديدگاه امام علي (ع)

24 ـ عصمت انبياء

25 ـ مجمع الفهارس (مجموعه فهرست‌هاي بحارالانوار ، الغدير و الميزان)

26 ـ مناسك حج به زبان عربي

27 ـ استفتائات حول الحج

28 ـ استفتائات حج

29 ـ جامع‌المسائل (مجموعه‌اي از استفتائات در 2جلد)

30 ـ تقريرات درس خارج اصول در 16 جلد به زبان فارسي

31 ـ تقريرات الاصول، تقريرات درسي آيت‌الله بروجردي به زبان عربي

32 ـ رساله‌ي توضيح المسائل به زبان فارسي

اكبر خوشزاد

منابع

1. اطلاعات، شماره 20348، 28 آبان 1373، ص 7؛ گلشن ابرار، ج 6، خلاصه‌اي از زندگي اسوه‌‌هاي علم و عمل، تهيه و تدوين جمعي از پژوهشگران پژوهشكده باقرالعلوم (ع)، قم، انتشارات نورالجساد، 1385.

2. «ستارگان هدايت»، رسالت،‌شماره 2462، 26 تير 1373، ص 4.

3. خبرگان ملت، شرح حال نمايندگان مجلس خبرگان رهبري، دفتر دوم، دبيرخانه مجلس خبرگان رهبري، قم، 1379ش، ص 536.

4. اطلاعات، همان منبع، ص 7.

5. خبرگان ملت،‌ص 537 ـ 538.

6. خبرگان ملت،‌ص 540؛ گلشن ابرار،‌ج 6، ص 580.

7. اطلاعات، همان منبع، ص 7.

8. «مرجعي مدافع استقلال حوزه»، هم ميهن،‌شماره 29، پياپي، 93، 27 خرداد 1383، ص 3.

9. روحاني، ‌حميد، نهضت امام خميني، دفتر نخست، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره)، مؤسسه چاپ و نشر عروج، چاپ 15، 1381، ش، ص 81.

10. روحاني، حميد، همان منبع، ص 85 ـ 86.

11. «ستارگان هدايت»، همان منبع، ص 4.

12. گلشن ابرار، همان منبع، ص 573.

13. «مرجعي مدافع استقلال حوزه»، همان منبع، ص 3.

14. همان منبع.