آداب نوشيدن آب

فرهنگ جهاد ـ شماره 7و8، بهار و تابستان 1376

احمد رضوانشهري

دين مقدس اسلام براي هر چيزي آداب و
احکامي بيان کرده است؛ مثل آداب لباس
پوشيدن، آداب مطالعه و درس، آداب معاشرت،
آداب غذا خوردن و .... ما در اينجا به بيان
آداب و احکام نوشيدن آب پرداخته و در پايان
به احکام ساير نوشيدني ها اشاره‌اي کوتاه
مي‌کنيم.

مقدمه

آداب جمع ادب و به معناي حدّ و اندازه هر
چيزي است. تفاوت آداب و اخلاق در اين است که
آنچه مربوط به روح است، جزو اخلاق است؛ و
آنچه مربوط به بدن است جزو آداب است؛ مثلاً
وسوسه، حسن ظن، حسادت مربوط به روح بوده و
از مسايل اخلاقي هستند.

اما به کسي که
مثلاً در حرف زدن همه دستورات ديني و
اجتماعي و نکات دستور زبان و ادبيات را
رعايت کند گفته مي‌شود:

مؤدّبانه يا با
ادب صحبت کرد، و کسي که در سخن گفتن از حدّ
و مرز خود تجاوز کرده و توهين و ناسزا
مي‌گويد او را «بي‌ادب» مي نامند. به هر
حال، آداب با سنّت‌ها تقريباًَ مترادف
بوده و هر دو به يک معنا به کار مي‌روند.
احکام دين اسلام به پنج قسم (واجب، مستحب،
مکروه، حرام و مباح) تقسيم مي‌شوند و کلمه
«آداب» شامل همه اين احکام مي‌شود. اگر چه
در بيشتر جاها در مورد مستحب و مکروه به
کار مي‌رود.

مستحب دو معني دارد:

اول، آنچه انجام دادن آن بهتر از ترک آن
مي‌باشد.

دوم، آن چيزي که داراي مصلحت است و انجام
دادن آن سبب رسيدن به آن مصلحت مي‌شود. در
معناي اول بيشتر به امر شارع مقدس توجه شده
است ولي در معناي دوم به مصلحت خود آن عمل.
مکروه نيز دو معناي کاملاً ضدّ مستحب را
دارد. يعني آنچه که به ترک آن سفارش
شده‌ايم، يا آنچه انجام دادنش ضرر دارد.

در ضمن بايد توجه داشت که حکمت و فايده
برخي از اين آداب براي ما روشن است و برخي
ديگر حکمتش براي ما روشن نيست که شايد در
آينده فايده آن‌ها نيز روشن شود. اما چون
دين مقدس اسلام به آن‌ها سفارش کرده است
بايد عمل شود؛ خواه رمز و راز آن‌ها روشن
شود يا خير.

ما در اين مقاله آداب آشاميدني‌ها را در
معنايي که شامل هر پنج حکم مي‌شود.
مي‌نماييم.

اکنون به بيان آداب نوشيدن آب
مي‌پردازيم:

1- آب بايد پاک باشد.

پس آبي که به خون يا
ساير نجاسات آلوده شده باشد خوردن آن حرام
است.

2- آب حلال باشد.

آبي که مالک مشخصي دارد
بدون رضايت صاحب آن نمي‌توان آن را مورد
استفاده قرار داد. همچنان که اگر صاحب يک
منزل قصد داشته باشد بهاي آب مصرفي را
نپردازد مصرف کردن آب براي او جايز نيست.

3- آب بايد تميز باشد.

در حديثي آمده است:

«غذاي سالم و تميز باعث زياد شدن رزق و دين
مي‌شود.»(1)

4- نوشيدن آب شور و آب گوگرد و آبي که رنگ يا
بو يا مزه آن تغيير کرده است مکروه است. (2)

5- مستحب است انسان آب جوشيده را براي
خوردن انتخاب کند؛

زيرا امام صادق
عليه‌السّلام در حديثي فرموده است:

«آب جوشيده براي هر چيزي خوب است و هيچ
ضرري ندارد.» (3)

6- خوردن تگرگ مکروه است اما خوردن آب
باران خوب است. (4)

7- آشاميدن آب از ظرف طلا يا نقره حرام است،
و روايات بسياري آن را نکوهش کرده‌اند؛ (5)
زيرا اين نوع ثروت اندوزي نکوهيده است.

8- آب خوردن از جاي شکسته ظرف مکروه است و
در برخي روايات از آن نهي شده و گفته شده که
آنجا چرک (ميکروب) جمع مي‌شود. (6)

9- وقتي ظرف مناسبي وجود ندارد آب خوردن در
دست مستحب است.

در حديثي آمده است:

«دست‌هاي خود را بشوييد و در آن‌ آب
بخوريد؛ زيرا ظرفي بهتر و تميزتر از دست
نيست.» (7)

10- گذاردن دهان بر روي رودخانه و به طور
مستقيم از آن آب خوردن مکروه است. (8)

شايد
علت اين حکم آن باشد که چه بسا بعضي
جانوراني که در آب هستند اين‌گونه وارد
دهان انسان شوند.

11- آب خوردن از ظرف‌هاي عمومي - که هر کس از
آن‌ها آب مي خورد - خوب نيست. (9)

12- سر يک سفره مستحب است از ظرف آبي که نزد
خود انسان است آب بخورد نه ظرفي که دور از
اوست:

« کل مما يليک.» (10)

13- مستحب است آب را با دست راست بخوريد، و
آشاميدن آب با دست چپ مکروه است. در احاديث
زيادي آمده است:

«غذا را با دست راست بخوريد، آب را با دست
راست بياشاميد، وقتي چيزي را مي‌گيريد يا
به کسي مي‌دهيد با دست راست عمل کنيد؛
زيرا شيطان با دست چپ مي‌خورد و مي‌آشامد
و مي‌دهد و مي‌گيرد.» (11)

14- آشاميدن آب يا چايي که زياد داغ باشد
مکروه است.

در حديثي آمده است:

« از خوردن هر چيز داغي بپرهيزيد؛ زيرا
برکت را از بين مي‌برد.» (12)

در بعضي احاديث آمده است:

«آشاميدن آب خنک مستحب است.» (13)

15-دميدن با دهان (نفخ) به آب يا چايي داغ
مکروه است، و در احاديث متعددي از آن نهي
شده است و پيامبر اکرم (صلي الله عليه و آله
و سلم) هنگام خارج کردن هوا از دهان خود ظرف
آب را دور مي‌کرد که به آن برخورد نکند.(14)

16-يخ را در آب حل نکنيد.

ابن سينا در کتاب
قانون گويد:

يخ را در آب حل نکنيد و نخوريد
که به اعصاب و مزاج سخت آسيب مي‌رساند،
و اگر در هنگام جواني طبيعت بدن با او دفاع
کند بالاخره پس از بالا رفتن سن آن يخ کار
خودش را مي‌کند و دست بردار نيست. هنگامي
که بخواهيد آب سرد بنوشيد آب را در جوار يخ
سر کنيد. (15)

17- قبل از آشاميدن آب « بسم الله» بگوييد،
و اين سيره هميشگي پيامبر و ائمه معصومان
عليهم‌‌السلام بوده است. (16)

18- پس از آشاميدن آب خدا را حمد و سپاس
بگوييد؛ (17) و مستحب است اين دعا را بخوانيد:

«الحمدلله الذي سقانا عذباً زلالاً، و لم
يسقنا ملحاً اجاجاً، و لم يؤاخذنا
بذنوبنا.» (18)

در حديث ديگري آمده است که هرگاه رسول خدا
صلي‌الله عليه و آله آب مي‌آشاميد
مي‌فرمود:

«الحمدالله الذي سقانا عذباً
زلالاً برحمته، و لم يسقنا ملحاً اجاجاً
بذنوبنا.» (19)

در حديث ديگري آمده است که بگويد:

«
الحمدلله الذي سقاني فأرواني، و اعطاني
فأرضاني، و عافاني و کفاني، اللهمّ اجعلني
ممن تسقيه في المعاد من حوض محمد صلي‌الله
عليه و آله و تسعده بمرافقته برحمتک يا
ارحم الراحمين.» (20)

در حديثي آمده است که « هر کس ابتداي
آشاميدن آب «بسم الله» و پس از آن
«الحمدلله» بگويد به بهشت خواهد رفت» (21) و
در دو حديث آمده است:

«کسي که غذا بخورد و شکر خداي گويد بهتر
است از کسي که روزه گرفته و مشغول به عبادت
باشد.» (22)

البته در اين مورد لازم نيست حتماً به
زبان عربي دعا خوانده شود بلکه به هر زباني
که شکر خدا را گفته و بگويد:

«سپاس خدا را که
آب گوارا را به ما عطا فرمود و در مقابل
گناهان ما آب شور يا تلخ به ما نداد» کافي
است.

19- پس از آشاميدن آب يادي از تشنگي
سيدالشهداء ، امام حسين عليه‌السّلام
کرده و به آن حضرت سلام فرستد و بر قاتلان
آن حضرت لعنت و نفرين کند. چنين عملي بسيار
بسيار ثواب دارد.

داود رقي ‌گويد:

خدمت امام صادق عليه
السّلام بودم، آن حضرت مقداري آب آشاميد و
سپس چشمانش گريان شد و به من فرمود:

« اي
داود خدا قاتل امام حسين عليه‌السّلام را
لعنت کند.»

سپس فرمود:

«هر کس آب بياشامد و ياد تشنگي امام حسين
عليه‌السّلام کرده و قاتل او را لعنت کند
خداوند صد هزار حسنه بر او نوشته و صد هزار
درجه او را بالا مي‌برد، و ثواب آزاد کردن
صد هزار برده را خواهد داشت، و خداوند روز
قيامت او را طوري محشور مي‌کند که دلش خنک
بوده و اضطراب نداشته باشد.» (23)

20- مستحب است متواضعانه آب بخورد نه
متکبرانه . (24)

21- تلذذ به آب مستحب است. (25)

علامه مجلسي در
معناي تلذذ فرموده است:

«تلذذ چهار احتمال دارد:

الف: فکر کردن در لذت آب و اهميت آن و شکر
خدا کردن؛

ب: آن را با تأمل و با سه نفس بياشامد، زيرا
در اين صورت بهتر لذت آب را درک مي‌کند.

ج: از آب به جاي آشاميدني‌هاي حرام لذت
ببرد.

د: پيش از آن که عطش بر او غلبه کند آب
بياشامد تا لذت آن را درک کند.»

22-بدون اشتها و ميل آب نخورند. (26)

23-آشاميدن آب با يک نفس مکروه است و بهتر
است با سه نَفَس بياشامد و آن را بمکد و آب
را در دهان خود بچرخاند. (27)

24- شارب کوتاه باشد که در آب نيفتد. (28)

25- پس از غذا، آب خوردن مستحب است. (29)

26- اسراف در آب حرام است. مثلاً هدر دادن
مقدار زيادي از آب براي آشاميدن مختصري از
آن حرام است و قرآن مجيد اين عمل را نهي
کرده است:

«بخوريد و بياشاميد و اسراف نکنيد.» (30)

حتي باقي مانده ليوان آب اگر قابل استفاده
است نبايد دور ريخته شود .

در بعضي از روايات آمده است که نخستين
چيزي که در قبر از آن سؤال مي‌شود آب است. (31)

27- زياد خوردن آب مکروه است، (32) و کم خوردن
آن مدح شده است. (33)

در خوردن و آشاميدن
بايد ميانه‌روي رعايت شود، بله براي
افرادي که داراي مزاج گرم هستند اشکالي
ندارد. (34)

28- در بين غذا خوردن، آشاميدن آب مکروه
است. (35)

29- شب‌ها ايستاده آب خوردن مکروه است ولي
روز اشکالي ندارد. (36)

30- در يک سفره عمومي که عده‌اي نشسته‌اند
شخصي که مي‌خواهد آب به مردم بدهد از سمت
راست مجلس شروع کند و به ترتيب آب دهد. (37)

31- خود ساقي آخرين نفري باشد که آب
مي‌خورد، اين در واقع نوعي ايثار است. (38)

32- کسي که آب آشاميد ديگران به او بگويند:

«
هنيئاً مريئاً»

يا «گوارا باد». (39)

در برخي از روايات آمده است که آب بهترين
نوشيدني در دنيا و آخرت است. (40) اهتمام
مسلمانان به مسأله آب با مطالعه احاديث
مربوط به «آب زمزم» ، «حوض کوثر» و
«آب‌هايي که مهريه حضرت زهرا
عليها‌السلام بوده‌اند» کاملاً روشن
مي‌شود. در ضمن دادن يک ليوان آب به دست يک
نفر که آن را بياشامد ثواب بسيار بزرگي است
و به همين جهت مسلمانان هميشه آب دادن به
مردم را نوعي عبادت به حساب مي‌آورند و در
انجام آن بر يکديگر پيشي مي‌گيرند، و براي
بدست آوردن اين ثواب و پاداش اخروي ظرف‌ها
و آب سردکن‌هاي مختلف و به خصوص
سقاخانه‌هاي زيادي را در کوچه‌ها و
خيابانها قرار مي‌دادند تا به اجر معنوي
آب دادن به مردم برسند.

از پيامبر اکرم
صلي‌الله عليه‌و آله نقل شده است:

«هر کس ظرف آبي به يک نفر مؤمن بدهد اگر آن
مؤمن خود مي‌توانسته است آب به دست آورد
در اين صورت ثواب هفتاد هزار حسنه دارد، و
اگر آن مؤمن نمي‌توانسته است آب تهيه کند
در اين صورت ثواب آزاد کردن ده برده را
دارد. » (41)

در کشتارگاههاي حيوانات نيز يکي از
مهمترين مسايل براي مسلمانان آن است که
حيواني را که مي‌خواهند ذبح کنند حتماً به
او آب مي‌دهند.

در اينجا به مناسبت آداب آشاميدن آب،
احکام و آداب آشاميدن برخي ديگر از
آشاميدني‌ها را ذکر مي‌کنيم.

چون خداوند هر چه روي زمين است را براي
استفاده کردن انسان‌ها آفريده است اصل و
قاعده اوليه آن است که هر نوع نوشيدني حلال
است مگر هشت موردي که استثنا شده است:

الف: آشاميدن شراب و هر مايعي که مست کننده
باشد حرام است و کم و يا زياد آن نيز تفاوت
نمي‌کند؛ و حرام بودن آشاميدن شراب مورد
اتفاق همه اديان الهي است.

در قرآن مجيد آيات فراواني درباره حرمت آن
وجود دارد مانند اين آيات:

«اي مؤمنان شراب و قمار و ... عمل شيطاني
است از آن پرهيز کنيد تا رستگار شويد.
همانا شيطان مي‌خواهد به وسيله شراب و
قمار بين شما دشمني و کينه بيندازد و شما
را از ياد خدا و از نماز باز دارد.» (42)

«از تو درباره شراب و قمار مي‌پرسند بگو
در آن‌ها گناهي بزرگ و نيز سودهايي براي
مردم هست ولي گناه آن‌ها بزرگتر از سودشان
است. » (43)

روايات بسياري نيز بر حرام بودن نوشيدن
خمر وجود دارد، که علاقه‌مندان
مي‌توانند به بحارالانوار مراجعه کنند. (44)

در تورات (عهد عتيق) نيز آياتي هست که بر
حرمت شراب دلالت دارد .

مانند اين آيات:

«واي بر کسي که همسايه خود را مي‌نوشاند و
بر تو که زهر خويش را ريخته او را نيز مست
مي‌سازي تا برهنگي او را بنگري.» (45)

«شراب استهزا مي‌کند و مسکرات عربده
مي‌آورد و هر که به آن فريفته شود حکيم
نيست. »(46)

«پس تو اي پسرم بشنو و حکيم باش و دل خود را
در طريق مستقيم گردان. از زمره ميگساران
مباش ... زيرا که ميگسار و مسرف فقير
مي‌شود.»(47)

و آيات ديگر. (48)

در عهد جديد نيز آمده است:

«مست شراب مشويد که در آن فجور است.» (49)

«با شايستگي رفتار کنيم چنان که در روز نه
در بزم‌ها و سکرها و فسق و فجور.» (50)

حلال بودن شراب با روح اديان الهي سازگار
نيست و امام باقر عليه‌السّلام فرمود:

«خدا هيچ پيامبري را نفرستاده مگر آن که
شراب را در دين او حرام کرده است. » (51)

احکام شراب و شراب‌خواري در دين اسلام
عبارت است از:

1- شراب نجس است؛

2- خوردن کم يا زياد آن حرام است؛

3- هر مسلماني که آن را حلال بداند کافر
مي‌شود؛

4- مسلماني که عمداً و با علم به آن که حرام
است شراب بخورد مستحق حدّ (80 ضربه شلاق)
مي‌شود؛

5- خريد و فروش و نگه‌داري شراب حرام است؛

6- شراب ارزش و ماليت و احترام ندارد؛

7- غذا خوردن بر سفره‌اي که شراب وجود دارد
حرام است.

8- همسر دادن به شراب‌خوار و معاشرت با او
جايز نيست و شهادت او پذيرفته نمي‌شود.

علاوه بر احکام بالا، در اسلام درباره
آشاميدن چيزهاي نجس نيز احکامي وجود دارد
که به آنها مي‌پردازيم:

الف: آشاميدن شير خوک حرام است؛ زيرا نجس
بوده و حکم شراب را دارد.

ب: آشاميدن هر چيز نجسي از قبيل خون يا بول
حرام است.

در حديثي آمده است:

«بيشترين عذاب مردم در قبر به جهت رعايت
نکردن احکام بول است.» (52)

ج: خوردن آب انگور پس از جوش آمدن و قبل از
آن که شيره بشود حرام است.

د: هر مايعي که پليد باشد مثل خلط سينه
خوردن يا آشاميدن آن حرام است. (53)

از پيامبر
صلي‌الله عليه و آله و سلّم نقل شده است:

«آنچه که پاکيزه است بياشاميد و وقتي که
پليد شد آن را دور بريزيد. » (54)

ه‍: آشاميدن زهر و هر چيزي که بر جان انسان

ضرر دارد حرام است.

و: استفاده از مواد مخدّر (55) از قبيل افيون،
حشيش، ترياک، هروئين، کوکائين، مورفين و
معتاد شدن به بو کردن بنزين حرام است.

اين‌ها نجس العين نيستند اما استفاده از
آن‌ها حرام و موجب تعزير بوده و معامله
کردن بر آن‌ها باطل است.

ز: استعمال دخانيات اگر موجب ضرر به نفس
باشد حرام است.

آنچه که ذکر شد آداب و احکام آشاميدن آب و
برخي ديگر از نوشيدني‌ها از نظر دين مقدس
اسلام بود ، اما رعايت اين احکام به
مسلمانان اختصاص ندارد و چنانچه شخص غير
مسلمان - که معتقد به دين ديگري است - و حتي
افرادي که اصلاً هيچ ديني را
نپذيرفته‌اند به آن‌ها عمل کنند از منافع
آن‌ها در دنيا و آخرت بهره‌مند مي‌شوند.

ابوعلي‌سينا گويد:

«اگر آداب و احکام اسلام را کسي که معتقد
به وحي يا هيچ ديني نيست انجام دهد رستگار
خواهد شد تا چه رسد به کسي که عقيده به
آن‌ها داشته و بداند که اين احکام از طرف
خداست.» (56)

به اميد آن که همه ما شکرگزار نعمت‌هاي
بي‌شمار الهي بوده و در روز قيامت از آب
حوض کوثر سيراب شويم.

1.کنزالعمال، ج 15. ص 243.

2. بحارالانوار، ج 66، ص 481.

3. همان، ص 451 .

4. وسائل الشيعة، ج 5، ص 266 ؛ الدروس
الشرعية، ج 3 ، ص 46.

5. بحارالانوار ، ج 66، ص 527؛ کنز العمال، ج
15، ص 242.

6. وسائل الشيعة، ج 25، ص 256؛ جواهر الکلام ،
ج 36، ص 508. برخي از اين احکام مثل همين حکم
شماره 8 مربوط به زمان يا مکان خاصي است.
يعني مربوط به آن مردمي است که از کوزه
شکسته آب مي خورده‌اند، و نسبت به ساير
مردم جاري نيست. بله اگر ساير مردم از ظرف
کثيف آب بخورند چه آن که شکسته باشد يا خير
مورد اين نهي و نکوهش مي‌باشند.

7. الدروس الشرعية، ج 3، ص 46؛ کنزالعمال، ج
15، ص 288.

8. المحلي بالآثار، ج 6، ص 231.

9. بحارالانوار، ج 66، ص 472 ، ح 53. روايات
مربوط به سؤر عامي بوده و قابل اعتماد
نيستند.

10. کنزالعمال، ج 15، ص 237.

11. همان، ص 243؛ وسائل الشيعة، ج 25، ص 270 ص 24 و
ج 258 ؛ بحارالانوار، ج 66 ، ص 465 و ص 473.

12. کنزل العمال، ج 15، ص 233.

13. وسائل الشيعة، ج 25، ص 275 و ج 24 ، ص 399.

14. المحلي بالآثار، ج 6، ص 230؛ کنزالعمال، ج
15، ص 294.

15. ر. ک: علامه حسن‌زاده آملي، هزار و يک
نکته، نکته 548، ج 1، ص 308.

16. وسائل الشيعة، ج 25، ص 250؛ الدروس
الشرعية، ج 3 ، ص 43 ؛ جواهر الکلام ، ج 36، ص
507.

17. وسائل الشيعة، ج 25، ص 252، ح 6.

18. همان مدرک، ص 250 ، ح 2.

19. بحارالانوار، ج 66، ص 460، ح 6 و ص 469 ، ح36 و ص
474 ، ح 57.

20. همان، ص 475، ح 59 ؛ مکارم الاخلاق، ص 151.

21. وسائل الشيعة، ج 25، ص 251، ح 3.

22. همان، ص 252، ح 9 و 10.

23. وسائل الشيعة، ج 25، ص 272؛ بحارالانوار، ج
66، ص 464؛ جواهر الکلام، ج 36، ص 507؛ الدروس
الشرعيه ، ج 3 ، ص47.

حضرت امام حسين عليه‌السلام امام سوم
شيعيان است که وقتي ظلم و فساد حکومت
بني‌اميّه را ديد در برابر طاغوت آن زمان،
يزيدبن معاويه قيام کرد و در سال 61 ه‍ . ق در
حالي که آب را به روي او بسته بودند در
گرماي شديد عراق در حال عطش به دست لشکر
يزيد «لعنه‌الله» به شهادت رسيد اما
تسليم ظالمان نشد. به همين جهت شيعيان هر
ساله در ايام محرم و صفر به عزاداري
پرداخته و روح حماسي و ظلم ستيزي آن امام
بزرگ را ستوده و آن روحيه را در خود نيز
ايجاد مي‌کنند.

24.وسائل الشيعة، ج 24، ص 254.

25. همان ، ج 25، ص 235.

26. بحارالانوار، ج 66، ص 454.

27. وسائل الشيعة، ج 25، ص 235 و ص 245 ؛
کنزالعمال ، ج 15، ص 287؛ الدروس الشرعيه، ج
3، ص 47؛ جواهر الکلام، ج 36، ص 507.

28. سفينة البحار، ج 4، ص 413.

29. وسائل الشيعة، ج 25، ص 236، جواهر الکلام، ج
36، ص 505.

30. سوره اعراف (7) آيه 31.

31. بحارالانوار، ج66 ، ص 453؛ وسائل الشيعه، ج
25،ص 233.

32. بحارالانوار، ج 66، ص 455، ح 36؛ وسائل
الشيعه، ج 25، ص 238؛ الدروس الشرعيه، ج 3،
ص47؛ جواهرالکلام، ج 36، ص 505.

33. بحارالانوار، ج 66، ص 456، ح 39؛ و در
جواهرالکلام، ج 36، ص506 آمده است:

«اگر مردم آب کم مي‌آشاميدند بدنشان سالم
مي‌ماند.»

34. بحارالانوار، ج 66، ص 455، ح 34.

35. سفينة‌البحار، ج 4، ص 413.

36. وسائل الشيعة، ج 25، ص 239 و 240؛ جواهر
الکلام، ج 36، ص 505.

37. المحلي بالآثار، ج 6، ص 232؛ کنزالعمال، ج
15، ص 289.

38. همان.

39. بحارالانوار، ج 76، ص 57.

40. وسائل الشيعة، ج 25، ص 234؛ کنزالعمال، ج 15،
ص 291.

41. وسائل الشيعة، ج 25، ص 253 و ج 24 ص 374؛
جواهرالکلام، ج 36، ص 508.

42. سوره مائده (5) آيه 90- 91.

43. سوره بقره (2) آيه 219.

44. بحارالانوار، ج 66، ص 482.

45. تورات، کتاب حبقوق نبي، باب 2، آيه 15.

46. همان، کتاب امثال سليمان، باب 20، آيه 1.

47. همان، باب 23، آيه 19.

48. همان، آيه 29.

49. رساله پولس به افسسيان، باب 5، آيه 18.

50. رساله پولس به روميان، باب 13، آيه 13.

51. بحارالانوار، ج 66، ص 488، ح 23.

52. المحلي بالآثار، ج 6، ص 66.

53. سوره اعراف (7) آيه 157.

54.همان، ص 183.

55. در زبان فارسي کلمه «آشاميدني» شامل
مواد مخدر يا دخانيات نمي‌شود اما در عربي
همه اين‌ها را جزو مشروبات قرار داده و
کلمه شُرب را شامل اين‌ها مي‌دانند. به
همين جهت مواد مخدر و دخانيات در مقاله ذکر
شده‌اند.

56. الهيات شفاء، ص 560.