لطفا منتظر باشید ...
تربيت فرزند در اسلام (3)
فرهنگ جهاد - شماره 27، بهار 1381 تقي متقي
اين نوشتار ترجمه پژوهشي است تحت عنوان
«تربية الطفل في الاسلام»که مرکز الرسال
آن را در سال 1418ق. به چاپ رسانيده و قسمت
اوّل و دوم آن در شماره هاي 19و20فصلنامه
گذشت.تقي متقي
فصل سوم
مرحله دوم : بعد از ولادت
اين مرحله كه بي هيچ فاصله‌اي پس از مرحلهحاملگي قرار مي‌گيرد، نخستين محيط
اجتماعي است كه طفل را در بر مي گيرد؛ زيرا
در اين مرحله بنياد ساختار جسمي، عقلي و
اجتماعي كودك شكل گرفته و تأثير سرنوشت
سازي در تعادل رواني و رشد عاطفي وي دارد.
از اين رو شيوه اسلامي(تعليم و تربيت) در
اين مرحله توجه ويژه‌اي را نسبت به كودك
ابراز داشته كه در اقدام به اعمال زير نمود
مي‌يابد :
1- آيين هاي ولادت
آيين هاي ولادت، به منظور مراقبت از سلامتجسمي و روحي كودك از روز نخست تا روز هفتم
تولد برگزار مي‌گردد. اولين كاري كه پدر و
مادر بدان اقدام مي‌كنند، رسانيدن اسم
خداوند به گوش طفل است.پيامبر اكرم-صلي
الله عليه و آله وسلم - فرمود:
«من ولد له مولود فليوذن في اذنه اليمني،
وليقم في اليسري فانّها عصمة من الشيطان
الرجيم»(1)
هر كه را فرزندي نصيب شد، بايد در گوش
راستش اذان بگويد و در گوش چپش اقامه، كه
اين كار كودك را از وسوسه‌هاي شيطان رانده
شده حفظ خواهد كرد.»
به سبب اهميتي كه اذان و اقامه در گوش كودك
دارد، حضرت رسول اكرم -صلي الله عليه وآله
وسلم- در ضمن سفارش‌هاي فراوانش به
اميرمؤمنان -عليه السلام- ، به اقدام بدين
كار نيز توصيه فرموده است :
«يا علي ! اذا ولدتك غلام اوجارية، فاذّن
في اذنه اليمني و اقم في اليسري فإنّه لا
يضرّه الشيطان ابداً»(2)
«يا علي !اگر برايت پسر يا دختري متولد
شد، در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه
بگو، كه در اين صورت شيطان هرگز به او
زياني نمي‌رساند.»
بازداشتن كودك از شيطان، به معني حفظ او
از انحراف به واسطه تقويت اراده است. اگر
چه دانشمندان روان شناسي و تربيت از اين
سفارش‌ها سخني به ميان نياورده‌اند امّا
اين‌ها حقايقي هستند كه تجربه‌هاي مكرر
انساني كه اين سفارش‌ها را - با توجه به
سفارش‌هاي ديگر- درتمام دوران كودگي، در
شيوه تربيتي خود به كار بسته‌اند، به
اثبات رسانده است.
مستحب است كه كودك را به بهترين نام‌ها
بنامند و اسمي بهتر از محمد كه نام رسول
خدا- صلي الله عليه و آله و سلم- است، نيست.
امام صادق - عليه السلام - فرمود :
« لا يولدلنا ولد اِلّا سمّيناه محمداً
فاذا مضي لنا سبعة ايّام فان شئنا غيرّنا و
ان شئنا تركنا.»(3)
«براي ما فرزند پسري متولد نمي‌شود مگر
آن كه نام او را تا يك هفته محمد مي‌نهيم،
بعداً اگر خواستيم آن را تغيير داده يا
همان را نگه مي‌داريم.»
رسول خدا - صلي الله عليه و آله و سلم - در
سخني به اين نام‌گذاري تأكيد ورزيده است :
« من ولد له اربعة اولادلم يسمّ احدهم
باسمي فقد جفاني»(4)
« كسي كه چهار فرزند پسر دارد و يكي را به
نام من نناميد، بر من جفا كرده است.»
امامان - عليهم السلام -مسلمانان را در اسم
گذاري فرزندان دختر و پسرشان به اسامي
زير تشويق مي‌فرمودند:عبدالرحمان - و
ديگر اسامي كه نمايانگر عبوديت و صفات
الهي هستند-، محمد، احمد، علي، حسن، حسين،
جعفر، طالب و فاطمه.(5)
چنان كه برنام گذاري به اسامي زير ترغيب
نمي‌نمودند :حكم، حكيم، خالد، مالك و
حارث.(6)
اسامي زيبا و نيك كودك را از مسخره شدن
توسط ديگرانن مصون مي‌دارد؛ از اين رو
آنان احساس نقص و كمبود نمي‌كنند؛ چنان كه
اين احساس در اسامي زشت وجود دارد.
از ديگر آيين نهاي ولادت، عقيقه كردن است
كه عبارت باشد از ذبح گوسفند و كوتاه كرد ن
موي سر طفل بدين مناسبت.چنان كه در كلام
امام صادق - عليه السلام - بدين سنت اشاره
شده است :
«عّق عنه واحلق رأسه يوم السابع و تصدّق
بوزن شعره فضّةًً.»
«در روز هفتم براي كودك عقيقه كن و موي سرش
را كوتاه نما و هموزن آن نقره صدقه بده.»
عقيقه‌اي كه مصداق صدقه محسوب مي شود،
كودك را از بلاها و آسيب‌ها مصون مي‌دارد
و شايد اين كار در ضمير كودك، هنگامي كه
بزرگ شد و پي برد كه پدر و مادر هنگام تولد
تا چه اندازه به او توجه داشته‌اند، آثار
مثبتي به جاي گذارد؛ چنان كه خاطره
خوشايندي نيز از تولد او در ذهن كساني كه
از عقيقه او نصيبي برده‌اند باقي خواهد
ماند.
از آيين هاي ولادت، ختنه كردن كودك است.
حضرت امام صادق - عليه السلام - فرمود:
«اختنوا اولادكم لسبعة ايام فانّه اطهر و
اسرع لنبات اللحم . . .»(7)
« در هفته نخست تولد، فرزندان خود را ختنه
كنيد، كه اين پاكيزه‌تر و براي رويش گوشت
سريع تر است.»
2- تاكيد بر شير مادر
در ماه‌هاي نخست تولد كودك، شير مادرمنبع عمده و منحصر به فرد تغذيع اوست و
بهترين شير، شير مادر است؛ زيرا عمل
شيردادن، بر بعد عاطفي كودك تأثير گذار
است. مادر به سبب غريزه مادري كه خداي
تعالي در وجود زن به وديعت نهاده، بهترين
كسي است كه عطوفت و مهرورزي و گرماي عاطفي
را به كودك منتقل مي كند؛ چون « مادر از
آغازين روزهاي شيردادن، بنيان‌هاي
ادراكي و احساسي كودك را شكل مي‌دهد.»(8)
پيوندهاي عاطفي ميان مادر و كودك از راه
شيرخوارگي استحكام مي‌يابد، در نتيجه
كودك كم‌تر دچار بحران روحي شده و آسوده
خاطر به رشدش ادامه خواهد(9)داد.
روايات و سفارش‌هاي اهل بيت - عليهم
السلام - بر محوريت شير مادر، تأكيد
ورزيده‌اند :
حضرت اميرمؤمنان علي بن ابي طالب - عليه
السلام- فرمود :
«ما من لبن يرضع به الصّبي اعظم بركة عليه
من لبن امّه.»(10)
«هيچ شيري در تغذيه كودك، پربركت‌تر از
شير مادر نيست.»
بنابراين شير مادر از بعد علمي بهترين غذا
براي كودك است، علاوه بر آن كه كودك از خلال
عمل شير دادن به احساس امنيت و آرامش دست
مي‌يابد.
در حالت‌هاي استثنايي كه كار شير دادن به
كودك متوقف مي‌شود؛ خواه براثر كمبود شير
مادر يا بيماري او يا از دست دادن وي به علت
طلاق يا مرگ، اهل بيت -عليهم السلام - بر
انتخاب دايه‌اي مناسب با ويژگي‌هاي خاص
تأكيد ورزيده اند.
حضرت امير مؤمنان - عليه السلام- فرموده
است :
« انظروا من ترضع اولادكم، فانّ الولد
يشبّ عليه»(11)
« دقت كنيد كه چه كسي فرزند شما را شير
مي‌دهد؛ زيرا كودك با آن شير رشد مي‌كند.»
بنابراين، شير و دايه از جهت جسمي و روحي
بر كودك تأثير گذارند، و تجربيات، درستي
آموزه هاي اهل بيت در اين زمينه را به
اثبات رسانده است.
اهل بيت - عليهم السلام - در انتخاب دايه
براي نوزادان شيرخوار، ويژگي‌ها و صفاتي
در آن‌هارا ستوده‌اند.
امام باقر- عليه السلام - فرموده است :
«استرضع لودك بلبن الحسان و ايّاك و
القباح، فانّ اللبن قد يعدي.»(12)
«براي فرزندت از شير دايه نيكوروي
استفاده كن و از زشت رويان بپرهيز، كه
شيرگاه دشمني مي‌ورزد.»(13)
و هم آن حضرت فرمود :
«عليكم بالوّضاء من الظّؤره ، فانّ اللبن
يعدي.»(14)
« بر شما باد به خوبان و پاكيزگان از
دايه‌ها مراجعه كنيد، زيرا شير، دشمني مي
ورزد.»
از سوي ائمه - عليهم السلام- از دايه گرفتن
برخي زن ها نهي شده است.
حضرت امام صادق - عليه السلام- از گرفتن
دايه زرتشتي نهي كرده است.عبدالله بن هلال
مي‌گويد:از امام صادق - عليه السلام-
درباره دايه گرفتن زن زرتشتي سؤال كردم،
فرمود:
« لا، ولكن اهل الكتاب.»(15)
«جايز نيست، ولي از اهل كتاب ايرادي
ندارد.»
البته آن حضرت دايه گرفتن زنان از اهل
كتاب را به بازداشتن آنان از مصرف مشروبات
الكلي مشروط كرده و فرموده است :
« اذا ارضعن لكم فامنعوهنّ من شرب الخمر.»(16)
« هنگامي كه به بچه‌هاي شما شير مي‌دهند
آنان را از مصرف مشروبات الكلي منع كنيد.»(17)
علي بن جعفر نيز مي‌گويد :از امام كاظم -
عليه السلام - سؤال كردم آيا براي خانواده
مسلمان جايز است كه زنان يهودي و مسيحي را
كه شرب خمر مي‌كنند به دايگي بگيرند؟
فرمود :
« امنعوهنّ من شرب الخمر ما ارضعن لكم.»(18)
« مادامي كه براي شما دايگي مي كنند آنان
را از مصرف مشروبات الكلي بازداريد.»
حضرت امام صادق - عليه السلام - از دايه
گرفتن زن روسپي و زني كه شيرش به سبب زنا
توليد مي شود نهي كرده و فرموده است :
« لا تسترضعها و لا ابنتها.»
« نه او نه دخترش را به دايگي مگير.»
حضرت امام باقر - عليه السلام - فرمود :
« لبن اليهودية و النصرانية و المجوسية
احبّ اليّ من لبن ولد الزّنا.»(19)
« شير زن يهودي، مسيحي و زرتشتي نزد من
محبوب‌تر است از شير زنازاده.»
حكمت نهي، در تأثير شير بر طبيعت نوزاد
نهفته است؛ زيرا زن زناكار پيوسته در
حالت پريشاني روحي و آگاهي نسبت به گناه از
نخستين روز انعقاد جنين به سر مي‌برد و بر
اين حالت تمام دوره‌هاي حاملگي و هنگام
ولادت باقي مي‌ماند، و اين نگراني و
اضطراب در تعادل رواني كودك بازتاب خواهد
داشت.
پيامبر اكرم - صلي الله عليه وآله وسلم - بر
بازداشتن نوزادان از شير زنان بدكاره و
ديوانه امر كرده و فرموده است :
« توقّوا علي اولادكم من لبن البغيّة و
المجنونة، فانّ اللبن يعدي.»(20)
« فرزندان خود را از شيرزنان بدكاره و
مجنون بازداريد، زيرا شير تأثيرگذار است.»
و هم آن حضرت فرموده است :
« لا تسترضعوا الحمقاء فانّ الولد يشبّ
عليه.»(21)
«زنان كم خرد را به دايگي مگيريد، كه
فرزند با همان شير رشد مي كند.»
حضرت امام باقر - عليه السلام- فرمود :امام
علي - عليه السلام- پيوسته مي‌فرمود :
« لا تستر ضعوا الحمقاء، فانّ اللبن يغلب
الطباع.»(22)
« زنان كم خرد را به دايگي مگيريد، كه شير
بر طبيعت‌ها فايق مي‌آيد.»(23)
پزشكان تأكيد مي‌كنند كه مادر هنگام شير
دادن به نوزاد مي‌بايد در آرامش كامل به
سر برد و با نرمي و ملايمت گونه‌هاي نوزاد
را لمس كند و كودك را مجبور به برگردانيدن
سرخود به طرف پستان مادر نكند؛ زيرا اين
كار او را سردر گم و آشفته مي‌سازد.(24)
اهل بيت - عليهم السلام - برنامه‌اي را در
شيوه شيردادن و مدت آن تدارك ديده‌اند، و
آن شير از دو جهت (دوپستان) و طول مدت آن تا
بيست و يك‌ماه است.
حضرت امام صادق - عليه السلام - به «امّ
اسحاق » دختر سليمان فرمود :
« يا امّ اسحاق ! لاترضعيه من ثدي واحد
وارضعيه من كليهما يكون احدهما طعاماً
والاخر شراباً.»(25)
« اي امّ اسحاق !نوزاد را از پستان واحد
شير مده بلكه از هر دو پستان بده كه
يكي براي او غذا و ديگري برايش آب و
نوشيدني خواهد بود. »
هم چنين آن حضرت فرمود :
« الرضاع واحد و عشرون شهراً، فما نقص فهو
جور علي الصبّي.»(26)
« دوران شيرخوارگي بيست و يك ماه است، و
كم تر از اين مدت ظلم به نوزاد است.»
طول مدت شير خوارگي تأثير مثبتي بر وضعيت
روحي و عاطفي كودك دارد، و اين دوره از
مهم‌ترين مراحل در ساختار عاطفي كودك
تلقي مي‌شود؛ زيرا مادر او را در دامن خود
مي نشاند و به سينه مي‌فشارد و پيوسته مهر
و محبتش را بدو مي‌چشاند و گرمي عاطفه را
حس مي كند.در اين زمينه دانمشمندان روان
شناس خانم«لوئيز كابلان» مي گويد:
« كودكي که از نعمت محبت روزافزون مادر در
سال‌هاي اول و دوم عمرش برخوردار است
احساس امنيت مي‌كند و عادتاً ترس، نگراني
و دلهره‌اي ندارد و آنگاه كه به سن سه يا
چهار سالگي برسد، رفتاري طبيعي خواهد
داشت. كودكي كه احساس آرامش كند از اعتماد
به نفس برخوردار شده و به آساني با ديگران
ارتباط برقرار خواهد كرد و باكودكان هم سن
و سال خود آميزش خواهد داشت.»(27)
در اين مرحله، لالايي خواندن براي كودك،
ضروري بوده و بر رشد زباني و عاطفي وي در
آينده تأثير خواهد داشت.چنان كه حضرت
فاطمه زهرا - سلام الله عليها- براي امام
حسن- عليه السلام- چنين لالايي مي‌خواند
:
« اشبه اباك يا حسن ! واخلع عن الحقّ
الرّسن
واعبد الهاً ذامنن ولا توال ذاالاحن»(28)
« اي حسن !مانند پدرت علي باش؛ و بند از
گرده حق برگير؛ خداي احسان كننده را پرستش
نما؛ و با دشمن كينه توز، دوستي مكن.»
و براي حضرت امام حسين - عليه السلام - چنين
لالايي مي‌خواند :
« انت شبيه بأبي لست شبيه بعلّي»(29)
« تو به پدرم (پيامبر خدا ) شبيه تري؛ و به
پدرت اميرمؤمنان علي همانند نيستي.»
اهل بيت - عليهم السلام - چنانه كه در پيش
گفته شد - روي برقراري ارتباط هاي
دوستانه و محبت‌آميز ميان پدر و مادر و بر
دوري جستن از مشكلاتي كه بر سلامت رواني
آنان و به ويژه مادر تأثير گذار است، تأكيد
ورزيده‌اند؛ زيرا عكس‌العمل‌هاي
تشنج‌آلود و اضطراب‌هاي روحي بر كودك در
دوره شيرخوارگي بازتاب خواهد داشت.
همچنين در اين مرحله، اهل بيت بر اهتمام
ورزيدن به غذاي مادر سفارش كرده‌اند؛
زيرا غذا منبع اصلي تكوين شيراز جهت كيفيت
و كميت محسوب مي‌شود وتأكيد بر خرما در
برنامه غذايي مادر به سبب تأثيري است كه بر
شيرخوار دارد.
رسول اكرم - صلي الله عليه و آله و سلم -
فرمود :
« ليكن اوّل ما تاّكل النّفساء الرّطب . . .
، قيل : يا رسول الله ! فان لم يكن او?ن
الرّطب؟ قال : سبع تمرات من تمر المدينة،
فان لم يكن فسبع تمرات من تمر امصاركم. »(30)
« نخستين غذايي كه بايد زن پس از زايمان
ميل كند، خرماي تازه (رطب) است . . . گفته شد
:اي پيامبر خدا !اگر موسم رطب نبود چه؟فرمود :هفت دانه خرماي مدينه را ميل كند
.اگر آن نيز مقدور نبود، هفت دانه خرما از
خرماهاي شهرهاتان .»
حضرت امام صادق - عليه السلام - به خوردن
يكي از انواع خرما كه «برني » باشد سفارش
كرده و فرموده است :
« اطعموا البرني نساءكم في نفاسهنّ تحلم
اولادكم.»(31)
« به زنان‌تان پس از زايمان، خرماي برني
بخورانيد كه فرزندان شما بردبار
مي‌شوند.»
آن حضرت در روايت ديگري فرموده است :
« اطعموا نساءكم التمر البرني في نفاسهنّ
تجملّوا اولادكم»(32)
« به زنان‌تان پس از زايمان خرماي برني
بخورانيد تا فرزندانتان زيباروي شوند.»
اهل بيت - عليهم السلام - فهرستي از مواد
غذايي مهم در رشد و سلامت جسمي در اختيار
ما گذارده‌اند.(33)
نان جو از ابتلاي به بيماري‌ها جلوگيري
مي‌كند؛ آرد گندم، گوشت بدن را
مي‌روياند، استخوان را محكم مي‌كند و عمل
هضم را آسان مي‌سازد؛ آرد عدس فشار خون را
فرو مي‌نشاند و از حرارت جسم مي‌كاهد؛
گوشت‌ها به ويژه گوشت درّاج آتش خشم را
فرو مي‌نشاند؛ حليم به جسم نشاط و شادابي
مي‌بخشد؛ زيتون بادها را از بدن بيرون
مي‌كند؛ انگور آتش خشم را فرو مي‌نشاند،
به مقوي قلب است؛ كاهو خون را تصفيه
مي‌كند. چنان كه برخوردن عسل، تخم مرغ،
شير و ساير انواع ميوه‌ها تأكيد
ورزيده‌اند. فوايد اين مواد غذايي از طريق
شير مادر كه از اين مواد غذايي حاصل شده، به
كودك منتقل مي‌شود.
خلاصه كلام
توجه به شير مادر براي شيردادن نوزادان ضروري است، و اگر عذري در
ميان باشد، بايسته است دايه مؤمن و سالم از
بيماري‌هاي جسمي و روحي براي او انتخاب
گردد، و اگر اين مقدور نبود دايه غير مؤمن
به شرط منع او از استعمال مشروبات الكلي و
هرآن چه به سلامت كودك زيانمند است.
توجه جدي به سلامت جسمي و روحي مادر و
برآوردن نيازهاي غذايي ضروري او در توليد
شير پاكيزه و سرشار از مواد غذايي لازم، به
سبب تأثير مثبتي است كه بر سلامت جسمي و
روحي كودك برجاي مي‌گذارد.
1 . كافي، ج 6، ص 24، باب مايفعل بالمولود.2 . تحف العقول، ص 17.3 . الكافي، ج 6، ص 18 (باب الاسماء والكني) .4 . كافي، ج 6، ص 19 .5 . همان.6 . همان، ص 21 .7 .همان، ص 27 (باب انه يعق يوم السابع للمولود) .8 . همان، ص 34 ( باب التطهير) .9 . الطفل بين الوراثة و التربية، محمد تقي الفلسفي، ج 2، ص 82، به نقل از كتاب «عقده حقارت»، ص 9.10. قاموس الطفل الطبي، ص 11.16 .11. الكافي، ج 6، ص 40 (باب الرضاع) .12. همان، ص 44 (من يكره لبنه و من لايكره) .13. همان (باب من يكره لبنه و من لايكره) .14. كنايه از آن كه صفات جسمي و اخلاقي شيردهنده را به كودك منتقل مي‌كند و بر او اثر مي‌گذارد.15. همان.16. همان، ص 42 .17. وسائل الشيعة، ج 21 ، ص 465 (باب 76 از كتاب نكاح ) .18. كافي، ج 6، ص 42 .19. همان .20. مكارم الاخلاق، ص 223 .21. همان، ص 237 .22.همان .23. قاموس الطفل الطّبي، ص 33 .24. كافي، ج 6، ص 40 .25. همان .26. قاموس الطفل الطّبي، ص 257 .27. بحارالأنوار، ص 43، ص 286 .28. بحارالأنوار، ص 43، ص 286 .29. كافي، ج 6، ص 22 (باب مايستحبّ ان تطعم الحبلي) .30. همان.31. همان.32. ر.ك : كافي، ج6 ، ص 305 به بعد.
