لطفا منتظر باشید ...
درآمدي بر فهرست نويسي كتاب هاي خطي
فصلنامه کتاب دوره دهم - شماره چهارم - ش - مسلسل : 40 - زمستان 1378درآمدي بر فهرستنويسي کتاب هاي خطيرضا خاني پور (1)چکيده
کتاب هاي خطي ، جزئي ارزشمند از مواريث گرانسنگ اين مرز و بوم هستند که دانشمندان و هنرمندان اعصار گذشته ، از خود به يادگار گذاشته اند . گاهي تلفيق عمل اين دو طبقه موجب پديد آمدن آثار منحصر به فردي گشته است . درک و شناخت ظاهري و محتوايي نسخه هاي خطي از اهميتي والا برخوردار مي باشد . مقاله حاضر بر آن است تا اجمالاً به بحث فهرستنويسي نسخه هاي خطي در دو بخش نسخه شناسي و کتابشناسي بپردازد و از منظري نو به اين مهّم نگاه کند .مقدمه
کتاب هاي خطي همواره از نقش و جايگاهي والا و ارزشمند در نزد ملل و نحل برخوردار بوده اند . شايد بتوان ادعا نمود که گنجينه کتاب هاي خطي - بالاخص کيفيت و کميت نسخه هاي موجود در آن - در کتابخانه هاي مشهور و معتبر دنيا ، حتي در ارزش گذاري کل مجموعه مواد کتابخانه اي نقشي سزاوار تأمل دارند .از ديرباز کار استنساخ کتاب هاي خط نيز امري بسيار مهم تلقي مي شد . بطوري که :« در عصر تيموريان چه در تختگاه هرات و چه در ديگر شهرهاي ايران ، چون ماوراءالنهر و فارس و تبريز شبکه هاي رسمي به لحاظ نسخه نويسي ايجاد شده بود که کار اعضاي اين شبکه ها استنساخ و کتابت و تذهيب و تزيين نسخه هايي از نگاشته هاي دانشمندان بود ، به طوري که در اين دوره ، صدها بل چند هزار نسخه فراهم آمد که بعضي از آنها به اعتبار هنر نسخه آرايي از نفايس مخطــوطات اسلامــي به شمار مي روندعلوم و معاريف به جاي مانده توسط دانشمندان از متفقهّان ، متکلمان ، محدثان ، مورخان
حکيمان ، هنرمندان ، ادبا و ... در واقع بستر و زمينه اي شايسته است که نسل نو بر اساس آن مي بايست دانش جديد و پيشرفت هاي تمدن خود را استوار نمايد . البته در اين ارتباط تعامل ملل و فرهنگ ها و استفاده بهينه از دستاوردهاي ديگران ، امري اجتناب ناپذير ، بلکه ضروري است .گنجينه هاي کتاب هاي خطي در جاي جاي کشور ما از جمله مواريث ذيقيمتي هستند که بايد بيش از پيش بدان توجه نمود و با شناسايي و معرفي دقيق تر و عميق تر ، راه هاي انتقال محتواي آنها را بر ديگران هموارتر ساخت و از اين رهگذر در مسير تجديد حياتشان گام هاي مؤثّرتري برداشت .با مطالعه و بررسي هاي تاريخي ، مي توان اظهار نمود که ايرانيان در بعضي از حوزه هاي علمي و هنري ، پيشگام ، صاحب سبک ، داراي ابداع و ذوق خاص و منحصر به فرد بوده اند . در زمينه کتاب و کتاب آرايي مي توان به حرف تجليد ، کاغذسازي ، تذهيب ، تشعير ، قطاعي ، عکاسي (2)خوشنويسي و ... اشاره نمود که اين قــوم در بعضي مبدع و واضح و در برخي ديگر صاحب ابتکار و ذوق خاص و شيوه يا اسلوب بوده اند
عامل مهمي که نگارنده را بر آن داشت تا با قلم قاصر و بضاعت مُزجات خويش در زمينه کتاب هاي خطي ، سطري چند رقم زند اين بود که طي چندين سال کار تلمذ و ارتباط با نسخه هاي خطي و علاقه در اين حوزه ، با مراجعاني - حتي در سطح فوق ليسانس و دکتري برخورد مي نمودم که متأسفانه صرفاً جهت تکميل کار پايان نامه خود ، به فهرست ها و سپس نسخه هاي خطي رجوع مي کردند ؛ آن هم آنقدر ناقص و محدود که احساس مي کردم حق آنها و پديدآوردندگانشان به درستي اداء نمي شود و در حقيقت اين ميراث گرانقدر مورد تظلم واقع مي گردد . البته اين نکته قابل انکار نيست که تعدادي انگشت شمار از مراجعان ، به خاطر علاقه شخصي يا کارهاي انفرادي و جمعي پژوهش از اين کتاب هاي خطي در مقياسي جدي تر و وسيع تر بهره مند مي شدند ، ليکن شمار اين دسته از افراد به قدري ناچيز بود که آن تأسف به قوت خود باقي مي ماند .علل و عوامل فراواني در اين فرآيند قابل جست و جو و تحقيق است که بحث در مورد آنها از حوصله اين گفتار خارج مي باشد ؛ اما اين موارد به صورت فهرست وار قابل ذکر است :ضرورت استفاده از آثار اسلامي ؛ تأملي بر تطابق پيشرفت هاي شگرف در عرصه علم و فن آوري نوين با علم و هنر بر جاي مانده از قدما ؛ ضرورت دستيابي به اطلاعات سريع ، کافي ، و
مرتبط در زمينه موجوديت مان در حوزه کتاب هاي خطي ؛
بحث جامعيت دروني نسخه هاي خطي در زمينه هاي گوناگون کتابشناسي و نسخه شناسي و لزوم آشنايي اجمالي محققان و پژوهشگران جوان با آنها ؛ آموزش هاي صحيح ، يک دست ، متحول شده و کارآمد و مطابق با نيازهاي امروزي در حوزه نسخه هاي خطي ؛ برخورد نسخه داران ، گنجينه داران و کتابداران قديمي با مراجعان ؛ لزوم ايجاد روحيه صبر ، حوصله و استقامت - که لازمه کار با نسخه هاي خطي است - و کسب تجربيات علمي و عملي توسط پژوهشگران جوان در عرصه فعاليت هاي تـحقيقي و کار روي کتاب هاي خطي ؛ فرآيند شناسايي ، فهرستنويسي و عرضه کتاب هاي خطي ؛ تمايزات خاص کتاب هاي خطي با کتاب هاي چاپي در نحوه فهرستنويسي و استفاده از آنها ؛ سبک و سياق خاص فهرستنويسي کتاب هاي خطي و عدم ايجاد ارتباط و پيوندي قوي ميان اکثريت نسل حاضر با آن ؛ کم توجهي و کم مهري ، غرابت و بيگانگي بيشتر نسل جوان با کتاب هاي خطي و رابطه آن با ميزان بسيار کم مطالعه در کل جامعه تحصيلکرده و ...پژوهش در زمينه هاي فوق الذکر شايد بتواند در جهت حل مشکل عدم ارتباط عميق و تنگاتنگ نسل جوان با پيشينه پربار خود ، راهگشا باشد . نسلي که گاهي متأسفانه در عرصه هاي گوناگون علمي و فرهنگي ما مقهور و مغلوب بيگانه است ؛ دست خود را براي هر گونه ابتکار ، خلاقيت و نوآوري مي بندد و در بعضي شئون ، پيشرفت هايي متناسب با منـزلت و نيازهايش ندارد . در پاره اي موارد واردکننده تئوري ها و نظريات يا علومي است که حتي زحمت دخل و تصرف و بحث و فحص در جهت کاربردي کردن آنها را به خود نمي دهد ؛ غافل از اين که اصل و منشاء بسياري را مي تواند در دل فرهنگ و تاريخ کهن خود بيابد .
در زمين ديگران خانه مکن
کار خود کن ، کار بيگانه مکن
کار خود کن ، کار بيگانه مکن
کار خود کن ، کار بيگانه مکن
از ديگر هنرهايي که در کتاب آرايي نقشي به سزا دارد ، تذهيب و آذين است که در حواشي صفحات ، ميان سطور و حتي زينت بخشيدن جلد از آن استفــاده مي شود . پيشينه تــذهيب در ايران به دوره ساساني مي رسد . پس از ورود و نفوذ اسلام در ايران ، اين هنر در اختيار حکومت هاي اسلامي قرار گرفت . اين هنر والا و اصيل در سير ايام و ادوار ، گاه از بالندگي باز ايستاد ، اما به همت مذهبان عاشق و بعضاً گمنام ، دگربار ، پويايي خود را به دست آورد . در دوره سلجوقي ، آرايش قرآن ها ، کتاب هاي دعا ، ابزار و ادوات ، ظرف ها ، خود يک حرفه مهم محسوب مي شد . اين هنر در دوره تيموري به اوج رسيد و زيباترين آثار در همين دوره به وجود آمد . در دوره صفوي نيز آثار ارزشمندي از نقاشي ، تذهيب و خوشنويسي ، در خدمت هنر کتاب آرايي ، پديد آمد که اکنون بعضي دستخوش حوادث گذشته و فقط نامي از آنها باقي است ، و برخي ديگر زينت بخش موزه هاي ايران و جهان است
سالها دل طلب جام جم از ما مي کرد
آنچه خود داشت ز بيگانه تمنا مي کرد
آنچه خود داشت ز بيگانه تمنا مي کرد
آنچه خود داشت ز بيگانه تمنا مي کرد
درس هاي اخلاقي
آخرين مطلبي که ذکرش در قسمت مقدمه خالي از لطف نيست ، درس هاي اخلاقي ويژه اي مي باشد که گاهگاه در لابه لاي صفحات نسخه هاي خطي ديده مي شود و انسان با مطالعه آن با خصوصيات اخلاقي و فکري مؤلفان ، کاتبان ، مالکان و ... آشنا مي گردد . دو نمونه از اين گونه گفتارها ذيلاً مذکور است :الف.بعضي ازمؤلفان يا کاتبان کتاب هاي خطي به مسئله فاني بودن دنيا و عدم توجه صرف به آن،اين گونه اشاره نموده اند که: سيبقي خطوطي و کُنت تراباً فيا ناظِراً فيه قُل لي دُعائي (3) ب.در اين که مالک مطلق خداست و مالکيت ما پايدار نيست ، اين گونه يادداشت ها فراوان ديده مي شود که : کيف اقول هذا ملکي و لله ملک السموات والارض (4)فهرست نويسي کتاب هاي خطي
از جمله عواملي که پيشتر برشمرديم مسئله فهرستنويسي کتاب هاي خطي مي باشد که به دليل سبک و سياق ، ظرايف و پيچيدگي هاي خاص خود ؛ باعث به وجود آمدن نوعي فاصله و گسيختگي ميان نسل امروز - کتابدار و غير کتابدار - با آثار گذشتگـان شده و روند استفاده بهينه آنان از محتواي ارزشمند کتاب هاي خطي را گاهي با مشکل مواجه مي سازد .آشنايي با شاخص هايي که فهرستنويسي نسخه هاي خطي را - علي رغم داشتن اهدافي مشترک با فهرستنويسي کتاب هاي چاپي - از فهرستنويسي کتاب هاي چاپي متمايز مي کند ، قدمي مهم در جهت نزديک تر شدن و بيشتر بهره گرفتن از آثار قدماست ، بعضي از ويژگي هاي مهم و اساسي در اين بخش به اختصار مورد بحث و بررسي قرار مي گيرد . باشد که در آگاهي و شناخت بيشتر و مؤثّرتر نسل جوان بالاخص کتابداران ، مفيد واقع شود .1 . استفاده از هنرهاي مختلف و متنوع در خلق آثار خطي
در امر فهرستنويسي کتاب هاي خطي ، مرقعات و گاهي در اسناد و مدارک از منظر نسخه شناسي - به مواردي برمي خوريم که هر يک داراي جامعيت و گستردگي منحصر به خود هستند و طي ادوار و قرون متمادي به پيچيدگي ها ، ظرايف و کاربردشان افزوده شده و با تاريخ فرهنگ و هنر ما عجين گشته اند . فهرستنويس کتاب هاي خطي بايد انواع و اقسام گوناگون هنرهاي به کار گرفته شده را بشناسد و قادر باشد آنها را به نحوي مجمل و شايسته به کاربر معرفي نمايد . اگرچه در صورت شناخت عميق تر و وسيع تر مجاز و مطلوب است سبک و سياق آن هنر خاص را نيز ذکر کند .ممکن است گفته شود چه لزومي دارد که به عنوان مثال سبک هاي تذهيب از قبيل مکتب هاي خراسان ، اصفهان ، تبريز و ... ذکر گردد ؟يا اين که چه ضرورتي احساس مي شود که کاغذهاي گوناگون ، همچون سمرقندي ، خانبالغ ، بخارائي ، ترمه ، دولت آبادي ، اصفهاني ، فرنگي و ... بيان شود ؟آيا اين موارد ارتباطي با موضوع و محتواي کتاب دارد ؟آيا ذکر اين ويژگي ها موجب سردرگمي کاربر و پيچيدگي کار نمي شود ؟و سؤالاتي از اين دست .اگر بخواهيم به اين گونه پرسش ها پاسخ دقيق و کامل بدهيم ، مثنوي هفتاد من مي شود ، اما اجمالاً اين که : اولاً ممکن است مراجعه کننده ما وابسته يا علاقه مند و دلبسته به يکي از حوزه هاي هنري از قبيل نقاشي ، تذهيب ، تشعير ، جلدسازي ، خوشنويسي و مانند آن باشد و بخواهد در اين زمينه ها پژوهش نمايد ؛ يا سير تطور و تحول سبک هاي خاص ادوار را مورد بررسي و کنکاش قرار دهد . اينجاست که فهرستنويسي کتاب هاي خطي مي تواند پاسخ گوي اينبخش از نيازهاي مراجعانش هم باشد .
ثانياً
در وهله نخست شايد اين گونه به ذهن متبادر شود که هيچ رابطه اي ميان محتواي کتاب با جلد ، تذهيب ، يا خط آن وجود ندارد ، بنابر اين ضروري نمي نمايد که فهرستنويس اين نکات را مد نظر داشته باشد و ذکر کند . اما حقيقت امر چيز ديگري است ؛ بسياري از کتاب هاي خطي وجود دارند که آغاز و انجام آنها دستخوش حوادث طبيعي گشته اند و مفقود شده اند ، لذا ممکن است نامي از مؤلف ، کاتب ، شارح يا ساير پديدآورندگان کتاب يافت نشود ؛ حال کار واقعي فهرستنويس کتاب هاي خطي - و اتفاقاً قسمت جذاب و شيرين کار - آغاز مي شود .يعني فهرستنويس با توجه و امعان نظر در شواهد و قرائن که از فيزيک ظاهري کتاب و محتواي آن به دست مي آورد ، نوعي بازسازي تاريخي را در ذهن خود شکل مي دهد و با عنايت به موضوع مورد بحث ، سبک و سياق نگارش ، نوع خط ، نوع جلد ، تذهيب ، کاغذ و موارد متعدد ديگر ، چه بسا بتواند مؤلف ، کاتب ، تاريخ احتمالي تأليف يا کتابت و مسائلي از اين دست را تشخيص دهد . اينجاست که ارزش کار مکشوف مي شود و فهرستنويس با بهره گيري از خلاقيت ، هوش ، مطالعات تاريخي ، هنري و ... مواردي را کشف مي کند و پرده اي از اسرار نهفته در اين کتاب هاي قديمي را کنار مي زند . در اين کار لذتي است که تا شخص مستقيماً وارد عمل نشود قابل درک يا انتقال نيست . البته کميت و کيفيت اين بخش در فهرستنويسان کتاب هاي خطي يکسان نيست و بستگي به تجربه ، دانش ، ابتکار ، و خلاقيت آنها دارد .ثالثاً
کتاب هاي خطي ، آثاري از مرقعات ، طومارها ، اسناد و همانند آن موجود مي باشد که پديدآورندگان آنها به علل گوناگون از جمله تواضع ، تقيه ، ترس و ... نام خود را متذکر نشده اند يا در نام آنان بعدها دخل و تصرف شده و از بين رفته است ، که فهرستنويس با تجربه گاهي مي تواند با کمک گـرفتن از موارد فوق الذکر ، نام اين افراد بي مدعا و گمنام را احيـاء نمايد و در صورت انجام اين کار ، حقوق از دست رفته شان تا حدودي با معرفي و شناسايي آثار ارزشمند آنها ، ايفاء مي گردد .2 . ويژگي هاي نسخه هاي خطي
مواردي است که در واقع بخشي از وجه تمايز و نقاط افتراق ميان فهرستنويسي کتاب هاي چاپي با کتاب هاي خطي محسوب مي شوند و با کميت ها و کيفيت هاي گوناگون توسط فهرستنويسان کتاب هاي خطي در معرفي نسخه ها ، ذکر مي گردند . ويژگي هاي که کُلاً يا بعضاً در نسخه هاي خطي ممکن است وجود داشته باشند ، عبارتند از :الف . جلد
شامل انواع جلدهاي سوخت ، روغني ، معرق ، ضربي ، تيماج ، ميشن ، مرغشساغري و غيره . که بعضي داراي انواعي اخص و مکتب هايي ويژه هستنــد . از جمـله مثلاً در جلدهاي روغني مي توان به سبک هاي شيراز ، اصفهان ، خراسان ، تبريز ، ترکي ، کشميري و بغدادي اشاره نمود .از منظر حجم و اندازه ، جلدها را مي توان به قطع بازوبندي ، بغلي ، جانمازي ، حمايلي ، رقعي ، وزيري ، خشتي ، سلطاني ، رحلي و ... تقسيم بندي نمود . البته گاهي در تاريخ سراغ داريم که جلد کهنه ، تعويض يا ترميم شده است و نسخه شناس بايد بدان توجه کند . چنان که مشهور است « ابن البواب » پس از نوشتن يک پاره از قرآن مجيد به شيوه « ابوعلي ابن مقله » آن را با جلدي کهنه که از نسخه هاي ديگر جدا ساخته بود ، تجليد کرده بود ، به طوري که جلد مذکور از جلدهاي بيست و نه پاره ديگر - که به خط ابن مقله بوده و همزمان با او جلد شده بود - ممتاز نمي شد
ب . خوشنويسي
شامل انواع متنوع از خطوط متداول و غير رايج که مهم ترين آنها عبارتند از خطوط کوفي ، ثلث ، نسخ ، ريحان ، رقاع ، محقق ، توقيع ، نستعليق ، تعليق ، شکسته نستعليق و ديواني ؛ که هر کدام داراي شيوه هاي خاص خود مي باشند .مثلاً در نسخ شيوه هاي ايراني ، هندي ، ترکي ، و مصري براي اهل فن قابل تفکيک و تميز است .بر اساس نوع خط ، شيوه نگارش ، ميزان پختگي آن و مواردي از اين دست مي توان سال تحرير آن را به طور تقريبي حدس زد . از نقطه نظر اندازه قلم نيز اين خطوط از « غبار »، تا « کتيبه » مي تواند درجه بندي شود ، اما معمول در کتاب هاي خطي اندازه هاي قلم خفي ، متوسط ، جلي مي باشد ، که گاهي نيز بر اساس دانگ قلم متمايز مي شوند .ج . تذهيب ....
ترصيع ، تشعير ، حل کاري ، افشان گري ، تحرير ، عکاسي ، قطاعي ، جدول ، رنگه نويسي ، کمند ، سرلوح ، کتيبه ، شمسه ، شرفه ، ترنج ، سرترنج ، نيم ترنج ، لچکي و ... از جمله هنرهايي هستند که مستقلاً يا متفقاً در تزئينات کتاب هاي خطي استفاده مي شوند . فهرستنويس بايد اين موارد را بشناسد و در بخش توضيح تزئينات نسخه ، آنها را متذکر شود . مقوله هاي ياد شده هر کدام داراي ويژگي ها و خصوصياتي فني واخص نيز مي باشند که ذکر همه آنها ضروري نيست ، اما در صورت تشخيص ، به کامل تر شدن اين قسمت کمک خواهد کرد . به عنوان مثال در شرح تذهيب يا مجالس نقاشي مهم ترين دوره ها عبارتند از : دوره صدر اسلام ، دوره سلجوقي ، مغول ، تيموري ، صفوي ، افشار ، زند و قاجار ، و از مکتب هاي مشهور هنري خاص ايراني مي توان به مکتب هاي شيراز ، اصفهان ، تبريز ، هرات ، بخارا و بغداد اشاره نمود . همچنين گاهي تزئينات و حتي کتابت نسخه هاي خطي فارسي در خارج از ايران انجام شده است که سبک هاي هندي ، چيني ، ترکي ، ترکستاني ، عربي ، مصري و مغربي از اين گروه محسوب مي شوندد . کاغذ
صنعت ساخت کاغذ خود مقوله اي وسيع و گسترده است که با امعان نظر درتاريخچه پيدايش اين فن و ذوق و سليقه ايرانيان در آن ، بيشتر مي توان به ارزش کار هنرمندان خلاق و بعضاً گمنام اين مرز و بوم پي برد . بحث تاريخي در اين ارتباط از حوصله مقاله حاضر خارج است ، اما ذيلاً به مشهورترين انواع کاغذهاي استفاده شده در کتاب هاي خطي اشاره مي شود :کاغذهاي خانبالغ ، ختائي ، سمرقندي ، بغدادي عادلشاهي ، کشميري ، ونيزي ، مصري ، دولت آبادي ، بخارائي ، ترکي ، ترمه ، اصفهاني ، فرنگي و ...انواع گوناگون و متنوع کاغذها با توجه به ويژگي هايي همچون الياف آن ، مقاومت ، صافي ، زبري ، ضخامت ، نرمي و انعطاف ، تردي و شکنندگي و مواردي از اين دست ، قابل شناسايي است
هـ . مهرها ، يادداشت هاي تملک ، وقف و ...
در مُهرها گاهي از هنرهاي خاص همچون تذهيب و خوشنويسي به نحوي هماهنگ و مطلوب استفاده شده است . خطوط به کار رفته در مهرها متفاوت است ، اما از مشهورترين و معمول ترين آنها مي توان به خطوط طغري ، ثلث ، نسخ ، نستعليق و شکسته نستعليق اشاره نمود . سبک و شيوه نگارش و تحرير آنها با کتابت عادي کاملاً متفاوت است و به اشکال مسجع و با ترکيب بندي هايي خاص دواير ، کشيده ها ، نيم مدها ، و سوار شدن حروف بر يکديگر نوشته شده اند . قرائت بعضي از اين مهرها و يادداشت ها به دليل ويژگي هاي ذکر شده ، براي افراد تازه کار مشکل است و بايد چشم و ذهن در اثر تجربه به آنها مأنوس شود ، تا شخص قادر به خواندن کامل اين گونه موارد گردد .بسيار حائز اهميت است که اين مهرها و يادداشت ها خوانده شوند ، زيرا کشف آنها پرده از مسائلي چون دست به دست گشتن متعدد نسخه ها ، بعضي از وقايع تاريخي و جغرافيايي ، خلقيات مالکان کتاب ها ، و بسياري از چيزهاي ديگر برمي دارد.و . قطع کتاب ، اندازه سطرها ، تعداد سطر
از مواردي هستند که ذکرشان در فهرستنويسي کتاب هاي خطي معمول است . در اينکه اين گونه عوامل چقدر براي کاربر مفيد است ، في الجمله مي توان اظهار داشت که گاهي فهرستنويس مجرب ، و حتي محقق نسخه هاي خطي از تعداد سطرها ، اندازه آن ، آشنايي قبلي با متن و مقابله با نسخه هاي مشابه موجود ، مي تواند به تعداد سطرهاي مفقوده يا نقص نسخه پي ببرد ، و در صورت نياز آن را بازسازي کند . البته کار تکميل و بازسازي مربوط به فهرستنويس نيست ، اما ذکر موارد نقص و کاستي هاي نسخــه ضــروري مي نمايد تا به پژوهشگر کمک بيشتري شود .ز . آغاز و انجام نسخه
رسم بر اين است که در کتاب هاي خطي ابتدا و انتهاي نسخه ذکر شود . البته در نحوه و کيفيتو کميّت نگارش آن اختلافاتي جزئي ديده مي شود . از جمله اينکه به طور مثال ، در آوردن انجام نسخه ، عده اي آخرين عبارات همان نسخه را - ترقيمه کتاب - اصل قرار مي دهند و تعدادي هم انتهاي متن کتاب را در نظر مي گيرند . برخي نيز حد وسط را رعايت مي کنند يعني هم انجام متن و هم انجام نسخه را متذکر مي شوند که بحث و داوري در اين زمينه به آينده موکول مي شود .
ح . حواشي نسخه
اگر در حاشيه نسخه هاي خطي ، مقابله و تصحيح ، شرح ، توضيح واژه ها و عبارات يا موارد ديگر درج شده باشد ، فهرستنويس بهتر است به آنها اشاره نمايد . حتي ذکر نوع شرح - مزجي ، مجمل يا مبسوط - نيز خالي از فايده نيست . در بعضي از کتاب هاي خطي ، شرح همتراز با اصل متن يا حتي بسيار مهم تر و معروف تر از آن است ، بنابراين بايد هيچ شرحي ناديده انگاشته نشود . به طور مثال : « جمال الدين ابوعبدالله محمد بن عبدالله الطائي الجيلاني » معروف به « ابن مالک نحوي ( 600 - 672 هـ )» هزار بيت در علم نحو سروده است که به [ الفيه ] شهرت يافته است . بر اين کتاب شرح هاي مهم متعددي نوشته شده که يکي از آنها شرح « عبدالرحمان بن ابي بکر سيوطي ( 849 - 911 هـ )» مي باشد و اين شرح به « بهجة المرضية في شرح الالفيه » مشهور است . شايد بتوان گفت که اهميت و ميزان استفاده از اين شرح کمتر از اصل متن نيست و حتي گاهي بيش از آن مورد بهره برداري قرار مي گيرد . همچنين است شرح « لاهيجي » « بر گلشن راز شبستري » که تقريباً همانند متن اصلي نزد اهل فن مشهور و معروف است .د . فرسودگي فيزيکي نسخه
اگر نسخه هاي خطي ، رطوبت زدگي ، آب افتادگي ، موريانه خوردگي ، پارگي ، و يا مواردي همانند آن داشته باشد ، فهرستنويس آنها را در جاي خود ذکر مي کند .کتابشناسي
شامل مطالبي است که مستقيماً (5)به بحث محتوايي مربوط مي شوند و مي توان گفت بخشي از آن در مقايسه با فهرستنويسي کتاب هاي چاپي ، همان موضوع دادن است . اما در واقع به شکلي کنترل نشده و باز ، و گاهي نيز حتي جزئيات کار ، از نظر دور نمي ماند .اين موارد عمدتاً شامل توضيحات ضروري در مورد تبويب کتاب ، موضوعات مطروحه ، زبان ، تاريخ تأليف و کتابت شرح هاي نوشته شده بر آن ، و مواردي از اين دست مي باشند که اصطلاحاً به کتابشناسي مشهور استهم اکنون در فهرستنويسي کتاب هاي خطي کتابخانه ملي ، به خاطر نزديک کردن زبان باز به شکل زبان بسته و کنترل شده علاوه بر توضيحات فوق الذکر ، از سر عنوان هاي موضوعي فارسي و فهرست مستند مشاهير و مؤلفان استفاده مي شود و در ضمن شناسه هاي افزوده نيز به همان شکل استاندارد کتاب هاي چاپي ، ذکر مي گردد .
راه کارها و پيشنهادها
براي تجديد عظمت تمدن اصيل ايراني ، ناگزيريم مآثر و آثار گرانسنگ و کهنسال ايران را بهتر ، جدي تر ، و عميق تر معرفي کنيم و فهرستنويس جامع و دقيق نسخه هاي خطي مي تواند ثابت کند که علم ، فرهنگ و هنر و تمدن ايراني يکي از سبک هاي مستقل ، با قدمت فراوان و با عظمت جهان مي باشد که با انديشه و دستان بزرگان اين سرزمين آفريده شده است . معرفي اين آثار باعث خواهد شد تا آوازه و شهرت شان پايدار و روزافزون بماند ، به شرطي که با شرايط کنوني تطبيق پيدا کند و روزآمد شود .پيشنهادهايي که نگارنده در اين زمينه ارائه مي دهد به طور خلاصه عبارتند از :1 . نزديک کردن استانداردهاي فهرستنويسي کتاب هاي چاپي و خطي ؛بحث تلفيق يا نزديک نمودن استانداردهاي فهرستنويسي فعلي کتاب هاي چاپي و کتاب هاي خطي ، موانع و محدوديت هاي موجود ، فوايد و مضار آن و ... موضوعاتي است که مي بايست در گفتاري جداگانه و با بحث هاي دقيق کارشناسي مورد ارزيابي و تجزيه و تحليل قرار گيرد تا به نتيجه اي مطلوب بينجامد .2 . توجيه و تبين اين مسئله که استفاده و ارتباط با آثار قدما ، امري ضروري است .3 . انجام نشست هايي مشترک ، متشکل از فهرستنويسان کتاب هاي خطي و چاپي و تجزيه و تحليل موارد مورد اتفاق و اختلاف و استفاده از نظرات يکديگر در جهت بهينه سازي امر فهرستنويسي کتاب هاي خطي .4 . آموزش روزآمد ، يکدست و متحول شده در زمينه هاي تخصصي کتاب هاي خطي ؛با توجه به اينکه از هنرهاي گوناگون در بخش نسخه شناسي و از علوم و فنون مختلف در کتابشناسي کتاب هاي خطي استفاده شده است ، لازم مي نمايد که در قسمت نسخه شناسي مطالبي که قبلاً ذکر آن گذشت به نحوي ساده و جذاب به کتابداران علاقه مند آموزش داده شود و همچنين در قسمت کتاب شناسي بسيار مطلوب است که کتابداران ، متخصص موضوعي در يک يا چند زمينه مورد علاقه خود باشند تا در معرفي محتوايي آثار خطي با مشکل مواجه نشوند5 . ايجاد زمينه هايي مساعد براي جذب و استفاده از تجربيات استادان و فهرستنويسان با تجربه به کتاب هاي خطي در زمينه آموزش دادن به افراد علاقه مند در سطح مراکز آموزش عالي کشور .6 . برخورد درست و مطلوب مسئولان گنجينه هاي کتاب هاي خطي و فهرستنويسان قديمي و مجرب با جوانان کتابدار و غيرکتابدار ، و پاسخ گويي به سؤالات احتمالي شان در زمينه هاي گوناگون ، تا با ايجاد رابطه اي دوستانه و صميمي ، اضطراب کاذب مراجعان جوان در زمينه پرسش و نزديک شدن به کتاب هاي خطي ، فهرست ها و منابع و مراجع آن از بين برود و راه براي ادامه پژوهش هاي آنان هموارتر گردد .7 . از ميان برداشتن بعضي از غرض ورزي هاي شخصي و لزوم درک متقابل نسبت به جايگاه و منزلت واقعي هر دو مقوله - کتاب هاي خطي و چاپي - از سوي پيشکسوتان ؛ تا اين شکاف ها و اختلافات بعضاً غير علمي و تخصصي به نسل جوان منتقل نگردد و برخورد صحيح ، عاطفي و درست کتابدارانه - آن طور که خود اين استادان و پيشکسوتان در کلاس ها به دانشجويان آموزش مي دهند – زير سؤال نرود .
چون غرض آمد هنر پوشيده شد
صد حجاب از دل به سوي ديده شد
صد حجاب از دل به سوي ديده شد
صد حجاب از دل به سوي ديده شد
بعضاً ديده مي شود که استادان مجرب و زحمت کشيده قديمي ، دانش و تجربيات گرانبهاي خود را به آساني در اختيار دانش پژوهان جوان و علاقه مندان به کار در زمينه کتاب هاي خطي قرار نمي دهند . البته آنان هم دلايلي منطقي براي خود دارند ، از جمله اينکه مي خواهند هر مطلبي را به اهلش بسپارند و يا اينکه مورد احترام واقع شوند و سرمايه گرانبهاي عمر عزيزي را که در اين راه صرف کرده اند ، ناديده انگاشته نشود و ...اما اگر مقصود اين پيشکسوتان عزيز و دانشمند حاصل آمد ، ديگر نبايد در مسير انتقال دانش و تجربه خود به جوانان سد ايجاد کنند
بديهي است که مسئولان امر مي بايست شرايطي را فراهم آورند که اين تعامل به حد اعلاي خود برسد ، چه اينان سرمايه هاي انساني ارزشمند و ذيقيمتي هستند که شايد تا ساليان سال همانندشان پيدا نشود ؛ اما متأسفانه امروزه به علل گوناگون - که اکثراً بدون توجيه منطقي است - از حوزه عمل واقعي خود ، دور افتاده اند . آيا در آينده مي توانيم پاسخ گوي ضرري باشيم که از اتلاف سرمايه عظيم نيروي انساني ، متوجه نسل پژوهشگر و علاقه مند جوان اين کشور ، کرده ايم ؟اميد که بتوانيم به نحوي شايسته و مطلوب آثار گرانبها و بعضاً بي همتاي کتــاب هاي خطـي را از گنجينه هاي متروک کتابخانه ها بيرون آوريم و با رعايت اصول صحيح حفاظت و مراقبت کامل ، نسخه ها را در دسترس اهل ذوق ، عالمان و هنرشناسان صاحب نظر قرار دهيم و آنان نيز از اين رهگذر به نوبه خود در هر چه بيشتر و بهتر شناساندن اين کتاب هاي ارزشمند به پژوهندگان جوان ، گام هاي مؤثرتري بردارند
.
مآخذ
1 . مايل هروي ، نجيب . نقد و تصحيح متون ، مراحل نسخه شناسي و شيوه هاي تصحيح نسخه هاي خطي فارسي . مشهد : بنياد پژوهش هاي اسلامي آستان قدس رضوي ، 1369 . ص . 33 - 34 .2 . همان . ص 110 - 114 .3 . فضائلي ، حبيب الله ، اطلس خط . اصفهان : انجمن آثار ملي اصفهان ، 1350 . ص . 240 - 242 .4 . مايل هروي ، نجيب . نقد و تصحيح متون ، مراحل نسخه شناسي و شيوه هاي تصحيح نسخه هاي خطي فارسي . مشهد : بنياد پژوهش هاي اسلامي آستان قدس رضوي ، 1369 . ص . 114 - 115 .5 . مجرد تاکستاني ، اردشير . شيوه تذهيب . تهران : سروش ، 1372 . ص . 26 .6 . مايل هروي ، نجيب . نقد و تصحيح متون ، مراحل نسخه شناسي و شيوه هاي تصحيح نسخه هاي خطي فارسي . مشهد : بنياد پژوهش هاي اسلامي آستان قدس رضوي ، 1369 . ص 110 - 118 .7 . بياني ، مهدي . کتابشناسي کتاب هاي خطي ، به کوشش حسين محبوبي اردکاني .[ تهران ]: انجمن آثار ملي ، 1353 . ص . 32 - 31 .8 . همان . ص . 19 - 20 .9 . يادداشت هاي شخصي .1- کارشناس ارشد کتابداري و اطلاع رساني و فهرستنويس کتاب هاي خطي کتابخانه ملي ايران.2- قبل از اختراع فن عکاسي نوين، عکاسي به هنر يا فني اطلاق مي شد که با آن حــواشي بعضي کتاب ها و رسالات را مي آراستندروش کار به اين شکل بود که نقوش مورد نظر را در متني از مقوا طراحي مي کردند و مي بريدندسپس آنها را روي متن يا صفحه اصلي مي انداختند و با الوان مختلف روي الگو را رنگ مي کردند.3- ترجمه: خطوطم (آثارم) باقي خواهد ماند در حالي که خودم فاني مي شومپس اي کسي که بدان ها مي نگري مرا به خاطر آور و برايم دعا کن.4- ترجمه: چگونه بگويم (ادعا کنم) اين [کتاب] متعلق به من است، و حال آن که که مالکيت آسمان ها و زمين از آن خداست.5- در مباحت گذشته بيان شد که حتي موارد نسخه شناسي از قبيل تزئينات، خط، جلد، کاغذ و غيره نيز به نوعي غيرمستقيم ممکن است با محتواي کتاب ارتباط داشته باشد و موجب کشف حلقه هاي گمشده اي در ذهن فهرستنويس گردد.
