بررسي سياست خارجي در منظومه فكري حضرت امام - بررسی سیاست خارجی در منظومه فکری حضرت امام نسخه متنی

بررسي سياست خارجي در منظومه فكري حضرت امام

مقصود رنجبر

شخصيت، انديشه و مواضع امام خميني هم با متفكران و هم با سياستمداران به مفهوم متعارف آن به طور كامل، متفاوت است؛ به همين دليل نيز تبيين و توضيح آن پيچيده است. دلايل اين امر را مي‏توان اين‏گونه برشمرد:

1. حضرت امام انديشمند بزرگي است و مانند هر متفكر بزرگي، انديشه ايشان داراي وجوه مختلفي است كه قرائت‏هاي گوناگوني را از آن متصور مي‏كند و ورود امام به عالم سياست، بر پيچيدگي آن افزوده است. در شكل‏گيري شخصيت امام، مباني فقهي، عرفاني، فلسفي، تاريخي و كلامي نيز مؤثر بوده است و همين امر پيچيدگي شخصيت ايشان را نشان مي‏دهد. با توجه به اين مسئله، براي درك انديشه و عمل امام از روش‏هاي مختلف فقهي، عرفاني ـ فلسفي و كلامي مي‏توان بهره برد. البته برخي معتقدند كه امام، اين مباني مختلف را به وحدت رساندند و انديشه و عمل ايشان مبتني بر تلفيق و تركيبي از اين مباني مختلف است.

2. از لحاظ عملي هم پس از تشكيل نظام جمهوري اسلامي، دو موضوع با يكديگر درآميخت: ضرورت تصميم‏هاي مقطعي (كه لازمه حكومت است و گاه مستقل از انديشه است) و ماهيت انديشه آن حضرت (ثابتات) كه لازمه انديشه است. امتزاج اين دو موضوع بعد از انقلاب، به حدي است كه گاه تشخيص آنها غيرممكن است. اين امر نيز موجب پيچيدگي مضاعف انديشه‏هاي سياسي ايشان مي‏شود. گاهي بين برخي از ديدگاه‏ها و عمل ايشان نوعي تضاد مشاهده مي‏شود و گاه بين برخي از اظهارات ايشان نيز نوعي اختلاف به چشم مي‏آيد كه تشخيص ديدگاه واقعي ايشان را دچار مشكل مي‏سازد.

3. يكي از مسائل ديگر اين است كه قرائتي كه از انديشه ايشان مي‏شود از لحاظ روشي مبتني بر همان وحدت مباني انديشه‏هاي حضرت امام نيست و مفسران مختلف هر كدام با توجه به حوزه كاري خود و با اتكا به يك روش خاص، سراغ فهم انديشه امام مي‏روند و هنوز به وحدت روش در اين زمينه نرسيده‏ايم و احيانا چنين وحدت روشي ممكن نيست. معمولاً هم تفسيرها از انديشه‏هاي امام، داراي الزامات و اهداف سياسي است و گروه‏هاي مختلف براي فراهم آوردن مؤيدات براي انديشه‏ها و اقدامات خود، به سراغ انديشه‏هاي ايشان مي‏روند.

در عين حال قرائتي كه در حال حاضر از انديشه‏هاي امام مي‏شود، طبعا با قرائتي كه بيست سال پيش مي‏شد، متفاوت است؛ چون انديشه هنگام صدور، لوازم زماني و مكاني خاصي دارد.

تفسيري كه از يك انديشه هنگام صدور آن مي‏شود، با تفسيري كه پس از گذشت بيست سال، از آن به عمل مي‏آيد، كاملاً متفاوت است. در مورد انديشه‏هاي امام در باب سياست خارجي اين مشكلات به صورت مضاعفي وجود دارد؛ چون الزامات بين‏المللي هم به آن افزوده مي‏شود. بسياري از تحولات در آراء و مواضع سياسي حضرت امام كه در ظاهر با ثابتات انديشه ايشان همخواني ندارد، در واكنش به الزامات بين‏المللي بروز و ظهور يافته است. همچنين در اين حوزه، ابهامات و ديدگاه‏هاي متعارض، بيش از سياست داخلي است. براي مثال حضرت امام در زمينه صدور انقلاب، ناسيوناليسم و امت‏گرايي، نوع نگرش به نظام بين‏الملل، آرمان‏گرايي يا واقع‏گرايي، نوع و نحوه روابط با امريكا و ديگر كشورها، استقلال و عدم وابستگي، اولويت حفظ دارالاسلام يا ام‏القري، اصل دعوت و يا پديده جنگ تحميلي، مواضع مختلفي دارد كه بعضي مواقع جمع كردن آنها بسيار دشوار است. از همين رو است كه قرائت‏هاي مختلف ممكن مي‏شود. در اين‏گونه موارد درك مقاطع زماني و مكاني صدور آراء و مواضع از اهميت خاصي برخوردار است و حتي مي‏تواند تعيين‏كننده باشد.

با وجود پيچيدگي‏هاي فوق، بازسازي منسجم انديشه امام و ارائه منظومه فكري ايشان يك ضرورت اساسي است. تنها در اين صورت است كه انديشه امام مي‏تواند معياري براي نقد و بررسي ديدگاه‏هاي ديگر و مواضع سياسي باشد؛ در غير اين صورت انديشه امام براي تأييد هر ديدگاه ديگري مي‏تواند مورد بهره‏برداري قرار گيرد كه در واقع حتي مي‏تواند به استفاده ابزاري از انديشه امام هم منتهي شود. در اين نوشته كوتاه سعي خواهد شد كه نظريه امام درباره سياست خارجي، به صورت منسجمي مورد تبيين واقع شود.

*****

در مورد سياست خارجي دوره امام از چند منظر مي‏توان بحث كرد. از يك زاويه مي‏توان مباني سياست خارجي جمهوري اسلامي ايران را از ديدگاه امام مورد بررسي قرار داد و از منظري ديگر مي‏توان عملكرد و اقدامات سياست خارجي را مطالعه كرد و از منظري سوم مي‏توان به بررسي تطبيقي انديشه و مباني با عمل پرداخت.

الف. مباني سياست خارجي از ديدگاه امام

در مورد مباني سياست خارجي از ديدگاه امام، با چند مسئله اصلي مواجه هستيم: رويارويي آرمان‏گرايي و واقع‏گرايي در انديشه امام، انديشه معطوف به تكليف و فارغ از نتيجه و اصول سياست خارجي از ديدگاه امام.

در مورد تقابل آرمان‏گرايي و واقع‏گرايي، مي‏توان دو وجه را در نظر گرفت: وجه اول تعقيب اهداف دور از دسترس بر اساس آرمان‏گرايي و توجه به واقعيت‏ها براساس واقع‏گرايي است و وجه دوم آن اخلاق‏محوري در ايده‏آليسم و آرمان‏گرايي و قدرت‏محوري و نفي اخلاق در رئاليسم است. حال بر حسب توضيح فوق، امام و انديشه ايشان را در كدام قالب مي‏توان مطالعه كرد. بايد گفت كه در مورد اخلاق محوري در روابط بين‏الملل، بي‏ترديد امام يك آرمان‏گراي بزرگ است و هرگز اخلاق را در مصالحه با قدرت، قرباني نمي‏كند و به دنبال اخلاقي كردن سياست در داخل و روابط ميان ملت‏ها است. البته اين بدين معنا نيست كه امام بالكل از عنصر قدرت غافل و به آن بي‏توجه است، بلكه به شدت به روابط قدرت در عرصه بين‏المللي حسّاس بود. علاوه بر اين براساس مباني فلسفي و عرفاني امام، قدرتْ في نفسه شر نيست، بلكه جلوه جمال و پرتو جلال الهي است. با اين حال ايشان در عرصه سياست، اعم از داخلي و خارجي به دنبال پيوند اخلاق و سياست بودند و بي‏گمان در اين زمينه پيشرو آرمان‏گرايان هستند.

اما در مورد وجه ديگر رويارويي آرمان‏گرايي با واقع‏گرايي در انديشه امام چه مي‏توان گفت؟ در اين زمينه مي‏توان به سه روايت اشاره كرد: برخي امام را آرمان‏گرا تلقي مي‏كنند كه بي‏توجه به واقعيت‏هاي داخلي و بين‏المللي به دنبال دستيابي به اهداف دور از دسترس و ايده‏آليستي بودند؛ برخي امام را در حوزه واقع‏گرايي مطالعه مي‏كنند كه همواره در تصميمات سياسي خود پس از انقلاب اسلامي با نظر به واقعيت‏ها عمل كرده است. برخي هم امام را آرمان‏گرايي واقع‏بين قلمداد مي‏كنند كه به دنبال پيوند ميان آرمان و واقعيت بوده است.

برخي صرفا با تأكيد بر عملكرد و تصميمات امام در سياست خارجي، معتقدند كه امام رويكردي واقع‏گرايانه به سياست خارجي داشته است. اين گروه فارغ از انديشه‏هاي امام به برخي اقدامات ايشان از جمله پذيرش قطعنامه 598 سازمان استناد كرده، معتقدند كه امام در تصميمات سياسي خود به واقعيت‏هاي داخلي بين‏المللي، اولويت بسياري مي‏دادند.

دسته دوم با استناد به انديشه‏هاي امام و برخي اقدامات ايشان در عرصه بين‏المللي كه بدون توجه به ساختار قدرت در نظام بين‏الملل صورت مي‏گرفت، معتقدند كه انديشه امام به طور كامل در قالب آرمان‏گرايي قابل مطالعه است. اين گروه با استناد به آن جمله معروف حضرت امام كه «ما مكلف به وظيفه هستيم نه به نتيجه» رويكرد حضرت امام را به روابط بين‏الملل، بر حسب تكليف‏گرايي صرف مورد مطالعه قرار مي‏دهند و اعتقاد دارند كه امام تمامي مرزبندي‏هاي مرسوم در روابط بين‏الملل و نظام بين‏المللي را زير پا گذاشته، صرفا به آرمان‏هاي خود مي‏انديشيد.

اما گروه سوم معتقدند كه با نگاهي به سيره عملي امام خميني(ره) مي‏توان تلفيقي از آرمان‏گرايي و واقع‏بيني را در رويكرد امام به سياست مشاهده كرد. براساس اين ديدگاه، آنچه از تدبر در اقوال و اعمال امام برمي‏آيد، آن است كه ايشان آرمان‏گرايي واقع‏بين بود و حتي در مواردي كه به‏ظاهر حاكي از آرمان‏گرايي يا واقع‏گرايي ايشان است، صبغه‏هايي از هر دو رويكرد ملاحظه مي‏شود. در درون اين ديدگاه نيز مي‏توان دو ديدگاه جزئي را ملاحظه كرد.

براساس ديدگاه اول امام، به صورت توأمان آرمان‏گرايي و واقع‏گرايي را در ديدگاه‏ها و تصميمات خود اعمال مي‏كرد و در واقع تلفيقي از اين دو رويكرد مبنايي انديشه و عمل امام بود، ولي بر حسب ديدگاه دوم، امام آرمان‏خواه بودند و اين آرمان‏خواهي، نه تنها در تقابل با واقع‏گرايي قرار نداشت، بلكه واقع‏گرايي را جهت‏دار مي‏كرد.

به‏طور كلي در مورد آرمان‏گرايي و واقع‏گرايي و رويكرد امام مي‏توان گفت كه امام اصولاً از لحاظ فكري آرمان‏گرا بودند و اين آرمان‏خواهي فقط محدود به سياست خارجي نبود؛ كمااينكه انگيزه امام از انقلاب، آرمان‏خواهانه بود. با اين حال امام آرمان‏گرايي واقع‏بين بودند كه در سال‏هاي دهه اول انقلاب اسلامي، عمل ايشان بيشتر جنبه آرمان‏گرايانه داشت و هر چه به سال‏هاي آخر عمر پر بركت ايشان نزديك مي‏شويم، واقع‏گرايي در عملْ صبغه بيشتر و برجسته‏تري پيدا مي‏كند. بنابراين مي‏توان گفت كه حضرت امام در انديشه‏هاي سياسي خود، آرمان‏گرا باقي ماند، ولي در آرا و مواضع سياسي خود در اواخر عمر خود، به واقع‏گرايي نزديك شد و وجه آن رعايت مصالح جامعه اسلامي و فراهم شدن شرايط براي تحقق آرمان‏ها بود.

در عين حال امام با وجود تأكيد بر مؤلفه‏هاي آرماني و اخلاقي در سياست خارجي، بر مؤلفه‏هاي عقلاني و واقع‏گرايانه هم تأكيد مي‏كردند. ايشان ضمن آن كه، مردم و زمامداران حكومت اسلامي را به هوشياري و درايت فرا مي‏خواندند، آنان را از انحراف اخلاقي نيز برحذر مي‏داشتند. به دنبال امتزاج عقل‏گرايي و اخلاق‏گرايي (به عنوان دو پايه عمده سياست خارجي) بودند و اين‏گونه نبود كه به بهانه اخلاق‏گرايي اصول عقلاني را در سياست خارجي ناديده بگيرند.

از همين جهت است كه در عين آرمان‏گرايي به تأمين منافع ملي نيز اهميت مي‏دهد و اين را در مقاطع مختلف نشان داده است؛ چه زماني كه بر ضرورت حفظ ام‏القراء تأكيد مي‏كنند و چه زماني كه بر اولويت دفاع از مرزهاي ايران نسبت به ساير كشورها تأكيد مي‏داشتند. از همين رو از ديد امام، بخشي از وظيفه نظام اسلامي در سياست خارجي، تعقيب منافع ملّي است كه البته باز هم با تأكيد بر ضرورت رعايت توأمان اخلاق و عقلانيت است، ولي به هر حال منافع ملي اهميت خاصي در انديشه ايشان دارد.

به هر حال از اين منظر آرمان‏گرايي نه تنها در تقابل با واقع‏گرايي قرار نمي‏گيرد، بلكه واقع‏گرايي را جهت‏دار مي‏كند و به دنبال اخلاقي كردن قدرت است و گفتمان مسلّط (عدم امكان اخلاقي شدن سياست، حداقل سياست بين‏المللي) را به چالش فرا مي‏خواند.

تكليف‏گرايي از ديدگاه امام نيز با توجه به اين مسئله قابل درك است. يكي از اصول مهمي كه امام در سياست داخلي و خارجي بر آن تأكيد مي‏كرد، تكليف‏گرايي فارغ از نتيجه بود كه شايد در نگاه اول غير قابل درك باشد. ولي عملكرد امام و تحليل آن مي‏تواند تا حدّ زيادي اين موضوع را تبيين كند. سؤال اين است كه آيا در هر شرايط و در هر زمينه‏اي، تكليف فارغ از سود و زيان آن مورد توجه است. به نظر مي‏رسد كه براساس عملكرد امام، نمي‏توان به اين سؤال پاسخ مثبتي داد. امام در زمينه حفظ اسلام و جلوگيري از هرگونه تعرض به ارزش‏هاي آن، به تكليف اسلامي فارغ از هر نتيجه و سود و زياني عمل مي‏كرد، ولي در كليه زمينه‏هاي سياست خارجي اين‏گونه نبودند. مورد سلمان رشدي و فتواي امام بر قتل ايشان، بيانگر همين مسئله است. اين اقدام با اينكه در اواخر عمر ايشان صورت گرفت و از لحاظ زماني متأخر بر اقداماتي بود كه به نظر مي‏رسيد در آنها به اصلِ نتيجه و سود و زيان توجه شده (مانند پذيرش قطعنامه 598 سازمان ملل و پايان جنگ)، ولي فارغ از تمام جهت‏گيري‏ها و قطب‏بندي‏هاي بين‏المللي و با علم به آثار جهاني مترتب بر آن، فتواي مذكور را صادر كرد كه مي‏توان گفت صرفا عملي بر حسب تكليف بود.

اين فتوا نشان داد كه در جايي كه هويت و كيان اسلام در معرض تهديد است و ارزش‏هاي اساسي آن مورد تحقير واقع شده، محل تأمل در باب سود و زيان يك فعل نيست؛ ولي پذيرش قطعنامه و پايان جنگ هم نشان مي‏دهد كه امام هميشه فارغ از سود و زيان و نتيجه؛ تصميم نمي‏گرفتند. در واقع عملكرد خود حضرت امام نشان مي‏دهد كه اين كلام در مقامي مصداق دارد كه عمل واقعا از جنس تكليف، آن هم يك تكليف بزرگ و حياتي است و كيان و موجوديت كل مسلمانان به آن بستگي دارد.

ب. اصول سياست خارجي از ديدگاه امام

موضوع ديگر در زمينه سياست خارجي از ديدگاه امام، اصول سياست خارجي است.

اصول سياست خارجي، معيارهاي ثابت براي برنامه‏ريزي و اقدام در سياست خارجي است كه روابط خارجي كشور را هدفدار كرده، تمامي توان و امكانات يك كشور را جهت تحقق آن اصول به كار مي‏گيرد.

سؤال اين است كه امام چه موضوعاتي را جزء اصول سياست خارجي اسلامي و جمهوري اسلامي ايران و جزء ذات آن مي‏پندارند و اين اصول بر چه مبنايي استوارند و در مواجهه با واقعيت، تا چه حدي دچار تحول و انعطاف‏پذيري مي‏شوند؟

با تأمل در انديشه سياسي امام، مي‏توان به اين نتيجه رسيد كه ايشان بر سه اصل مهم در سياست خارجي تأكيد مي‏كردند كه عبارت بودند از اصل نفي سبيل، اصل دعوت و حفظ دارالاسلام كه از مباني فقهي و اسلامي نشأت گرفته‏اند و بسياري از جهت‏گيري‏ها و هدايت‏هاي ايشان در سياست خارجي، مبتني بر يكي از اصول فوق يا تركيبي از آنها بوده است.

اصل نفي سبيل اصلي قرآني است كه از نظر امام، اهميت فوق‏العاده‏اي دارد و سياست نه شرقي و نه غربي كه از امهات اهداف سياست خارجي امام بود، از آن نشأت گرفته بود. امام با سلطه بيگانگان بر كيان اسلامي به شدت به مخالفت برخاسته و در واقع يكي از اهداف مهم انقلاب اسلامي در ايران، مبارزه و براندازي سلطه بيگانگان در ايران بود.

رويكرد امام نسبت به نظام بين‏الملل و جهت‏گيري هجومي و مبارزه جويانه‏اي كه به آن داشتند، ناشي از اعتقاد به اين اصل حياتي بود. البته از نظر امام حيطه شمول اصل نفي سبيل، محدود به ايران نيست، بلكه ايشان سلطه هر قدرتي را بر شئون سياسي، فرهنگي و اقتصادي مسلمين نفي مي‏كند. منشأ اين اعتقاد به اصل ديگر ايشان، يعني حفظ دارالاسلام باز مي‏گردد. از اين نظر، مصالح امت اسلامي از ديدگاه امام اولويت دارد و مصالح ملت ايران هم به عنوان جزئي از امت اسلامي در چارچوب مصالح اسلامي مورد نظر است. حمايت‏هاي ايشان از ملت فلسطين و مبارزه سرسختانه ايشان با اسرائيل، در راستاي يكي از اصول عمده سياست خارجي امام بود.

برقراري ارتباط ميان اين دو مقوله، البته تذكر اين نكته ضروري است كه برقراري ارتباط و سازگاري ميان اين دو مقوله، يعني مصالح اسلامي و مصالح ملي و استنتاج يك منطق روشن از انديشه و عمل امام بسيار پيچيده است، ولي تفكيك نظر و عمل در اين زمينه مي‏تواند مؤثر باشد. بدين معنا كه از لحاظ نظري ظرف تفكر ايشان، امت اسلامي است؛ ولي از لحاظ عملي، از آنجا كه حفظ ام‏القري اهميت حياتي براي امت بزرگ اسلامي دارد، سياست خارجي بايد به نحوي سامان يابد كه ام‏القري همواره در حال پيشرفت و افزايش قدرت باشد.

بُعد ديگري كه در اين زمينه مي‏تواند به ما كمك كند، مطالعه تاريخي سياست خارجي دوره امام است. در دهه اول انقلاب اسلامي، هر چه از سال‏هاي اوليه فاصله مي‏گيريم عطف توجه ايشان به مصالح ملي افزايش پيدا مي‏كند و اين امر نشان مي‏دهد كه اولويت هر يك از آنها بسته به شرايطي است كه جامعه جهاني، جوامع اسلامي وضعيت ام‏القري دارد و نمي‏توان به يك روند دائمي و ثابت در اين زمينه دست يافت. به هر حال مي‏توان گفت كه با وجود اين كه امام با انديشه ناسيوناليسم، به عنوان يك ايدئولوژي مخالف است و آن را به نوعي در تقابل با انديشه اسلامي مي‏بيند، ولي با تعقيب منافع ملي مخالف نيست. به عبارت ديگر، از نظر امام هر چند ناسيوناليسم اصالت ندارد، ولي تعقيب منافع ملي، يك ضرورت اساسي است. چون ايشان به مقتضيات جديد بين‏المللي كاملاً واقف بوده و به اين مسئله توجه داشتند كه در وضعيت فعلي نمي‏توان فارغ از مرزهاي ملي به جهان و سياست جهاني صرفا در قالب تقسيم‏بندي دارالاسلام و دارالفكر نگريست. بر اين اساس دولت بايد براساس «منافع ملي» عمل كند، اما منافع ملي در كليت نظام اسلامي، دامنه‏اي وسيع‏تر از منافع ملي در نظام‏هايي دارد كه آرمان‏گرا نيستند.

اصل «دعوت» هم يكي ديگر از اصول سياست خارجي امام است كه مي‏توان گفت يكي از ابتكارات ايشان در جهان فعلي است و حاكي از شجاعت فكري و اعتماد به نفس ايشان است. در شرايطي كه اصل دعوت به اسلام اصل فراموش شده‏اي بود، ايشان اين اصل را احياء كردند و در يكي از شگفت‏انگيزترين اقدامات خود، در پيامي تاريخي به گورباچف، آنان را به اسلام فرا خواندند.

حوزه ديگري كه درباره سياست خارجي در دوره امام قابل طرح است، ميزان و انطباق آن با اصول و مباني فكريِ ياد شده است. به طور مقدماتي بايد گفت كه بين نظر و عمل فاصله شگفت‏انگيز و معناداري وجود دارد و انتظار هماهنگي كامل بين نظر و عمل انتظار معقولي نيست. ايده‏آليست‏ترين افراد هم در مقام عمل، به ميزاني از رئاليسم، گرايش پيدا مي‏كنند؛ مخصوصا در عرصه سياست و حكومت، اين گرايش كاملاً محسوس و در عين حال طبيعي است؛ چون براي ادامه حيات سياسي، ضروري است. اصولاً از لحاظ عملي قرار گرفتن در دو طيف رئاليسم يا ايده‏آليسم، غير ممكن است. به اين معني كه انسان نمي‏تواند به‏طور كامل و مطلق ايده‏آليست باشد و نمي‏تواند به‏طور مطلق رئاليست باشد؛ البته گرايش‏هاي رئاليستي در انسان‏ها غالب است.

ايده‏آليسم، به ويژه در عرصه سياست بيشتر به چشم مي‏خورد. در دنياي سياست، ايده‏آليست‏ترين افراد معمولاً رهبران انقلابي هستند؛ ولي زماني كه همين رهبران انقلابي به قدرت و حكومت مي‏رسند، اغلب ضرورت‏هاي مملكتداري، آنان را به گرايش‏هاي واقع بينانه نزديك مي‏كند. در مورد عملكرد حضرت امام(ره) در سياست خارجي هم بايد طي آن دوره ده ساله اين مسئله را در نظر داشت.

در اين حوزه با توجه به كثرت موضوعات و تصميمات، برخي از موضوعات مهم را به صورت گزينشي مورد مطالعه قرار مي‏دهيم كه عبارتند از صدور انقلاب، روابط ايران و آمريكا، قضيه جنگ، پذيرش قطعنامه 598، فتواي قتل سلمان رشدي، نامه به گورباچف.

1. صدور انقلاب اسلامي

صدور انقلاب يكي از پديده‏هايي بود كه بعد از پيروزي انقلاب اسلامي، بحث‏ها، اختلاف‏نظرها و ديدگاه‏هاي گوناگوني را موجب شد. انقلاب‏ها به صورت طبيعي ميل به گسترش دارند و انقلاب اسلامي نيز از اين قاعده مستثنا نبود. معمولاً رهبران انقلابي، ارزش‏ها و اصول و انقلاب خود را عاملي براي رهايي تمامي انسان‏ها تلقي مي‏كنند و براي گسترش و صدور آن به ديگر ملل، تلاش مي‏كنند كه از اين پديده تحت عنوان صدور انقلاب ياد مي‏شود. از اين نظر مي‏توان گفت كه صدور انقلاب‏ها، يك پروسه و فرايندي طبيعي است. در اينكه در انقلاب اسلامي پديده صدور انقلاب، يك پروژه بود و يا پروسه، بايد گفت كه در اوايل، اغلب نيروهاي انقلابي به صورت فعال و آگاهانه‏اي به دنبال القاي ارزش‏ها و انديشه‏هاي انقلابي خود به خارج از مرزهاي ايران، به‏ويژه كشورهاي اسلامي بودند و در واقع در آن دوران، حالت يك پروژه را داشت؛ ولي به‏تدريج در سال‏هاي بعدي كه موانع و مخالفت‏هاي بيروني تشديد شد، تعريفي از صدورانقلاب ارائه مي‏شد كه بيشتر ماهيت يك پروسه و فرايند طبيعي را داشت كه خودبه‏خود به ديگر كشورها منتقل مي‏شود.

البته ناگفته نماند كه در همان مقطع هم برخي گروه‏ها و جريان‏هاي سياسي با صدور انقلاب مخالف بودند و در عين حال، برخي از نيروهاي راديكال انقلابي، به‏دنبال تمركز امكانات و فعاليت بيشتر در امر صدور انقلاب بودند.

حضرت امام در وهله اول صدور انقلاب را امري طبيعي مي‏دانستند و معتقد بودند، از آنجا كه ماهيت انقلاب در ايران اسلامي است، كاملاً طبيعي است كه ديگر مسلمانان هم تحت تأثير انديشه‏هاي آن قرار گيرند و براي تأسيس نظام اسلامي در كشور خود، به حركت‏هاي سياسي دست زنند. امام با اينكه معتقد بود براي صدور انقلاب (به لحاظ اجتناب‏ناپذير بودن جريان فكري انقلاب اسلامي) نياز به فعاليت خاصي وجود ندارد، در سال‏هاي اوليه به‏صراحت و روشني بر ضرورت صدور انقلاب تأكيد مي‏كردند و دولتمردان و مسئولان را به برنامه‏ريزي در اين جهت فرا مي‏خواندند. هدف امام هم از صدور انقلاب بر اساس يكي از اصول سياست مورد نظر ايشان، يعني حفظ دارالاسلام و نيز نفي سبيل قابل توضيح است. چون امام براي حفظ دارالاسلام، تأسيس حكومت اسلامي در كشورهاي مسلمان و براي رفع سلطه بيگانگان بر امور داخلي كشور اسلامي، ضروري مي‏دانستند كه از طريق انقلاب حاصل مي‏شد. البته تصور عمده امام از صدور انقلاب، جلب توجه مسلمانان به اسلام و قوانين اسلامي بود. از نظر ايشان در صورتي كه مسلمانان به اهميت تأسيس نظام سياسي بر مبناي ايده‏هاي اسلامي آگاهي يابند، خود براي آن اقدام خواهند كرد. به همين دليل امام بارها به اين مسئله تصريح كرده‏اند كه هرگز مقصود از صدور انقلاب، كشورگشايي نيست. باز به همين دليل بود كه امام خميني، زمينه‏هاي اصلي صدور انقلاب را، ارائه الگوي موفقي از نظام سياسي در داخل در عرصه‏هاي مختلف اقتصادي، سياسي، فرهنگي و برقرار عدالت اجتماعي مي‏دانستند و آن را موجب گرايش روز افزون به اسلام و ارزش‏هاي اسلامي در بين ساير مسلمانان تلقي مي‏كردند. اصولاً شايد بتوان گفت كه از نظر امام، تحقق همين شرط، براي صدور انقلاب اسلامي كفايت مي‏كرد.

از لحاظ آرمان‏گرايي و واقع‏گرايي، امام انديشه صدور انقلاب را به هيچ عنوان آرمان‏گرايانه و غير عملي تلقي نمي‏كرد؛ بلكه آن را واقعيتي ممكن مي‏دانست و در بسياري از مناطق جهان اسلام آن را به رأي‏العين مي‏ديد. در سال‏هاي بعدتر و با بروز و ظهور برخي موانع داخلي و خارجي( از جمله مقتضيات دولت ملي) امام به اين انديشه متمايل شدند كه مراد از صدور انقلاب، صدور انديشه انقلاب است كه اين امر محقق شده است و نداي اسلام‏خواهي در اقصي نقاط دنيا پيچيده است. هدف امام از اين موضع، خنثي كردن تبليغات كشورهاي غربي و دشمنان انقلاب اسلامي در زمينه صدور انقلاب اسلامي بود كه به زعم آنان امنيت كشورهاي منطقه را تهديد مي‏كرد و ايران به عنوان عامل اصلي اين تهديد در ادراك نخبگان كشورهاي عربي جاي مي‏گرفت. بنابراين امام با اين موضع هم به عملي شدنِ انديشه صدور انقلاب اشاره مي‏كردند و هم در واقع با آن تبليغات منفي مبارزه مي‏كردند. در مجموع درباره صدور انقلاب در سال‏هاي بعد هم همين انديشه (صدور طبيعي انقلاب) به عنوان تفكر غالب از سوي نخبگان سياسي جمهوري اسلامي ايران پذيرفته شد.

2. روابط ايران و آمريكا

عملكرد حضرت امام در زمينه روابط ايران و آمريكا نيز در چارچوب اصول و مباني ايشان درباره سياست خارجي قابل بحث است. امام با نظام سلطه جهاني كه بر سرنوشت كشورهاي اسلامي (دارالااسلام) حاكم شده بود، به‏شدت مخالف بودند و آن را با اصول نفي سبيل و حفظ دارالاسلام در تضاد مي‏ديدند. مظهر اصلي اين سلطه، در مقطع رهبري انقلاب، آمريكا بود. از نظر امام، آمريكا علاوه بر گرايش‏هاي سلطه‏طلبانه جهان اسلام، بزرگترين دشمن انقلاب اسلامي نيز محسوب مي‏شد.

امام خميني در جريان انقلاب، به طور توأمان، هم رژيم شاه و هم حاميان (نظام سلطه جهاني) آن را مورد حمله قرار داده بود و اين برگرفته از انديشه‏هاي اسلامي ايشان بود. در دوران تأسيس جمهوري اسلامي ايران هم، امام همان جهت‏گيري را حفظ كرد. اين بدين معنا است كه امام به قطب‏بندي‏ها و تقسيمات متعارف در نظام بين‏الملل اعتنايي نداشت؛ چون در صورت پذيرش اين قطب‏بندي‏ها، نمي‏توانست به اصول عمده سياست خارجي خود، يعني نفي سبيل و حفظ دارالاسلام، وفادار بماند.

مخالفت امام با نظام سلطه جهاني و آمريكا موجب مي‏شد كه ايشان حتي كشورهاي ضعيف ديگر را نيز به انقلاب و طغيان عليه آن فرا مي‏خواند. چون مبارزه با تمام عوامل و زمينه‏هاي سلطه كه موجب تنگ شدن عرصه بر ملل ضعيف مي‏شود، از مقولات دست اول و غير قابل اجتناب سياست خارجي از ديدگاه امام بود.

3. جنگ تحميلي

جنگ تحميلي و مواضع حضرت امام در قبال آن نيز يكي از مهم‏ترين و بحث‏انگيزترين حوادث دهه اول انقلاب اسلامي است كه در آن دوران، امام نقش اصلي را در هدايت سياست داخلي و خارجي كشور به عهده داشتند. به‏طور كلي موضع امام درباره جنگ، از ديگر مواضع ايشان جدانيست و تصميمات امام درباره جنگ نيز از همان اصول و مباني پيروي مي‏كند كه ديگر حركت‏ها و ديدگاه‏هاي امام بر آنها مبتني است. امام در وهله اول، جنگ را كاركرد نظام سلطه جهاني براي خاموش كردن انقلاب اسلامي تلقي مي‏كردند. با اين حال جنگ يكي از پديده‏هاي مهمي بود كه تأثير زيادي در گرايش‏هاي واقع‏گرايانه امام گذاشت. در اولويت قرار گرفتن دفاع از مرزهاي ملي پس از آغاز جنگ، يكي از موارد مهمي است كه دال بر واقع‏بيني امام در صورت اقتضاي ضرورت‏هاي سياسي و بين‏المللي است. از لحاظ آرماني و اصولي در تلقي امام، حفظ دارالاسلام اهميت حياتي دارد، ولي در صورت اقتضاي شرايط داخلي بين‏المللي مي‏توان براي حفظ مرزها و امنيت ام‏القري حتي با يكي ديگر از واحدهاي دارالاسلام كه ابزار دست نظام سلطه بين‏المللي شده، به جنگ و مقابله پرداخت. ادامه جنگ نيز تأثير عمده‏اي بر آراء و عملكرد سياسي حضرت امام گذاشت كه در مقطع پذيرش قطعنامه 598 سازمان ملل خود را نشان داد. پذيرش قطعنامه سازمان ملل به يك معنا پذيرش مشروعيت سازمان‏هاي بين‏المللي بود كه بيشتر تصميمات آنها تابع اعمال نفوذ قدرت‏هاي برتر بين‏المللي است. از سوي ديگر اين امر با آرمان‏ها و اصول اوليه اعلام شده از سوي امام در تضاد بود، ولي به لحاظ اينكه در آن مقطع به تصريح خود ايشان، مصالح نظام(ام القراي جهان اسلام) ايجاب مي‏كرد، آن قطعنامه را به رسميت شناخت. شايد هيچ يك از تصميمات سياسي امام در سياست خارجي به اندازه مسئله پايان جنگ، سير تدريجي امام را از آرمان‏گرايي به واقع‏گرايي(البته در آراء و مواضع سياسي) نشان نمي‏دهد.

4. فتواي قتل سلمان رشدي

شايد يكي از مهم‏ترين اقدامات و تصميمات امام كه جلوه آرمان‏گرايانه پررنگي داشت، صدور فتواي عليه ارتداد سلمان رشدي بود. اهميت فتوي در اين است كه تقريباً در اواخر عمر مبارك امام صادر شد كه برخي از گرايش‏هاي واقع‏گرايانه در رفتار ايشان مشاهده شده بود، ولي به لحاظ اهميت موضوع كه به كيان و هويت دارالاسلام مرتبط مي‏شد، امام طي ابتكاري بي سابقه اقدام به صدور اين فتوي كردند. امام خميني با آگاهي به اين مسئله كه فتواي قتل سلمان رشدي، تنش‏هاي جدي، در روابط ايران بانظام بين‏الملل(اروپا و آمريكا) ايجاد خواهد كرد، با پايبندي به اصول و آرمان‏هاي خود در سياست خارجي، اقدام به صدور اين فتوي كرد. اين امر نشان مي‏دهد كه در جايي كه موجوديت اسلام در معرض خطر است، جاي مصلحت‏بيني آن هم از نوع ملّي آن نيست، و حفظ دارالاسلام از اولويت جدي برخوردار است. فتواي قتل سلمان رشدي با وجود اينكه تنش‏هاي زيادي را در روابط ايران با اتحاديه اروپا به وجود آورد و موجب بروز تيرگي طولاني در روابط ميان ايران و اتحاديه اروپا و به‏ويژه انگلستان شد، ولي اتفاقا يكي از نادر مواردي بود كه مواضع سياسي جمهوري اسلامي ايران را از سوي اكثر قريب به اتفاق كشورهاي اسلامي در محل قبول و تأييد قرار دارد و در واقع تأييد جهاني مسلمانان را پيدا كرد. حكم سلمان رشدي، از آن مواردي است كه فارغ از سود و زيان و تنها به حكم تكليف صادر شده است. تلاش‏هاي انگليس، امريكا و اسراييل نتوانست در هم‏صدايي كشورهاي اسلامي با ايران، رخنه‏اي ايجاد كند. اهميت فتواي قتل سلمان رشدي تنها در آن مورد خاص نبود، بلكه به معني پيشگيري از هرگونه هتك مقدسات اسلامي و حتي مقدسات ديگر اديان بود و امام با اين اقدام بي‏نظير خود، جرأت هرگونه توهين به اسلام را گرفت. به هر حال مي‏توان گفت كه فتواي قتل سلمان رشدي، مرز آرمان‏گرايي و واقع‏گرايي و رابطه اصول و ضرورت‏ها را به خوبي و روشني نشان مي‏دهد.

5. نامه به ميخائيل گورباچف

اين اقدام امام در سياست خارجي بر اساس اصل دعوت و گسترش دارالاسلام صورت گرفت كه در تاريخ اسلام، صرف نظر از دوران صدر اسلام بي‏نظير است. امام با اين پيام مرزبندي‏هاي مرسوم و متعارف و تعارف‏هاي ديپلماتيك را به هم ريخت و دعوت ديني را به عنوان عامل محكمي براي پيوند ملت‏ها برگزيد. اهميت اين پيام زماني بيشتر مي‏شود كه به عمق درك امام از فرارسيدن دوران افول كمونسيم توجه كنيم كه در آن مقطع كمتر كسي بدان آگاهي يافته بود. همچنين اين امر تلقي امام را از گسترش روزافزون نقش و اهميت دين و مذهب در جوامع مختلف نشان مي‏دهد. امام با پيام خود سطح مراودات ميان دولتمردان و سياستمداران را از سطح معمول به سطحي بسيار بالاتر ارتقاء داد و نشان داد كه در قرن بيستم هم مي‏توان ملل ديگر را به سوي اسلام فراخواند. در اين نامه امام اسلام را عامل رهايي تمامي انسان‏ها معرفي مي‏كند كه در واقع تداوم و ادامه انديشه انقلاب اسلامي در ايران بود. شايد اين پيام براي عقول معمولي قابل درك نباشد، ولي تأمل در محتواي آن بيانگر عمق بينش ديني، معنوي، سياسي و بين‏المللي حضرت امام است.

در مجموع سياست خارجي دوره امام در سه حوزه مباني، اصول و عملكرد، الگوي عميقي از سياستگذاري را پيش روي سياستمداران و دولتمردان جمهوري اسلامي ايران قرار مي‏دهد تا ضمن آرمان‏گرايي در مواقع مقتضي واقع‏گرا باشند و در عين واقع‏گرايي، بتوانند پاي‏بند به حفظ آرمان‏ها باشند. به نظر مي‏رسد كه مي‏توان از سياست خارجي دوره امام الگوي منسجمي ارائه كرد كه با وجود برخي فراز و نشيب‏ها، بين سه حوزه مباني، اصول و اقدام، هماهنگي و سازگاري وجود دارد و به نوعي سير از آرمان‏گرايي واقع‏بينانه را به واقع‏بيني آرمان‏خواهانه، نشان مي‏دهد.