سه روايت از عشق - سه روایت از عشق نسخه متنی

سه روايت از عشق

حميدپارسانيا

سه‏روايت‏ازعشق

حكايت همراهي ديده و دل، و نزاع عقل و عشق، نقل هميشگي محفل اُنس است و شگفت، شيريني اين حكايت است چندان كه حديث آن هرگز مكرّر نيست.

اهل ادب همواره اين حكايت را قرائت كرده‏اند و هربار به روايت خود از قهرمان اين داستان كه عشق است، سخن گفته‏اند. نقل اين قصه در نهايت به دو سلسله ختم مي‏شود و اينك كوشش مي‏شود تا سند سومي نيز براي آن جعل شود. در اين مختصر برآنيم تا حكايت را به سه سند روايت كنيم و آن چنان كه شيوه‏ي اهل حديث و درايت است، طريق ويژه‏ي هر يك از سه نقل را بازشناسيم و حديث هر يك را بازخوانده، در باب كيفيت و متن آن داوري نمائيم.

روايت نخست از اهل حكمت و فلسفه است. روايت دوم از اهل معرفت و عرفان است و اما روايت سوم حكايتي است كه در سده‏ي اخير با وساطت صاحبان جرايد و ارباب قلم رواج يافته و توسط مدعيان ادب و هنر، قصد ورود به عرصه‏ي فرهنگ نموده است و هر بار با دست برد به دو سند پيشين، عده‏اي از رجال و مسانيد يكي از آن دو سلسله، در سند سوم مصرف شده است.

مشتركات روايت اول و دوم

روايت اول و دوم علي رغم اختلاف‏هايي كه دارند، از مشتركاتي برخوردارند. در اين هر دو روايت، عشق به سه قسم تقسيم مي‏شود: اول، عشق حقيقي؛ دوم، عشق مجازي و سوم، عشق كاذب و سرابي.

اما فيلسوفان براي انواع سه گانه‏ي مزبور، معاني و مصاديقي ويژه ذكر كرده‏اند و اهل معرفت، همه‏ي معاني و مصاديق فلسفي عشق را نوع كاذب و سرابيِ آن خوانده‏اند و درك معنا و مصداق عشق حقيقي و مجازي را از افق ادراك فيلسوفان فراتر دانسته‏اند.

روايت فلسفي عشق

از ديدگاه فلسفي، كمال حقيقي نفس، تجرّد عقلاني آن است و همين تجرّد، محبوب حقيقي انسان است. در نگاه فلسفي، حيات عقلاني از نقايص و كاستي‏هاي زندگي طبيعي مبرّا است؛ زيرا حقايق عقلي از محدوديت‏هاي زماني و مكاني و هم چنين از تزاحم‏هاي مادي و طبيعي، منزّه است. زيبايي، قدرت، حيات، علم و... وقتي چهره‏ي عقلاني پيدا مي‏كند، ثابت و دوامي ابدي يافته و از تزلزل، اضطراب و ناآرامي مصون مي‏شود. انسان كه در ديدگاه فلسفي از ذات و هويتي عقلاني برخوردار است، چون به اين گونه كمالات دست يابد، از سرور و نشاطي كه براي اهل دنيا وصف ناپذير است، بهره‏مند مي‏شود. از نظر اين ديدگاه، همان گونه كه محبوب حقيقي، تجرّد عقلانيِ نفس است، محبت حقيقي نيز محبتي است كه به اين تجرّد عقلاني، تعلق گيرد.

در نگاه فلسفي، عشق مجازي، عشقي است كه به ملكات نفساني ـ كه اوصاف عقلاني هستند ـ تعلق مي‏گيرد؛ زيرا محبت به اوصاف عقلي، بر شوق نفس به حقايق و ذوات عقلاني مي‏افزايد و زمينه‏ي وصول به آن را فراهم مي‏آورد.

عشق كاذب، عشق به موجودات طبيعي است كه در معرض زوال هستند و تعلق نفس به آنها آرامش را از انسان گرفته و مانع از وصول به كمالات حقيقي عقلي مي‏گردد.

بوعلي سينا در فصل هفتم و هشتم از نمط نهم كتاب «الاشارات و التنبيهات» با عبارت «و النفس العفيف الذي يأمر فيه شمائل المعشوق ليس بسلطان الشهوة» از محبت مجازي سخن مي‏گويد و آن را عشق عفيف نام گذارده، معتقد است اين عشق كه شمايل معشوق را در نظر گرفته و شهوت بر آن حاكم نيست، وسيله‏ي تلطيف سرّ، جهت وصول به كمال و محبوب حقيقي است.

«شمائل» در عبارت شيخ، جمع «شميله» است، به معناي سرشت و خلق. بنابراين، عشق مجازي از ديدگاه بوعلي،محبتي است كه به صفات روحي و ملكات اخلاقي افراد تعلق مي‏گيرد.

مباني روايت فلسفي

تفسير فلسفي عشق، متأثر از هستي‏شناسي و انسان‏شناسي فلسفي است. در اين تفسير، انسان همان گونه كه از «عالم عقول» به طبيعت نازل شده و هبوط كرده است، ديگر بار با ويژگي‏هاي جديدي كه كسب مي‏كند، از طبيعت به برزخ و از آن پس به عالم عقول راه مي‏سپارد. پس «طبيعت» مسكن آدمي نبوده، جايگاه عبور و گذر است و به همين دليل نيز، آدمي به آنچه در اين موطن است بسنده نكرده، به آن راضي نمي‏شود. افلاطون نيز كه اشياي طبيعي را صورت نازل شده‏ي حقايق عقلي مي‏دانست، چون دنيا را زندان انسان مي‏شمرد و سعادت او را در بازگشت به عالم عقول جست‏وجو مي‏كرد، معتقد بود انسان‏ها با وصول به حقايق عقلاني از مكروهات و كاستي‏هايي كه لازمه‏ي زندگي دنيا است رهايي پيدا مي‏كنند.

روايت عرفاني عشق

وجه بي‏كران و نامتناهي الاهي، كرانه‏اي را كنار نمي‏گذارد تا در فراسوي آن، پديده‏اي به استقلال، فرصت بروز و ظهور داشته باشد «أينما تولّوافثمّ وجه اللّه‏» به همين دليل، هر كس كه از نظاره‏ي آن محروم باشد، بدون شك ديده‏ي حقيقت بين او كور و نابينا و از شناخت حقيقت خود و جهان، عاجز است. در قيامت كه روز ظهور حق است، فنا و نابودي آنچه به ناحق، «موجود دانسته مي‏شد، آشكار مي‏شود و بقا و استمرار وجه بي‏كران الاهي ظاهر مي‏گردد. «كل من عليها فان و يبقي وجه ربّك ذوالجلال و الاكرام»

ذات الاهي برتر از آن است كه در ادراك غير او گنجد و هيچ كس او را آنچنان كه شايسته او است در نمي‏يابد. (ما عرفناك حق معرفتك) هر كس از وجه الاهي ـ كه آيت و نشانه‏ي او است ـ بهره‏مند است. به همين دليل، هر كس كه از نظاره‏ي آن محروم باشد، كور است و از شناخت حقيقت خود و جهان عاجز خواهد بود، اما كسي كه به ديدار وجه الاهي نايل شود، به هيچ موجودي نمي‏تواند نظر استقلالي داشته باشد، اعم از اين كه آن موجود در مراتب عاليه، و يا نازله باشد. پس تا زماني كه انسان، اثري از نفس خود مي‏بيند و حقيقتي را هر چند عقلي، براي خود و يا ديگران قائل است، گرفتار شرك جليّ و يا خفي بوده و از نظاره‏ي حقيقت نامتناهي و زيبايي ازلي او محروم است.

«كمال و جمال حقيقي» در نگاه اهل معرفت، همان «هستي مطلق» است و عشق حقيقي، عشقي است كه از نظر به آن جمال، حاصل مي‏شود و اما مجاز، قنطره و پلي است كه آدمي را به حقيقت مي‏رساند و بر اين مبنا اَسما و صفات الاهي كه آيات و نشانه‏هاي خداوند هستند و نيز «عوالم عقلي و برزخي و طبيعي» كه اسما و صفات فعليه‏ي خداوند هستند، راه به هستي مطلق برده و او را نشان مي‏دهند و به همين لحاظ، اموري مجازي هستند. باروري و ظهور عشق، مشاهده‏ي زيبايي و حسن است، دل در گرو ديدار است. هر انسان كور دلي كه از ديدار خداوند ودود، و مشاهده‏ي وجه او عاجز باشد، هرگز از سرور و بهجتي كه اولياي الاهي در شور و مستي گذر از خود مي‏يابند، نصيبي ندارد.

حافظ در ابياتي عارفانه، وصف آن عشق را بدين‏سان مي‏نمايد:

ظهور حسن و جمال الاهي كه به تجلّي است، مقيد به زمان و مكان نبوده، حقيقتي ازلي و ابدي است و اين زيبايي را نه فرشتگان ـ كه از هويتي عقلي برخوردارند و نه عقل ـ كه به شناخت آنها مشغول است ـ در مي‏يابد.

براي نظر به وجه الاهي و عشق حقيقي، سعدي تصريح مي‏كند كه بايد از سر خويش برخاست:

عشق حقيقي و مجازي را دولت و نوبتي است كه جز با افول معرفت و عشق عقلي يا نفسي، ظهور نمي‏كند. گرچه در تعابير ديني اهل دنيا با باطن دنيا كه همان دوزخ است و مشتاقان بهشت و يا اهل گريز از دوزخ، با مقصود خود كه همان بهشت است، محشور مي‏شوند، ولي علي رغم تفاوت و امتيازي كه هر يك از اين دو گروه دارند، خواسته و اشتياق هيچ يك از آنان آن چنان كه بايد، پسنديده و ممدوح نيست. آنچه شايسته و سزاوار انساني شمرده مي‏شود، «عبوديت» است؛ كسي كه خداوند سبحان را بدون آن كه واسطه‏اي براي وصول به غير، قرار دهد، بالذّات و بالاستقلال مورد توجه قرار مي‏دهد و تنها با او به راز و نياز مشغول مي‏شود. سعدي چنين مي‏سرايد:

«محبوب كاذب» در دو روايت فلسفي و عرفاني

تاكنون دو روايت فلسفي و عرفاني «محبت» بيان شد. اين دو روايت گرچه در تعيين مصاديق محبت حقيقي و مجازي، توافق نداشتند و همه‏ي آنچه را فيلسوفان «محبوب حقيقي و مجازي» مي‏شمردند، در نگاه عرفاني، محبوب كاذب و سرابي دانسته مي‏شد، ولي در اين مقدار توافق بود كه محبت به امور دنيوي و از جمله محبت به خطّ و خال و اعضاي انساني، محبتي كاذب و دروغين است؛ البته در هر دو نگاه، اين مسأله مورد توافق است كه در عشق كاذب نيز اثر و شميم محبوب حقيقي وجود دارد؛ يعني اگر معشوق حقيقي نمي‏بود و جاذبه‏ي او دل و جان آدميان را شيفته و شيداي خود نمي‏كرد، كسي به دنبال معشوق مجازي يا حتي كاذب، خواب و قرار برخود حرام نمي‏كرد. كسي كه به دنبال معشوق كاذب در حركت است، بي آن كه بداند نشاط و توان خود را از دل‏باختگي نسبت به معشوق حقيقي به دست مي‏آورد، همانند تشنه‏اي كه در پيِ سراب است و انرژي و قدرت خود را از ميل به آب به دست مي‏آورد.

«محبوب كاذب» به اين دليل عاشق را به خود جذب مي‏كند كه نشان زيبايي را در خود مي‏نماياند و از اين جهت نيز با محبوب مجازي، مشابه است. مشكل محبوب كاذب در ارايه‏ي دروغين است. او با فريب و نيرنگ، شيفته‏ي حسن را به خود جذب مي‏كند و چون ارايه كاذبانه مي‏كند، معشوق كه شيفته‏ي وصال است با خيال و خاطر وصال، موانع و مشكلاتِ راه را به جان خريده، تحمل مي‏كند. او در طول مسير از شميم و بوي وصول طراوت و شادابي مي‏گيرد، ولي چون محبوب، كاذب و دروغين است، معشوق كه همه‏ي راه را به اميد وصال طي كرده در لحظه‏ي وصل به كناره‏هاي اميد مي‏رسد و از اين هنگام است كه كرانه‏هاي يأس رخ مي‏نمايد و شادي و شادابي به سوي خمود و افسردگي راه مي‏پيمايد و ديري نمي‏گذرد كه آنچه از عشق و محبت بوده از كف مي‏رود و به جاي آن، دل‏زدگي و نفرت رخ مي‏دهد و اين تراژدي، داستان هميشگي عشق و محبت كاذب است.

روايت سوم از عشق (تفسير دنيوي)

در روايت سومي كه از عشق مي‏شود، عشق دنيوي كه مصداق ترديدناپذير عشق كاذب بود، به عنوان «عشق حقيقي» و گاه نيز شرمسارانه به صورت «عشق مجازي» معرفي مي‏شود.

كساني كه عشق را به افق امور دنيوي تنزّل مي‏دهند، ناگزير تزلزل و بي قراري عشق را به رسميت مي‏شناسند. اين عشق بي قرار، حيات و دوام خود را در معشوقه‏هاي نوبتي و نوبت‏هاي عاشقي مي‏بيند و همان را نيز گرامي مي‏دارد. براي چنين عشقي كه چيزي جز مجموعه‏ي نوبت‏هاي هوس راني نيست، هيچ جايگاه ثابتي نظير معبد، مسجد يا خانه و خانواده نمي‏توان يافت، بلكه همه‏ي اين امور كه ساحل آرامش بخش عشق حقيقي است، مهم‏ترين قربانيان عشق دروغين مي‏باشد.

پيامدهاي فرهنگي سه روايت

هر يك از سه روايتي كه در عشق و محبت ذكر شد، آثار اجتماعي و لوازم فرهنگي خاص خود را بدنبال مي‏آورد و برخي از مهم‏ترين آثار آنها در حوزه‏ي روابط زن و مرد و نهاد خانواده آشكار مي‏شود. در روايت فلسفي، پيوند زن و مرد اگر بر مدار خطّ و خال و امور دنيوي شكل گيرد، ارتباطي شهواني و مصداق عشق كاذب است و چنين ارتباطي از آفت‏هاي عشق كاذب، مصون نيست، ولي اگر زن و مرد به ويژگي‏هاي انساني يك ديگر توجه نموده، بر كمالات نفساني هم نظر نمايند، خانواده كانون ظهور عشق مي‏شود و محبتي كه در آن شكل مي‏گيرد، اگر عشقي حقيقي نباشد، دست كم مجازي است. در اين ديدگاه، صورت دنيوي ارتباط، چيزي جز خدعه و فريب نيست و كشش و جاذبه‏اي كه انسان‏ها نسبت به هم نشيني با يك ديگر و زندگي اجتماعي و خانوادگي دارند، ريشه در انس و محبت آنها به كمالات انساني دارد. و آن كمالات، حقايقي مجرّد و عقلاني هستند و اگر انسان به رغم استفاده از اين گرايش، نظر خود را معطوف به ابعاد دنيوي و مادي مسئله نمايد، همانند تشنه‏اي كه در پي سراب مي‏رود، از نعمت وصال محروم مي‏ماند.

در روايت عرفاني گرچه هم چون روايت فلسفي، صورت دنيوي «ارتباط» مادام كه در ذيل پوشش حقيقت معنوي آن قرار نگيرد، فريب و نيرنگ است، ولي سيرت معنوي عشق، تنها يك حقيقت عقلاني يا انساني نيست. در اين روايت، كشش انسان‏ها و شوق آنان به يك ديگر ريشه در فطرت و آفرينش مشترك شان دارد. زن و مرد همان گونه كه در داستان آفرينش آمده است از نفس واحد آفريده شده‏اند:

يا ايّها الناس اتّقوا ربّكم الّذي خلقكم من نفسٍ واحدةٍ و خلق منها زوجها و بثَّ منهما رجالاً كثيرا و نساءً؛

اي آدميان، پروردگار خود را پروا نماييد كه شما را از نفسي واحد آفريد و از همان نفس، زوج او را خلق كرد و از آن دو، مردان و زناني فراوان گسترانيد.

ابن عربي حكايت فوق را به اين بيان باز مي‏گويد:

«فيض و امداد الاهي كه نفس رحماني ناميده مي‏شود، در جوهري كه انسانيتِ انسان به آن است تجلي كرد و با اظهار آن، خود پنهان شد و سپس از همان حقيقت، شخصي را به صورت آن آفريد و او را زن ناميد. پس زن نيز به صورت انسان ظاهر شد. مرد به زن ميل كرد، چون ميل شي‏ء به نفس و حقيقت خود و زن به مرد مشتاق شد چون اشتياق فرد به وطن و اصل خويش.»1

نكته‏ي مهم در حكايت عرفاني عشق، اين است كه محبت تنها در سايه‏ي عشق الاهي، ارزش و اعتبار يافته، معنا مي‏يابد. اين محبت اگر به صوت مستقل نگريسته شود، هر چند ناظر به ابعاد دنيوي نباشد، هم چنان كاذب و دروغين است. محبت انساني، هنگامي متعالي و مقبول است كه دو طرف، يك ديگر را در آينه‏ي حق بنگرند و البته اين ديدار نبايد به غفلت از حق منجر شود؛ زيرا در اين صورت، هبوط و سقوط انسان آغاز مي‏شود و عشق و محبت راه افول و زوال در پيش مي‏گيرد.

ابن عربي بر همين اساس بحث را بر سه محور ترسيم مي‏كند و مي‏نويسد:2

«پس سه امر ظاهر شد: حق تعالي، مرد و زن... محبت و عشق از كسي واقع نمي‏شود، مگر به آن كه محبت از او پديد آمده و ظاهر شده است و محبت مرد متعلق به كسي است كه از او تَكوين يافته؛ يعني محبت او متعلق به حق تعالي است و جهت اشارت به اين معنا، رسول اكرم(ص) آن گاه كه از محبت زنان و بوي خوش و نماز، خبر مي‏دادند، نگفتند من آنها را دوست دارم، بلكه فرمودند: نسبت به آنها دوست گردانيده شدم؛ زيرا محبت او متعلق به پروردگارش بود، كه او را بر صورت خود آفريده بود، و حتي محبتي كه او به همسران خود داشت، ثمره‏ي محبتش به خداوند سبحان بود. او خود و همسران خود را كه چون او بودند، از آن جهت دوست مي‏داشت كه به صورت رحمان آفريده شده و آيه و نشانه‏ي او بودند. پيامبر، زنان خود را به همان محبت، دوست مي‏داشت كه خداوند، او را به آن دوست مي‏داشت و او در اين دوستي، تخلّق به اخلاق الاهي مي‏ورزيد.»

در نگاه عرفاني همان گونه كه معبد و مسجد، مقصد نيست، بلكه محل كُرنش و عبادت خداوند است، خانه و خانواده نيز تا هنگامي كه صورت الاهي و آسماني خود را حفظ نمايد، محل ظهور عشق و محبت الاهي است و از اين جهت مسكن بوده و همان گونه كه در عبارات ابن عربي آمده است، در حكم وطن او است. هويت مقدس و الاهي اين وطن موجب شده تا حراست از مرزهاي آن به منزله‏ي جهاد در راه خداوند و جان دادن براي آن، نيل به مقام رفيع شهادت باشد. مردي كه براي خانواده‏ي خود تلاش مي‏كند، مانند مجاهد در راه خداوند است: «الكادّ لعياله كالمجاهد في سبيل الله». هم چنين زني كه بر همسر خود مي‏خندد، جهاد خود را در راه خداوند انجام مي‏دهد: «جهاد المرئة حسن التّبعّل».

در روايت سوم از عشق، عشق چيزي جز هوس‏هاي مكرّر و ابتذال پياپي نيست. در اين روايت، براي محبت، خانه و آشيانه‏اي نيست. انساني كه سيرت آسماني و الاهي محبت را فراموش مي‏كند، هيچ شهري كاشانه‏ي او و هيچ منزلي خانه‏ي او نيست. شهر و آشيان او گمشده است و به همين دليل، اگر روايت سوم آن چنان كه در دنياي مدرن رخ داده، به صورت اسطوره و افسانه‏ي يك فرهنگ و تمدن درآيد، پيش از هر چيز نهاد خانواده را هدف قرار داده و آن چنان كه در پيش‏گويي همه‏ي اديان درباره‏ي ظلمت آخرالزّمان آمده، اين نهاد و قداست آن را منهدم و نابود مي‏گرداند. انساني كه به تفسير دنيوي عشق روي مي‏آورد، در هيچ منزلي شاهد مقصود را نمي‏يابد و به همين دليل، گذر هميشگي و گريز از هر امري كه نشان از ثبات و قرار داشته باشد، همه‏ي وجود او را فرا مي‏گيرد. در اين حال، با آن كه شهوت و سكس بيش از همه‏ي تاريخ به خنياگري مي‏پردازد، عشق و محبت ناياب‏تر از هميشه مي‏گردد و اين گريز مستمرّ، بيش از آن كه ناشي از جاذبه‏ي سراب آينده باشد، حاصل دافعه نسبت به حال و گذشته است. دنياي مدرن كه تجدد و نوآوري آرمان آن است، محصول سيطره‏ي اسطوره‏ي عشق دنيوي است؛ زيرا با تسلط اين عشق كاذب هيچ اثري از قرار و آرامش يافت نمي‏شود و در اين حال، با آن كه شهوت و سكس بيش از گذشته‏ي تاريخ بروز و ظهور مي‏يابد، عشق، ناياب‏تر مي‏گردد، به گونه‏اي كه تراژدي نيز در حاشيه‏ي آن شكل نمي‏گيرد.

حضور روايت سوم (عشق مبتذل) در تاريخ معاصر ايران، حاصل بسط فرهنگ جديد غرب در جوامع غير غربي و از جمله ايران است. اين روايت در آغاز ورود، كوشيد شهوت و هوس را كه در تاريخ ادب اين مرز و بوم، شرم سار و بي اعتبار بود به صورت‏هاي مختلف رسميت بخشد. ناقلان اين حكايت، از نخستين گام بايد سند و نَسَبي را براي بيان خود ارايه مي‏كردند كه آشناي عرف جامعه باشد و چون نمي‏توانستند نقل خود را در اين فرهنگ با نسب نامه‏ي اصلي آن به راحتي عرضه نمايند، در 100 ساله‏ي اخير كوشش فراواني به كار بردند تا شناسنامه‏اي براي آن ترسيم كنند كه موجب انكار جامعه قرار نگيرد و از رهگذر اين تلاش‏ها بود كه همه‏ي ميراث فلسفي و عرفاني اين جامعه ـ كه روزگاري دراز، ادبيات و فرهنگ آن را به حضور خود آراسته بود ـ در حكم ماده‏اي خام براي روايت وارداتي «عشق» شد.

برخي به بدل سازي‏هاي كاذب عرفاني روي آوردند و با تاثيرپذيري از نمونه‏هاي مشابهي كه غربِ سرگردان را نيز به خود مشغول داشته است، تبار نامه‏اي را جست‏وجو كردند و برخي ديگر رنج بدل سازي را نيز به خود نداده و اصطلاحات و تعابير كنايي ادبيات ديني را بر مصاديق دنيوي حمل مي‏نمايند و آنچه را چون شراب طهور از فرهنگ قرآني به ادبيات عرفاني وارد شده است با هرزگي‏هاي خود آلوده مي‏سازند. «نوبت عاشقي» را كه در گلستان و بوستان سعدي پس از دوره‏ي عاقلي به دولت عشق راه مي‏برد، چون گنجينه‏اي ارزش‏مند به سرقت برده و آن را هزينه‏ي هوا و هوسي مي‏كنند كه خرد و عقل را تخريب و خانه و خانواده را كه در حكم وطن آدمي و كانون عشق و محبت آسماني و الاهي است، تيره و تباه مي‏گرداند.

اين نوشتار بيش از آن كه متوجه عشق دنيوي و سكولار باشد، ناظر به تحريفي است كه در صحنه‏ي ادبيات و در ابتذال نمايش و فيلم در منظر همگان قرار مي‏گيرد. در اين نوشتار بخشي از اصلي‏ترين متون كلاسيك فلسفي و عرفاني و بعضي از عبارات مشايخ اين دو فن از قبيل شيخ الرئيس بوعلي، شيخ اكبر محي الدين، مصلح الدين سعدي و لسان الغيب حافظ شيرازي نقل شد تا دانسته شود آنچه آنان در باب محبت و عشق گفته‏اند، نسبتي با روايت مادي و شهوي از عشق نداشته و نمي‏تواند داشته باشد. ناقلان روايت سومِ از عشق، شايد مجاز باشند حديث خود را به هر زبان و بيان بازگويند، ولي بدون شك اين خدعه و نيرنگ در هيچ منطقي جايز نيست كه با تحريف عبارت مشايخ معرفت، هوا و هوس خود را به بزرگان نسبت داده، ادب و هنر اين جامعه را به كذب و دروغ آلوده سازند.

1. قيصري. شرح القيصري علي فصوص الحكم، افست از طبع سنگي. (قم: بيدار) ص 476:
فبطن نفس الحق فيما كان به الانسان انسانا. ثم اسبق له شخصا علي صورة سماه امرته فظهرت بصورته فحن اليها، حنين الشي الي نفسه و حنّت اليه حنين الشي الي وطنه.

2. همان، ص 476: