سفير اسلام در آلمان

محمد تقي ادهم نژاد

اولين سفير و مبلّغ شيعي در قرن اخير كه حسب امر حضرت آيت اللّه العظمي بروجردي قدس سره به ديار غرب عزيمت نمود؛ حضرت آيت اللّه آقاي دكتر محمد محققي لاهيجاني قدس سره بود. اين مرد انديشمند و بزرگوار، توانست در مدت 10 سال اقامت در هامبورگ آلمان، به خوبي انديشه هاي بلند و آرمانهاي اصولي و ارزشمند اسلام ناب و معارف مكتب پوياي علوي را با قدرت استدلال و به سبك نوين ترويج و تبليغ نمايد.

وي در سال 1289 (ه·· .ش) در يك خانواده مذهبي، در شهر عالم پرور لاهيجان ديده به جان گشود.

مرحوم محققي دروس ابتدايي و متوسطه را در رشت و تهران به پايان رساند و در مسير كسب تحصيلات عالي و علوم جديد؛ زبان فرانسه، روسي و عربي را نيز فرا گرفت. از آنجا كه معلم عربي ايشان در رشت، روحاني پاك و مقدسي بود، لذا مرحوم محققي، شيفته معرفت، اخلاق و عرفان او شد و به طرف كسب علوم و معارف ديني روي آورد. آن مرحوم در حدود سن 20 سالگي به تهران مهاجرت نمود و در مدرسه مروي مشغول به تحصيل مقدمات علوم ديني گرديد و پس از مدتي از آنجا به مشهد عزيمت و در مدرسه جعفري به عنوان مدرس رياضيات پذيرفته شده و در حين تدريس، به تحصيل علوم حوزوي پرداخت.

دكتر محققي در سال 1313 (ه·· .ش) به قم مهاجرت و در مدرسه رضويه حجره گرفت و مشغول تكميل علوم حوزوي گرديد. همزمان در مدرسه دارالشفاء نيز علوم رياضي را به طلاب درس مي داد كه بسياري از فضلاء در مدرسه دارالشفاء؛ امثال آيت اللّه شهيد مطهري رحمه الله در كلاس درس رياضيات ايشان، حاضر مي شدند1.

صاحب كتاب «آئينه دانشوران» درباره مدرسين حوزه علميه قم مي نويسد: «تدريس علم هيأت، فيزيك و ديگر شعبات علوم طبيعي، به عهده آقا شيخ محمد محققي لاهيجاني مي باشد.2»

وي بعد از كسب علوم و دروس متوسطه، به درس خارج بزرگان راه يافت و بيشترين استفاده را از درس خارج فقه و اصول آيت اللّه شيخ عبدالكريم حائري رحمه الله برد.

مرحوم دكتر محققي، پس از رحلت آيت اللّه حائري مدتي در همدان و يزد توقف فرمود. آن گاه به حوزه علميه قم مراجعت كرد و به تدريس فلسفه و علوم طبيعي پرداخت. جمعيت انبوهي از مردم ـ روحاني و غير روحاني ـ در مجلس درس ايشان حاضر مي شدند و از وجود پربركت ايشان استفاده مي كردند. طرز تدريس فلسفه جديد آقاي محقّقي، نظر آيت اللّه بروجردي را به خود جلب كرد و مورد توجه خاص آن جناب قرار گرفت. وي در همان زمان در دانشكده معقول و منقول دانشگاه تهران نيز تدريس مي نمود.

حضرات آيات آقايان: آيت اللّه حائري، سيد محمّد تقي خوانساري، ميرزا محمد همداني، استاد اديب طهراني و مرحوم آيت اللّه مرعشي، استاد دوره سطح وي بودند3.

حضرت آيت اللّه العظمي آقا موسي شبيري زنجاني «دامت بركاته» مي فرمايد:

«آقاي محققي يك درسي هم داشت كه در آن اطلاعات جديدي كه غالب طلاب به آن احتياج داشتند ـ به صورت تلفيقي با دروس حوزه ـ مطرح مي كردند. بنده هم در درس ايشان مي رفتم. در آن درس نيز اتفاقا آقا سيد عبدالجواد جبل عاملي كه استاد شرح لمعه ما بود، شركت مي كردند.4»

آيت اللّه سيد حسين بدلا «دامت بركاته» مي فرمايد:

«مرحوم محققي، شخصيتي بود كه علاوه بر معلومات، اطلاعات غيرحوزوي ايشان نيز قوي بود و با مسايل فرهنگي روز آشنايي داشت. يادم هست همين آقاي محققي، وقتي كه با هم در مدرسه رضويه بوديم، به اين مسائل توجه داشت. با زحمت بسيار، بدون استخدام مي رفتيم مدارس جديد ملّي و مي خواستيم براي دانش آموزان برنامه داشته باشيم.5»

تبليغ در ديار غرب

در سال 1334 (ه·· .ش)، عده اي از تجار ايراني مقيم آلمان، محضر حضرت آيت اللّه العظمي بروجردي رسيده و از ايشان درخواست مبلّغ براي آلمان كردند و تاكيد داشتند كه اين فرد علاوه بر مسلط بودن بر علوم و معارف ديني، بايد با زبان خارجي نيز آشنا باشد.

حضرت آيت اللّه العظمي فاضل لنكراني ـ دامت بركاته ـ در اين باره مي فرمايد:

«به نظر من، آيت اللّه بروجردي، با اينكه آخوند قديمي بود و در محيط كوچكي مانند بروجرد، بيشتر عمر علمي خود را گذرانده بود؛ واقعا آدم روشنفكري بود! آثار روشنفكري ايشان زياد است، از جمله اعزام مبلغ به خارج. مي دانيد كه تا آن زمان، اعزام مبلغ به خارج از كشور، هيچ مرسوم نبود. ايشان به اين امر اهتمام ورزيدند و به اروپا، آمريكا و... مبلغاني فرستادند. تأسيس مركز مهمي؛ مانند مسجد هامبورگ، در همين رابطه است. وجود چنين فكري در آن زمان، دليل بر روشنفكري و آينده نگري ايشان است. ايشان دقّت داشتند افرادي بفرستند كه از هر جهت واجد شرايط باشند. به لحاظ همين دقّت در افراد، تا مدتي آيت اللّه بروجردي، كسي را كه واجد شرايط باشد، نيافته بودند، در اين رابطه، با مرحوم پدرم مشورت مي كنند. پدرم مي گويد: اين موضوع نياز به تفكر دارد.

مرحوم پدرم اين قضيه را با من در ميان گذاشتند. بنده به پدرم عرض كردم: به نظر من، آقاي محققي شايستگي اين كار را دارد. ايشان استاد دانشگاه بود و مرد بسيار روشن و آشنا به علوم روز و متدين.

علاوه بسيار خوش قيافه و خوش بيان بود. در تهران سكونت داشت وگاه به قم مي آمد و براي طلبه ها درس هيئت مي گفت. از قبل با هم ارتباطي داشتيم، به تهران رفتم و مسئله را با آقاي محققي در ميان گذاشتم. خلاصه ايشان را راضي كردم براي رفتن به آلمان.

مرحوم پدرم نتيجه را به آقاي بروجردي گفتند. ايشان هم خوشحال شدند و فرمودند: من بايد آقاي محققي را ببينم. آقاي محققي خدمت ايشان آمدند و پس از توصيه هاي ايشان، روانه هامبورگ شدند و بسيار هم موفق بودند. مسجد هامبورگ به دستور آيت اللّه بروجردي و به دست ايشان تأسيس شد و هم اكنون از مراكز مهم اسلامي است.»6

احداث مسجد در هامبورگ

دكتر محققي پس از اعزام به آلمان، در سال 1334 (ه··. ش)، بعد از چهار سال (1338 ه·· .ش)، بناي مسجد هامبورگ كه تمام هزينه زمين و ساختمان آن از طرف حضرت آيت اللّه العظمي بروجردي تأمين و به اتمام رسيد ـ را شروع نمودند. اين مسجد، در زميني به مساحت 3800 متر مربع، در مركز هامبورگ و در كنار درياچه آلستر ـ يكي از زيباترين نقاط هامبورگ ـ و با فضايي كه حدود 2000 نفر مي توانند در آن نماز جماعت به پا دارند، ساخته شد و امروزه مورد استفاده تمام مسلمين است. كتابخانه و انتشاراتي نيز به زبانهاي خارجي متعلق به اين مسجد وجود دارد7.

در مراسم زدن كلنگ احداث اين مسجد كه در روز شنبه 23 بهمن ماه سال 1338 (ه·· .ش) مصادف با نيمه شعبان سال 1379 (ه·· .ق) بود، بيش از چهار هزار نفر مسلمان مقيم هامبورگ از جمله 500 نفر ايراني شركت داشتند.

در اين مراسم مرحوم محققي، سخناني درباره تاريخچه و لزوم ايجاد بناي مسجد بيان داشتند و از توجّهاتي كه آيت اللّه بروجردي مبذول داشته بودند، تشكر نمودند. سپس متن تاريخچه به زبان فارسي و آلماني در جعبه فلزي در زير اولين سنگ بنا قرار داده شد. همچنين آيه اي را كه حضرت ابراهيم عليه السلام هنگام بناي خانه كعبه خوانده بود به همراه تاريخ بناي مسجد مسلمين در هامبورگ، بر لوحه سنگ حكّ نمودند8.

اين مسجد كه به مسجد جعفري هامبورگ مشهور است از آثار باقيات الصالحات آن مرحوم به شمار مي آيد.

مروّج انديشه هاي ناب محمّدي صلي الله عليه و آله

مرحوم دكتر محققي به مدت 10 سال در اروپا براي اسلام تبليغ كرد و توانست انسانهاي زيادي را به شاهراه هدايت راهنمايي نمايد و انديشه هاي اسلامي و معارف علوي را با زبان استدلالي و منطقي قوي براي مردم آن ديار تبيين نمايد. وي در خلال يكي از مسافرتهاي خويش به خدمت آيت اللّه بروجردي رسيد و ضمن گزارشي از برنامه هاي خويش، از بدحجابي برخي از خانمها در مسجد اظهار نگراني كردند.

آيت اللّه بدلا در اين باره مي فرمايد:

«يادم هست: آقاي محققي در يك سفري كه به ايران آمده بود، در خدمت آيت اين مرد انديشمند و بزرگوار، توانست در مدت 10 سال اقامت در هامبورگ آلمان، به خوبي انديشه هاي بلند و آرمانهاي اصولي و ارزشمند اسلام ناب و معارف مكتب پوياي علوي را با قدرت استدلال و به سبك نوين ترويج و تبليغ نمايد.

اللّه بروجردي اظهار نگراني كردند كه ما در آنجا مشكلي داريم و آن اينكه آقايان، نوعا، همراه با خانمهايشان به مسجد مي آيند و متأسفانه خانمها وضع حجاب شان مناسب نيست. اگر سختگيري كنيم كار پيش نمي رود. چه بايد بكنيم؟ مرحوم آيت اللّه بروجردي فرمودند: نه، سختگيري نكنيد! به حداقل حجاب اسلامي اكتفا كنيد، اينان، بعدا كه بيشتر آمدند و آشنا شدند، درست مي شوند. ابتدا سخت نگيريد!

آقاي محققي از اين وسعت نظر آقاي بروجردي، بسيار خوشش آمد.»9

تبليغ و ترويج دين تا آخرين لحظه عمر

آيت اللّه دكتر محققي قبل از اعزام به آلمان، مدتي در همدان اقامت داشتند و در آنجا به تبليغ دين و كسب فيض از محضر عارف نامدار اين ديار، مرحوم آيت اللّه انصاري همداني مي پرداختند. آن گاه با دختر آيت اللّه سيد محمد مدرس سعيدي يزدي ازدواج و مدتي را در يزد رحل اقامت افكند و در آن ديار مشغول فعاليّت ديني بود.

آئينه دانشوران، در اين باره مي نويسد: «آقاي شيخ محمد محققي از مفاخر مبلغين جهان شيعه است و جامع علوم جديد و دانشهاي ديني است. به علاوه به اندازه اي در خدمت نوع كوشا و ساعي است كه به هر شهر و ديار كه چندي توقف نمود، ديري نمي گذرد كه همه اهالي از جان و دل او را آقاي شيخ محمد محققي از مفاخر مبلغين جهان شيعه است و جامع علوم جديد و دانشهاي ديني است. به علاوه به اندازه اي در خدمت نوع كوشا و ساعي است كه به هر شهر و ديار كه چندي توقف نمود، ديري نمي گذرد كه همه اهالي از جان و دل او را سپاسگزار و از خدمات خدا پرستانه معزّي اليه سخن مي گويند.

سپاسگزار و از خدمات خدا پرستانه معزّي اليه سخن مي گويند. جناب ايشان به مناسبت اينكه دختر مرحوم حجة الاسلام آقا سيد محمد مدرس سعيدي كه از روحانيون يزد بودند، همسر داشتند؛ چندي در آن ديار رحل اقامت افكندند و در مدت كوتاهي محبوب بودنشان در آن ديار به پايه اي رسيد كه اهالي متفقا به وسيله اعلاميه هاي زيادي آمادگي خود را براي فرستادن ايشان به مجلس شوراي ملّي اعلام داشتند، ولي معزّي اليه اين مسئوليت را نپذيرفته و نسبت به ديگري توصيه فرمودند10.»

ايشان در سال 1344 ه·· .ش از آلمان مراجعت كردند و سنگر تبليغ در آلمان را به افراد دلسوز و وارسته اي چون آيت اللّه شهيد بهشتي سپردند. شهيد بهشتي فعاليتهاي مرحوم محققي را ادامه مي داد و چون چراغي فروزان روشنگر راه رهجويان حقيقت بود.

مرحوم محققي پس از بازگشت از آلمان، در حوزه قم مشغول تدريس شدند و ماه رمضان بر اساس دعوت مردم لاهيجان بدان شهر مي رفتند و به امامت جماعت و منبر پرداخته و رسالت روحانيت خويش را به خوبي ايفا مي نمودند.11

وي در سال 1349 (ه·· .ش) در حدود 58 سالگي، دار فاني را وداع گفت و در قبرستان ابوحسين قم به خاك سپرده شد. «عاش سعيدا ومات سعيدا»

1. پيشينه تاريخي فرهنگي لاهيجان و بزرگان آن، محمد علي قرباني، ص850.

2. آئينه دانشوران، سيد عليرضا ريحان يزدي، ص29.

3. گنجينه دانشمندان، محمد شريف رازي، ج2، ص257؛ آثار الحجة محمد شريف رازي، ج2، ص267.

4. مجموعه «ستارگان حرم»، ج3، ص12.

5. مجله حوزه، شماره 44 ـ 43، ص104.

6. همان، ص151.

7. آئينه دانشوران، ص80، به نقل از روزنامه اطلاعات، شماره 10138، تاريخ 16 شعبان 1379 ه··. ق.

8. همان، ص82.

9. مجله حوزه 44 ـ 43، ص105.

10. آئينه دانشوران، ص223.

11. پيشينه تاريخي فرهنگي لاهيجان، ص853.