قدس شريف پاره تن اسلام

طليعه:

بيت المقدس يكي از شهرهاي تاريخي ومذهبي جهان به شمار مي‏رود. اين شهر با قدمتي كه به 35 قرن پيش مي‏رسد حائز اهميت خاص بوده است و از ديرباز كانون توجه بزرگترين اديان ابراهيمي (يهوديت، مسيحيت و اسلام) قرار داشته است. به همين جهت آثار و بناهاي زيادي از اين اديان در مناطق مختلف اين شهر به چشم مي‏خورد. طبق برخي روايات اين شهر توسط حضرت سليمان بن داود ساخته شده است.1 در اين سرزمين مقدس پيامبران الهي زندگي كرده و در آنجا دفن شده‏اند. امام باقر عليه‏السلام به محمد بن مسلم فرمودند: «هنگامي كه حضرت يعقوب از دنيا رفت، يوسف عليه‏السلام او را در تابوتي به سوي ناحيه شام حمل كرده و در بيت المقدس دفن نمود.2»

اين شهر تاريخي، مذهبي و معنوي از آغاز ظهور دين اسلام مورد توجه قرار گرفته و به خاطر امتيازها و ويژگيهايي كه داشته، از همان صدر اسلام به عنوان سومين شهر مقدس مسلمانان بعد از مكه و مدينه به حساب مي‏آمده است. به همين جهت در اين نوشتار به جايگاه و اهميت اين سرزمين الهي و مأمن پيامبران آسماني از منظر اسلام به نظاره مي‏نشينيم.

قبله نخستين

از روزهاي نخستين ظهور اسلام، مسلمانان موظف شدند تا آنجا را به عنوان قبله نخستين خود قرار داده و نمازهايشان را به سمت مسجدالاقصي و قدس شريف بخوانند. پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله تا هفده ماه بعد از هجرت به مدينه، به سوي قدس نماز مي‏خواند. روزي معاوية بن عمار از امام صادق عليه‏السلام پرسيد: از چه زماني رسول الله صلي‏الله‏عليه‏و‏آله كعبه را قبله خود قرار داد؟ حضرت پاسخ دادند: «بَعْدَ رُجُوعِهِ مِنْ بَدْرٍ وَ كانَ يُصَلّي فِي الْمَدينَةِ اِلي بَيْتِ الْمَقْدِسِ سَبْعَةَ عَشَرَ شَهْرا ثُمَّ اُعيدَ اِلَي الْكَعْبَة3؛ بعد از اينكه آن حضرت از جنگ بدر برگشت.و آن حضرت در مدينه 17 ماه به سوي بيت المقدس نماز مي‏خواند تا اينكه [از سوي خداوند] به كعبه برگردانده شد.»

با توجه به اين نكته، پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله گذشته از 13 سالي كه در مكه به سوي مسجد الاقصي نماز مي‏خواند، بعد از هجرت نيز تا سال دوم هجري (حداكثر حدود 17 ماه) در موقع نماز و نيايشهاي مذهبي بيت المقدس را قبله خود قرار مي‏داده است؛ از اين رو اين شهر شريف قبله نخستين مسلمانان شناخته مي‏شود.

محل عروج و فرود پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله در معراج

همچنين معراج رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله از مسجد الاقصي در شهر قدس آغاز شد. خداوند متعال در اين مورد مي‏فرمايد: «سُبْحانَ الَّذي اَسْري بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ اِلَي الْمَسْجِدِ الْأَقْصَي الَّذي بارَكْنا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آياتِنا»4؛ «پاك و منزه است خدايي كه در شب معراج بنده خود(محمد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله ) را از مسجد الحرام به مسجد الاقصي كه پيرامونش را مبارك ساخته‏ايم سير داد تا آيات خود را [در معراج] به او نشان دهيم.»

علامّه طباطبائي رحمه‏الله در تفسير اين آيه مي‏فرمايد: جمله «بارَكْنا حَوْلَهُ» حاكي از اين است كه: مسجد الاقصي علاوه بر اينكه خود سرزمين مقدسي است، اطراف آن نيز سرزمين مباركي مي‏باشد و اين ممكن است به بركات ظاهري آن اشاره كند؛ زيرا بيت المقدس ناحيه‏اي سرسبز، خرّم و مملوّ از درختان پربار و آبهاي جاري و آبادانيها و زيباييها است، و نيز امكان دارد اشاره به بركات معنوي آن باشد؛ زيرا اين سرزمين مقدس در طول تاريخ كانون پيامبران بزرگ الهي و خاستگاه نور توحيد و خداپرستي بوده است.5

نكته ديگري كه در اين سفر معنوي و الهي وجود دارد سير پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله از مكه، مركز اسلام به سوي بيت المقدس، مركز اديان توحيدي است. سيد قطب مي‏گويد: «اِسْراء»، تمام اديان توحيدي بزرگ از ابراهيم و اسماعيل تا خاتم النبيين صلي‏الله‏عليه‏و‏آله را به يكديگر پيوند داد و اماكن مقدس اديان توحيدي را در يك جا متمركز نمود؛ چنان كه گويي حضرت محمد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله ـ خاتم النبيين ـ با اين سفر شبانه خود اعلام مي‏دارد كه پيام و رسالت او حاوي رسالت پيامبران قبلي و ادامه راه آنان است.6

پيامبر اسلام در بيت المقدس

امام صادق عليه‏السلام فرمود: وقتي رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله را هنگام معراج به بيت المقدس مي‏بردند، جبرئيل عليه‏السلام او را بر براق (مركب آسماني) سوار كرد و با هم به بيت المقدس آمدند. جبرئيل محرابهاي پيامبران بزرگ را به آن حضرت نشان داد و رسول الله صلي‏الله‏عليه‏و‏آله در آن محرابها نماز گزارد.7

رسول خدا صلي‏الله‏عليه‏و‏آله خود نيز اين سفر سرنوشت ساز را چنين گزارش مي‏كند: من هنگام ورود به بيت المقدس براق را به حلقه‏اي كه قبلاً انبياي گذشته مركب خود را به آن مي‏بستند، بستم و وارد مسجد الاقصي شدم. جبرئيل هم در كنارم بود. در آنجا ابراهيم خليل، موسي و عيسي و عدّه بسياري از انبياي بزرگ الهي به خاطر من اجتماع كرده و آماده اقامه نماز بودند. من هيچ ترديدي نداشتم كه جبرئيل بر همه ما امامت خواهد كرد؛ اما هنگامي كه صفها مرتب شد جبرئيل بازوي مرا گرفته و جلو برد و من بر آنان امامت كرده و نماز خواندم.8 طبق اين روايت رسول گرامي اسلام درشب معراج در بيت المقدس حضور يافته و با ارواح انبياي بزرگ الهي ملاقات كرده و در نماز جماعت، امامت آنان را نيز عهده دار شده است.

با توجه به اهميت اين شهر مذهبي و جايگاهي كه از منظر دين مبين اسلام دارد، پيوسته مسلمانان با احترام به اين ناحيه نگريسته و آنجا را بعد از مكه و مدينه سومين شهر مقدس اسلام به حساب مي‏آوردند.

اولين مسلمانان در بيت المقدس

در سال 15 هجري (636 م) نيروهاي مسلمان، پس از فتح شام به سوي شهر بيت المقدس روي آوردند، آنان مدت 4 ماه آن شهر را محاصره كردند و سختيهاي زيادي را متحمل شدند تا شهر را بدون خونريزي و جنگ و كشتار تحويل بگيرند.

حاكمان شهر، كه از ياري روميها نااميد شدندو مردم شهر كه از دست حكمرانان بي كفايت خسته شده بودند، پيشنهاد كردند كه ما شهر را به خليفه وقت تحويل مي‏دهيم. مسلمانان نيز شرط آنان را پذيرفته و به خليفه دوم اطلاع دادند كه براي تحويل گرفتن بيت المقدس به آنجا بيايد. او نيز با صلاحديد امير مؤمنان علي عليه‏السلام و برخي از بزرگان مدينه، به بيت المقدس آمد و ضمن ملاقات با اسقفها و رهبران مذهبي، امان نامه‏اي را نوشته و رسما بيت المقدس را تحويل گرفت.

بخشي از متن امان نامه عمر به ساكنين بيت المقدس چنين است:

اين امان نامه ايست كه عمر رئيس مسلمانان به مردم ايلياء (بيت المقدس) داده است، به جان و مال و كليسا و صليب و مريض و سالم و همه افراد آن امان مي‏دهد و اجازه نمي‏دهد كه كليساهاي آنان را اشغال كنند و آنها را ويران سازند و چيزي از آنها را كم كنند. آنان در مسائل مذهبي آزادند و ايشان هم نبايد احدي از يهوديان را در ايلياء سكونت دهند. مردم ايلياء نيز لازم است مانند جاهاي ديگر به مسلمانان «جزيه» بپردازند و دزدها و روميها را از آنجا بيرون كنند.9

پس از امضاي اين قرارداد، مسلمانان بدون خونريزي و درگيري و در آرامش كامل وارد شهر شدند.

پس از فتح مسالمت‏آميز شهر «ايلياء» توسط لشكر اسلام، با توجه به قداستي كه قرآن كريم براي آن سرزمين قائل شده است و همچنين به خاطر قبله اول بودن، نام ايلياء را به «بيت المقدس» تغيير دادند و اين شهر را كه در طول زمانهاي قبل از اسلام به ويرانه تبديل شده بود، آباد كردند.

اصحابي كه در فتح بيت المقدس حضور داشتند عبارتند از: ابو عبيده جراح، معاذ بن جبل انصاري، بلال (موذن پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله )، ابوذر غفاري، ابو درداء، عبادة بن صامت انصاري، سلمان فارسي، ابو مسعود انصاري، عبدالله بن سلام، سعد بن ابي وقاص، شدّاد بن اوس و... 10.

جلوه‏اي از معماري اسلامي

از مهمترين بناهاي مذهبي در شهر بيت المقدس، مسجد الاقصي است كه در زاويه شرقي شهر و رو به قبله مي‏باشد. اين مسجد قبل از اسلام به شكل امروزي نبود؛ بكله تمام حرم شريف را كه شامل قبة‏الصخره و جاهاي ديگر نيز مي‏شد مسجد الاقصي مي‏ناميدند.

اما امروزه اين نام بر مسجد بزرگي واقع در جنوب صحن حرم شريف اطلاق مي‏شود. بناي جديد مسجدالاقصي در سال 74 ق توسط عبدالملك بن مروان شروع و در سال اول حكومت وليد بن عبدالملك (86 ق) به پايان رسيد. طول مسجد 80 متر و عرض آن 55 متر است و مساحتي به اندازه 4400 متر مربع را شامل مي‏شود. دكتر گوستاولوبون در كتاب اسلام و تمدن عرب مي‏نويسد: «مسجدالاقصي از مهمترين و شگفت انگيزترين بناهايي است كه انسان ساخته و زيبايي آن تصورناپذير است.»

قبة‏الصخره يكي ديگر از آثار اسلامي در قدس شريف است. معراج پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله از روي همين صخره ـ كه مكاني به طول 70/17 متر و عرض 50/13 و ارتفاع 50/1 متر مي‏باشد- انجام پذيرفت. اين بنا در سالهاي 72 و 78 ق توسط عبدالملك بن مروان دوبار تعمير و تكميل شد. قبة‏الصخره در فاصله 500 متري مسجدالاقصي واقع شده است. يكي از دانشمندان اروپايي مي‏گويد: من آثار و بناهاي بسياري را در هند و اروپا ديده‏ام؛ اما تا آنجايي كه به ياد دارم بنايي زيباتر از قبة‏الصخره نديده‏ام. تناسب حجمها و رنگهاي اين اثر بي نظير است.

افزون بر اين دو بنا، ساختمانهاي فرهنگي و مذهبي همچون مساجد، مدارس و آثار ديني زيادي از مسلمانان در اين شهر وجود دارد كه عظمت، پيشرفت و تمدن مسلمانان را در قرنهاي گذشته به نمايش مي‏گذارد. وجود 36 مسجد و آرامگاه گروهي از ياران پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله از جمله قبر عبادة بن صامت انصاري اولين قاضي مسلمان در بيت المقدس، قبة‏السلسله، بيمارستان فاطمي، بيمارستان صلاحي، قبة المعراج، مدرسه نحويه، قلعه بيت المقدس، سقاخانه شعلان، دارالحديث، محراب داوود، مدرسه سُلاّميّه، دارالقرآن سُلاّميّه، حمام شفا و دهها اثر ديگر تاريخي، فرهنگي، علمي و بهداشتي از مسلمانان در بيت المقدس شاهد گويايي بر درايت و تدبير و فرهنگ دوستي مسلمانان در طول حكومت بر آن شهر مقدس مي‏باشد.11

بيگانگان در بيت المقدس

اين شهر شريف تا اواخر قرن پنجم هجري در دست مسلمانان بود؛ اما در آن موقع بي تدبيري و سوء سياست حاكمان مسلمان و ضعف و انحطاط و تفرقه‏هاي داخلي در ميان مسلمانان، موجب شد كه دشمنان اسلام كمر همت به تضعيف مسلمانان بسته و تسلط بر آنان را در سرلوحه برنامه هايشان قرار دهند؛ به همين جهت در سال 490 ق صليبيها با نيرويي كم نظير كه از سراسر اروپا جمع كرده بودند به تهاجمي وسيع دست زده و با توسل به بي‏رحمانه‏ترين روشها، بيت المقدس را به تصرف خود درآوردند. آنان فقط در حرم شريف، صدهزار مسلمان رابه قتل رساندند. 12

در طول 91 سالي كه بيت المقدس و مسجد الاقصي در تصرف صليبيهاي اشغالگر وخونخوار بود، اين مسجد رو به ويراني گذاشته بود تا اينكه صلاح الدين ايوبي در سال 583 ق پس از فتح عكا به سوي قدس حركت كرد و پس از 91 سال اشغال قدس به دست صليبيها، آنجا را در 17 رجب 583 ق آزاد كرد و در جنگ تاريخي حطّين كشتار عظيمي از صليبيهاي خونخوار به راه انداخت. او بعد از فتح شهر در مسجد الاقصي خطبه خواند و آنجا را بعد از تعمير و نظافت و پاكسازي باگلاب شستشو داد و منبر زيبايي نيز از شام به آنجا آورد.13

فضائل بيت‏المقدس از منظر اهل‏بيت عليهم‏السلام

فضائل و قداست شهر بيت المقدس از منظر اسلام آنچنان اهميت دارد كه دانشمندان مسلمان در اين موضوع كتابهاي ويژه‏اي تأليف كرده‏اند. فضائل بيت المقدس، الفتح القسي في الفتح القدسي، الانس في فضائل القدس، روضة الاولياء في مسجد الايلياء، تحصيل الانس لزائر القدس، الانس الجليل بتاريخ القدس و الخليل، نام برخي از اين كتابهاست كه در مورد اهميت، فضائل و بركات مسجد الاقصي وحرم شريف قدس از منظر اسلام سخن مي‏گويند.

در اينجا به چند حديث از اهل بيت عليهم‏السلام درمورد قدس شريف اشاره مي‏كنيم:

1. امير مؤمنان علي عليه‏السلام فرمودند: «اَرْبَعَةٌ مِنْ قُصُورِ الْجَنَّةِ فِي الدُّنْيا: اَلْمَسْجِدُ الْحَرامُ وَ مَسْجِدُ الرَّسُولِ صلي‏الله‏عليه‏و‏آله وَ مَسْجِدُ بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَ مَسْجِدُ الْكوُفَةِ؛14 چهار بنا در روي زمين از كاخهاي بهشتي است: مسجدالحرام، مسجد رسول الله صلي‏الله‏عليه‏و‏آله ، مسجد بيت المقدس و مسجد كوفه.»

2. همچنين آن حضرت در روايت ديگري نماز در مسجد بيت المقدس را با هزار نماز معادل مي‏داند و مي‏فرمايد: «صَلاةٌ في بَيْتِ الْمَقْدِسِ اَلْفَ صَلاةٍ؛15 يك نماز در بيت المقدس [معادل] هزار نماز است.»

3. ابوحمزه ثمالي از امام باقر عليه‏السلام روايت مي‏كند كه آن حضرت فرمود: «اَلْمَساجِدُ الْاَرْبَعَةُ: اَلْمَسْجِدُ الْحَرامُ وَ مَسْجِدُ رسُولِ‏اللّهِ صلي‏الله‏عليه‏و‏آله وَ مَسْجِدُ بَيْتِ الْمَقْدِسِ وَ مَسْجِدُ الْكوُفَةِ، يا اَبا حَمْزَةَ! اَلْفَريضَةُ فيها تَعْدِلُ حَجَّةً وَالنّافِلَةُ تَعْدِلُ عُمْرَةً16؛ چهار مسجد در روي زمين [داراي فضيلت ويژه‏اي] است: مسجد الحرام، مسجد پيامبر صلي‏الله‏عليه‏و‏آله ، مسجد الاقصي و مسجد كوفه. اي ابوحمزه! انجام نمازهاي واجب در اين مساجد معادل حج ثواب دارد. و بجاي آوردن نماز مستحبي [در آنها] معادل عمره خواهد بود.»

4. پيامبر اكرم صلي‏الله‏عليه‏و‏آله به علي عليه‏السلام فرمود: يا علي! در شب معراج سه جا نام تو را در كنار نام خود ديدم و با نگاه به آن آرامش يافتم.

الف. هنگامي كه در شب معراج به بيت المقدس رسيدم، در روي صخره آن نوشته بود: «لااِلهَ اِلاّ اللّهُ مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّهِ اَيَّدْتُهُ بِوَزيرِهِ وَ نَصَرْتُهُ بِوَزيرِهِ، فَقُلْتُ لِجِبْرَئيلَ عليه‏السلام مَنْ وَزيري؟ فَقالَ عَليُّ بْنُ اَبي طالِبٍ؛17 خدايي جز خداي يگانه نيست، و محمد صلي‏الله‏عليه‏و‏آله فرستاده اوست. من او را توسط وزيرش تأييد كردم و نصرت بخشيدم. به جبرئيل گفتم: وزير من كيست؟ گفت علي بن ابي طالب.»

ب. در سدرة‏المنتهي

ج. در عرش رب العالمين.

قدس و علماي اسلام

با توجه به جايگاه ويژه و قداست خاصي كه سرزمين شريف بيت المقدس در اسلام دارد، در هر زمان علماي اسلام به ويژه مراجع شيعه نسبت به اين شهر حساسيت فوق العاده‏اي داشته‏اند. به همين جهت از هنگامي كه بيت المقدس توسط رژيم صهيونيستي اسرائيل به اشغال درآمد، تا كنون، علماي اسلام براي دفاع از حريم سرزمينهاي اسلامي و اولين قبله مسلمانان از خود واكنش نشان داده و ضمن اعلام مراتب انزجار خود، مسلمانان را به دفاع از آن دعوت نموده‏اند.

در اين خصوص فتواها و پيامهاي زيادي از سوي مراجع عاليقدر شيعه همچون آيات عظام: سيد محسن حكيم، سيد محمد هادي ميلاني، سيد ابوالقاسم خوئي، امام خميني رحمه‏الله و ديگر مراجع و بزرگان صادر شده است.

در اين ميان سخنان و پيامهاي امام خميني رحمه‏الله از آغازين سالهاي مبارزه تا پايان عمر از درخشش ويژه‏اي برخوردار است.

نقل سخنان و اعلاميه‏ها و عملكرد علماي بزرگ اسلام درباره قدس شريف نيازمند مقاله مفصلي است كه از حوصله اين مقال خارج است. در اينجا فقط به مناسبت روز جهاني قدس، پيام امام خميني رحمه‏الله نقل مي‏شود.

اعلام روز جهاني قدس

با پيروزي انقلاب اسلامي ايران به رهبري حكيم فرزانه حضرت امام خميني قدس‏سره جرقه‏هاي اميد در دلهاي مردم مبارز فلسطين زده شد؛ چراكه انقلاب ايران يك حركت اسلامي و ضد اسرائيلي محسوب مي‏شد و رهبر آن در 17 خرداد سال 1346 ش به مناسبت جنگ 6 روزه اعراب و اسرائيل، فتواي انقلابي خويش را مبني بر حرمت هرگونه ارتباط تجاري و سياسي دولتهاي اسلامي با اسرائيل و حرمت مصرف كالاهاي اسرائيلي در جوامع اسلامي صادر كرده و موضع خود را به طور شفاف بيان نموده بود. بعد از پيروزي انقلاب اسلامي نيز افزون بر حمايتهاي همه جانبه جمهوري اسلامي ايران از مردم فلسطين براي آزادي بيت المقدس، با اعلام روز جهاني قدس دفاع خود را به اوج رسانيد. امام خميني قدس‏سره اين پيام تاريخي خود را در دفاع از قدس شريف در 16 مرداد 1358 ش صادر نموده و آخرين جمعه ماه مبارك رمضان را به عنوان روز قدس معين كرد. متن پيام چنين بود:

«بسم الله الرحمن الرحيم. من در طي ساليان دراز، خطر اسرائيل غاصب را گوشزد مسلمين نمودم، كه اكنون اين روزها به حملات وحشيانه خود به من از عموم مسلمانان جهان و دولتهاي اسلامي مي‏خواهم كه براي كوتاه كردن دست اين غاصب و پشتيبانان آن به هم پيوندند و جميع مسلمانان جهان را دعوت مي‏كنم آخرين جمعه ماه مبارك رمضان را كه از ايام قدر است و مي‏تواند تعيين كننده سرنوشت مردم فلسطين نيز باشد، به عنوان «روز قدس» انتخاب و طي مراسمي همبستگي بين المللي مسلمانان را در حمايت از حقوق قانوني مردم مسلمان اعلام نمايند.

برادران و خواهران فلسطيني شدت بخشيده است و به ويژه در جنوب لبنان به قصد نابودي مبارزان فلسطيني، پياپي خانه و كاشانه ايشان را بمباران مي‏كند. من از عموم مسلمانان جهان و دولتهاي اسلامي مي‏خواهم كه براي كوتاه كردن دست اين غاصب و پشتيبانان آن به هم پيوندند و جميع مسلمانان جهان را دعوت مي‏كنم آخرين جمعه ماه مبارك رمضان را كه از ايام قدر است و مي‏تواند تعيين كننده سرنوشت مردم فلسطين نيز باشد، به عنوان «روز قدس» انتخاب و طي مراسمي همبستگي بين المللي مسلمانان را در حمايت از حقوق قانوني مردم مسلمان اعلام نمايند. از خداوند متعال پيروزي مسلمانان را بر اهل كفر خواستارم.»18

اين مقال را با سخني از رهبر انقلاب حضرت آية‏الله خامنه‏اي به پايان مي‏بريم:

«تحقيقا امروز در زندگي مسلمين و در آفاق اسلامي هيچ مسئله‏اي به اهميت مسئله فلسطين نيست... فقط غصب خانه مسلمين نيست، بلكه قضيه بالاتر از اين است. مسئله اين است كه دشمنان جهاني اسلام، بخشي از خانه مسلمين را براي حمله به صفوف مسلمين و براي مبارزه با خواسته‏ها و حركات آنها، سنگر قرار داده‏اند.»19

1. التهذيب، ج6، ص22.

2. وسائل الشيعه، ج3، ص164.

3. همان، ج4، ص298.

4. اسراء/ 1.

5. الميزان، ذيل آيه.

6. في ضلال القرآن، ج15، ص12، به نقل از بيت المقدس، ص62.

7. الميزان، ج13، ص17.

8. همان، ص8.

9. تاريخ طبري، ج3، ص104.

10. همان؛ بيت المقدس شهر پيامبران، ص27.

11. بيت المقدس شهر پيامبران، ص118؛ تاريخ قبة الصخرة المشرفة، ص75؛ تاريخ بيت المقدس و مسئله فلسطين، ص43.

12. بيت المقدس شهر پيامبران، ص51.

13. همان.

14. وسائل الشيعه، ج5، ص283.

15. النهايه، شيخ طوسي، ص108.

16. وسائل الشيعه، ج5، ص289.

17. من لا يحضره الفقيه، ج4، ص371.

18. صحيفه امام، ج9، ص267.

19. ماهنامه كوثر، ش45، ص34.