مير حامد حسين هندي

ابراهيم اسلامى

مير حامد حسين متوفاى 1306 ق

يكى از بزرگترين پاسداران حريم فرهنگ و ولايت آل محمد صلى الله عليه و آله ، علامه مجاهد مير حامد حسين هندى است كه در نيمه دوم قرن سيزدهم هجرى مى زيست او حق عظيمى بر گردن شيعيان دارد و كتاب جاودانش ( عبقات الانوار ) از آثار درخشان شيعه در يكى - دو قرن اخير است .

خاندان فضيلت

علامه مير حامد حسين ، از خاندانهاى اصيل سادات موسوى است و با 27 واسطه ، نسبش به امام هفتم امام موسى كاظم عليه السلام مى رسد . نياكان او در طول قرون گذشته ، همه از سادات اهل علم و زهد و فضيلت بوده اند.(1) شايان ذكر است كه اين خاندان در اصل ايرانى بودند و در نيشابور زندگى مى كردند و در قرن هفتم ، ( سيد اوحد الدين ) - جد پانزدهم مير حامد حسين - در پى حمله مغول ، به هندوستان هجرت كرد و در شهر ( كنتور ) رحل اقامت افكند.(2)

سيد محمد حسين ( متوفى 1288 ق ) ، پدر بزرگ مير حامد حسين ، فقيهى ارجمند و در زهد و عبادت سر آمد روزگار بود . گفته اند : از زمانى كه به سن بلوغ رسيد ، هرگز نمازهاى مستحبى اش ترك نشد . كراماتى را هم به وى نسبت داده اند . در هنر خوشنويسى هم دستى داشت ، نسخه اى از قرآن ، و سه كتاب «حق اليقين»،«علامه مجلسى»،«تحفه الزائر»،«علامه مجلسى» و «جامع عباسى »،«شيخ بهائى»، به خط زيباى وى در كتابخانه ناصريه لكنهو ، موجود است .(3)

علامه سيد محمد قلى «متوفى 1260 ق» .پدر مير حامد حسين ، از علماى بزرگ قرن سيزدهم هجرى و از صاحب نظران در علم كلام بود . مدتى نيز در شهر «ميرتهه » بر كرسى قضاوت و فتوا نشست . رساله اى هم بنام «عدالت علويه» در موضوع احكام قضاوت و افتاء و شرائط قاضى و مفتى نوشته است .او كتابهاى زيادى را از خود به يادگار گذاشت .(4)

ولادت و رشد

علامه مير حامد حسين هندى ، در سال 1246 ق . در شهر «مير تهه» هند ، در خانه سيد محمد قلى به دنيار آمد . نام اصلى او را «مهدى» نهادند . سبب شهرتش به «مير حامد حسين» آن است كه پدرش پيش از آنكه خبر تولد فرزندش را بشنود ، در رويا جد خود «سيد حامد حسين» را ديده بود ، از اين رو ، فرزند نوزادش را به اين نام مشهور كرد .

مير حامد حسين وقتى به هفت سالگى رسيد ، پدرش او را به مكتب گذاشت . او مقدمات و دروس ابتدائى را خواند ، آنگاه وارد مراحل بالاترى رسيد . «مقامات حريرى» و «ديوان متنبى» را نزد مولوى «سيد بركت على صاحب» ، و نهج البلاغه را در محضر مفتى «سيد عباس شوشترى» آموخت و سپس به فراگيرى علوم عقلى در نزد «سيد مرتضى خلاصه العلماء» و علوم شرعى در محضر «سيد محمد سلطان العلماء» و برادر او «سيد حسين سيد العلماء» پرداخت و پس از سالها تلاش و همت ، تحصيلات خود را با موفقيت به اتمام رساند .

تلاش علمى و خلق آثار

جوامع اسلامى بويژه هندوستان ، در دوران زندگى مير حامد حسين ، بيش از پيش دچار آشوب و تفرقه شده بود . استعمارگران و دشمنان اسلام ، همواره براى دست يافتن به اهداف شوم و غارتگرانه خود ، دوست مى داشتند كه مسلمانان با هم اتحاد نداشته باشند و مدام با خصومت زندگى كنند . بدين خاطر گاه دانشمندانى را در ميان خود مسلمانان تحريك مى كردند تا با نوشتن و يا گفتن حرفهايى تفرقه افكن و اختلاف آفرين ، صفوف آنان را بر هم زنند و محيط زندگى برادرانه را تبديل به بلوا و آشوب و سوء ظن و دشمن سازند .

علامه سيد محمد قلى پدر مير حامد حسين ، سالها عمر خود را صرف جواب دادن شبهات و تهمتهائى كرد كه دشمنان اسلام ، به دست برخى از دانشمندان مسلمان ، عليه شيعه و مكتب اهل بيت عليهم السلام شايع مى كردند اكنون بعد از پدر نوبت به پسر صالح و خلف او يعنى علامه مير حامد حسين هندى رسيده بود . او مشاهد مى كرد كه چه افتراها و تهمتهايى بر شيعه مى بندند كه روح شيعه از آنها خبر ندارد ...

اين بود كه تصميم گرفت كمر همت ببندد و همچون پدرش ، در عرصه قلم و تحقيق و تتبع و بيان حقائق اسلام و وقايع تاريخ اسلام ، به دفاع از حق بر خيزد و به تهمتهاى مغرضانه و جاهلانه و خصومت آميز دشمنان تشيع ، پاسخ دهد ( تا سيه روى شود هر كه در او غش باشد ! )

نخستين كارش ، نقد ، بررسى ، تصحيح و تهذيب بعضى از كتابهاى ارزشمند پدرش علامه سيد محمد قلى ، بود.(5) چرا كه بسيارى از آثار پدرش ، در دفاع از مكتب شيعه و پاسخ به ايرادهاى مخالفان تشيع بود و شايسته بود كه پسر دانشمند و فرزانه ، آنها را تصحيح و چاپ و منتشر كند . مير حامد حسين سالهايى از عمر گرانمايه خود را در اين راه صرف كرد و از اين رهگذر ، خدمات شايانى به عالم تشيع ارزانى داشت . آنگاه خود اقدام به نوشتن كتاب نمود . اينكه به ذكر آنها مى پردازيم :

1 . استقصاء الافحام ، ده جلد و به فارسى است . مولف در اين كتاب مطالبى را پيرامون قرآن كريم ، حضرت مهدى ( عج ) شرح حال بسيارى از دانشمندان اهل سنت و اصول و فروع دين ، مطرح كرده است و پاسخى است به كتاب ( منتهى الكلام ) تاءليف حيدر على فيض آبادى حنفى ، كه مطالبى شبهه آميز و بى اساس درباره شيعه داشت .(6)

2 . شوارق النصوص ، پنج جلد در علم كلام .

3 . افحام اهل المين ، ردى است بر كتاب ( ازاله الغين ) تاءليف حيدر على فيض ابادى حنفى .

4 . اسفار الانوار ، سفر نامه حج و كربلا .

5 . كشف المعضلات فى حل المشكلات .

6 . العضب البتار فى مبحث آيه الغار .

7 . النجم الثاقب فى مساءله الحاجب ، كتاب فقهى در موضوع ارث .

8 . الدرر السنيه فى المكاتيب و المنشآت العربيه .

9 . زين الوسائل الى تحقيق المسائل ، مسائل فقهى و گوناگون .

10 . الدرايع ، در شرح شرايع محقق حلى .(7)

11 . عبقات الانوار فى مناقب الائمه الاطهار .

اين اثر بزرگترين و ارجمندترين كتاب اوست و از شاهكارهاى علمى و اعتقادى شيعه بشمار مى رود . مولف بزرگوار اين كتاب عظيم و شگفت انگيز را در مناقب ائمه اطهار عليهم السلام و در جواب كتاب ضد شيعى ( تحفه اثنا عشريه ) نوشته است .

كتاب خصومت برانگيز ( تحفه اثنى عشريه ) ( هديه اى براى شيعيان دوازده امامى را مولوى عبدالعزيز دهلوى ( م 1239 ق). معروف به «سراج الهند»،«چراغ هند»نوشته بود . اما چه تحفه اى و چه هديه اى ؟ ! او كه از عالمان برجسته و فاضل شبه قاره هند و از اهل سنت بود ، بدون توجه به آيات وحدت بخش قرآن و سفارشهاى پيامبر صلى الله عليه و آله در اين كتابش ، عقايد و آراء شيعه را بطور عموم و فرقه اثنا عشريه را بالخصوص در اصول و فروع و اخلاق و آداب و تمامى معتقدات و اعمالشان به عباراتى خارج از نزاكت و كلماتى بيرون از آداب و سنن مناظره و به كتب نوآموزان - كه به خطابه نزديكتر است تا به برهان يا دست كم نقل صحيح مطالب - مورد حمله و اعتراض قرار داده ... كتاب را مملو از افتراآت و تهمتهاى شنيعه ساخته است ... و باعث تشتت جبهه اسلامى هند شد . اين كتاب در دل برادران مسلمانان نسبت به يكديگر كينه و نفرت پديد آورد و صفاى مسجد و محراب ، شكوه رمضان و عاشورا را كدر ساخت... .(8)

عبقات الانوار(9) ، داراى دو منهج و هر منهج نيز مشتمل بر مجلداتى چند است .

منهج اول درباره اثبات دلالت آياتى چند از قرآن مجيد بر امامت است ، از جمله آيه :

( انما وليكم الله و رسول ه و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلوه و يوتون الزكاه و هم راكعون ) مائده / 55 .

و آيه :ـ اليوم اكملت لكم دينكم ...). مائده / 3

و آيات فراوان ديگرى كه بر امامت شرعى و الهى ائمه اهل بيت عصمت و طهارت ( امام على و فرزندان معصومش عليهم السلام ) دلالت مى كند . همه را مورد بحث عالمانه و محققانه و گسترده قرار داده است . گفته اند اين مجلد هنوز به چاپ نرسيده است و در كتابخانه عظيم مولف دانشمندش ، در شهر لكهنو نگهدارى مى شود .

منهج دوم كتاب ، درباره احاديث دوازده گانه اى است كه مولوى عبدالعزيز دهلوى در كتاب تحفه اثنا عشريه ، مغرضانه اصل يا تواتر آنها را انكار و اشكالاتى بر اين احاديث شيعى وارد كرده بود . اين منهج از كتاب شگفت آور و عظيم عبقات الانوار ، 30 جلد است كه حدود دوازده جلد آن در هندوستان و ايران به چاپ رسيده است . هر يك از احاديث دوازده گانه ، خود يك مجلد و برخى از اين مجلدات هم در چندين جلد به سبك قديم و سنگى چاپ شده است بدين شرح :

مجلد اول از منهج دوم ، در مورد حديث غدير .

مجلد دوم ، در موضوع حديث منزلت .

مجلد سوم ، درباره حديث ولايت .

مجلد چهارم ، درباره حديث طير .

مجلد پنجم ، به شرح و بيان حديث ( انا مدينه العلم و على بابها ... ) .

مجلد ششم ، درباره حديث حديث تشبيه .

مجلد هفتم ، درباره حديث ( من ناصب عليا لخلافه فهو كافر ) .

مجلد هشتم ، در بيان حديث نور ( كنت انا و على نورا ... )

مجلد نهم ، درباره حديث ( رايت ) .

مجلد دهم ، در موضوع حديث ( انك تقاتل على تاءويل القرآن ... ) .

مجلد يازدهم ، در مورد حديث ( الحق مع على ... ) .

مجلد دوازدهم ، درباره حديث ثقلين .

عبقات الانوار از نگاه بزرگان

بزرگان علم و تحقيق ، بر عظمت كتاب عبقات الانوار اقرار كرده اند و آن را به ديگران نيز شناسانده اند :

1 . علامه بزرگ شيعى ، شيخ عبدالحسن امينى صاحب كتاب الغدير ، درباره عبقات مى گويد :

بوى دلپذيرش در تمامى جهان پيچيده و آوازه اش از خاور تا باختر را فرا گرفته است ، هر كس آن را ديده ، دانسته كه كتاب اعجازآميز روشنگرى است كه هيچ باطلى در آن راه ندارد ، و من در نوشتن الغدير از دانشهاى با ارزش نهفته در آن بهره فراوان برديم .(10)

2 . علامه شيخ آقا بزرگ تهرانى درباره آثار مير حامد حسين بويژه عبقات ، مى نويسد :

كتابهاى با عظمت و مفيد مير حامد حسين ، درياى ژرف نگرى و باريك بينى را پر موج گردانده است ... مهمترين و پر آوازه ترين اثر او ( عبقات الانوار ) در مناقب ائمه اطهار عليهم السلام است ...

و مير حامد حسين تمام حقايقى را كه ( دهلوى ) در باب امامت منكر شده با بهره گيرى از احاديث و اخبارى كه از طريق اهل سنت نقل شده ، ثابت كرده است .(11)

3 . امام خمينى در سال 1320 شمسى / 1363 قمرى كه هنوز تمام مجلدات عبقات چاپ نشده بود ، پس از بحث در موضوع حديث غدير ، مى نويسد :

( ... هر كس بخواهد اطلاع از چگونگى حديث غدير پيدا كند ، بايد رجوع كند به كتاب عبقات الانوار سيد بزرگوار مير حامد حسين هندى ، كه چهار جلد بزرگ در حديث غدير تصنيف كرده و چنين كتابى تاكنون نوشته نشده و عبقات الانوار در امامت از قرارى كه شنيده شده ، سى جلد است و آنچه كه ما ديديم ، هفت - هشت جلد است و در ايران شايد تا پانزده جلد آن پيدا شود و اهل سنت در صدد جمع اين كتاب و تضييع آن هستند و ما ملت شيعه در خواب هستيم تا آن وقت كه يك چنين گنج پر قيمت و گوهر گرانبهائى از دست برود ! اكنون قريب دو سال است (دو سال قبل از 1363 ق) كه به ملت شيعه به تجديد طبع اين كتاب پيشنهاد شده و به خونسردى تلقى شده است . با اين وصف با خواست خدا جلد غدير در تحت طبع است .(12) لكن بر علماء شيعه بالخصوص و ديگر طبقات لازم است كه اين كتاب بزرگ را كه بزرگترين حجت مذهب است نگذارند از بين برود و به طبع آن اقدام كنند).(13)

4 . استاد محمد رضا حكيمى درباره عبقات الانوار مى نويسد :

( و به راستى كتاب عبقات ، عظيم است . آن اقيانوس بى كران و آن درياى ژرف ، اين كتاب است . اين چنين كتابى در ديگر آفاق بشرى و فرهنگ ملتها نيز همانند ندارد ... كتاب ( عبقات ) با مجلدات بسيارش ، يكى از والاترين نمونه هاى كار خود انسانى و پشتكار و مسئووليت بشرى است ، و يكى از ارجمندترين سندهاى ...).(14)

رنجها

علامه مير حامد حسين ، كتاب عبقات را به سادگى و آسانى و رفاه و خدمه و گروه تحقيق ننوشت ، او در راه تاءليف چنين كتاب عظيمى ، خود به تنهايى سخت ترين سفرها و پر زحمت ترين كارها را عاشقانه پذيرفت . زيرا همه اسناد و منابع تتبع و تحقيق را در اختيار نداشت ، بويژه كتابها و منابع اهل سنت را .

گاهى به عنوان خادم و كارگر در يكى از روستاهاى دور افتاده شهر مكه به خانه عالمى سنى وارد شد تا در كتابخانه او به كتابى كه دنبالش مى گشت ، دست يابد و موفق هم شد.(15) وقتى هم فرزند جوانش از دنيا رفت ، مراسم كفن و دفن و تشييع و مجلس سوگوارى را به ديگران واگذارد تا يك ساعت هم كه شده وقتش را جز در تاءليف عبقات الانوار صرف نكند.(16) و يك وقت هم ، به مصر رفت و كتابى را كه مى خواست پيدا كرد و با كشتى برگشت ، در كشتى مشغول مطالعه كتاب بود كه باد تندى كتاب را از دستش گرفت و به دريا افكند و سيد به دنبال كتاب خود را به دريا زد و كتاب را گرفت !... وقتى همسفران او را گرفتند و در كشتى نشاندند و سوال كردند كه چرا خودت را به دريا پرت كردى ؟ كتاب را نشان داد و جواب داد : به خاطر اين كتاب ! اين كتاب هنوز هم در كتابخانه ناصرى نگهدارى مى شود.(17)

وفات

سرانجام ، فرزانه بزرگ شيعه و مدافع مجاهد اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله سيد بزرگوار مير حامد حسين موسوى هندى ، در هيجدهم صفر سال 1306 ، در لكهنو چشم از جهان فرو بست و در حسينيه خود دفن شد.(18)

درود خدا بر او و اجداد طاهرينش باد .

1- نجوم السماء ، ج 1 ، ص 25 .

2- همان .

3- عبقات الانوار ، مير حامد حسين هندى ، ج 1 ، ص 19 ; نجوم السماء ، ج 1 ص 22 - 23 .

4- عبقات الانوار ، ج 1 ، ص 21 - 25 ; فوائد الرضويه ، شيخ عباس قمى ، ص 595 - 596 .

5- نجوم السماء ، ج 1 ، ص 24 - 28 ; نقباء البشر ، آقا بزرگ تهرانى ، ج 1 ، ص 347 .

6- نجوم السماء ، ج 1 ص 28 - 29 ; نقباء البشر ، ج 1 ، ص 349 ; الذريعه ، آقا بزرگ تهرانى ، ج 2 ، ص 31 .

7- نجوم السماء ، ج 2 ص 31 و مجلدات مختلف الذريعه بر اساس نام كتابها .

8- مير حامد حسين ، محمد رضا حكيمى ، ص 86 - 88 .

9- عبقات الانوار ، به معنى ( گلها و شكوفه هاى خوشبو ) است .

10- الغدير ، علامه امينى ، ج 1 ، ص 157 .

11- نقباء البشر ، ج 1 ، ص 348 .

12- كه بعدها در ده جلد وزيرى چاپ و منتشر شد .

13- كشف الاسرار ، امام خمينى ، ص 178 .

14- مير حامد حسين ، ص 95 - 96 .

15- كيهان فرهنگى ، شماره 50 ، ص 39 .

16- مجله پيام انقلاب ، شماره 15 ، ص 9 .

17- مجله عشاق اهل بيت (عليهم السّلام) ، محرم و صفر 1415 ، ص 36 .

18- علماء معاصرين ، ملا على واعظ خيابانى تبريزى ، ص 31 ; اعيان الشيعه ، سيد محسن امين عاملى ، ج 4 ، ص 381 .