فروپاشي حزب توده و اخراج ديپلماتهاي روسي

چهارم خرداد 1362، درپي كشف شبكه جاسوسي حزب توده در ايران و اخراج چندتن از اعضاي سفارت شوروي در تهران سه عضو سفارت ايران در مسكو اخراج شدند. اين حزب 13 ارديبهشت همان سال منحل اعلام شده و متعاقباً به 18 نفر از ديپلمات‌هاي سفارت شوروي در تهران دستور داده شده بود خاك جمهوري اسلامي ايران را ترك كنند .

حزب توده در كشاكش جنگ دوم جهاني بر بقاياي «حزب كمونيست ايران‌» كه در دوران رضاخان سركوب شده بود تأسيس شد. حزب كمونيست كه در خرداد 1299 در بندرانزلي موجوديت خود را اعلام كرد، در حقيقت همان حزب عدالت گيلان بود كه با ورود نيروهاي ارتش سرخ به شهر رشت و بندرانزلي شكل گرفت و در جريان كنگره خود در اين تاريخ، نام خود را به حزب كمونيست ايران‌، تغيير داد .

حيدرخان عمواوغلي و سيدجعفر پيشه‌وري از جمله مؤسسين حزب عدالت گيلان بودند. عمواوغلي در شهريور همان سال سرپرستي هيأت كمونيست‌هاي ايران را براي شركت در كنگره ملل شرق در باكو برعهده داشت‌ .

اين كنگره كه در شهريور 1299 و به ابتكار حزب كمونيست روسيه بلشويكي تشكيل شد اولين گردهمايي عمده رهبران حزب كمونيست كشورهاي آسيايي و آفريقايي بود كه تحت عنوان «كنگره ملل ستمديده مشرق زمين‌» در باكو تشكيل شد. هدف از اين اجلاس كه بيش از يك هزار نماينده كمونيست درآن شركت داشتند ايجاد هماهنگي ميان احزاب كمونيست كشورهاي آسيايي و آفريقايي با يكديگر و همسو ساختن حركت آنها با حزب كمونيست روسيه بود .

كنگره باكو كه در طول شهريور آن سال ادامه يافت، در توجه دادن افكار عمومي جهان به جنگهاي داخلي روسيه بسيار حائز اهميت بود و موجي از جبهه درگيري احزاب كمونيست و گروههاي چپ را در جهان عليه دولتهاي غربي كه هريك به حمايت از يك شبكه درداخل روسيه در برابر دولت نوظهور بلشويكي برخاسته بودند، به وجود آورد. افرادي كه به عنوان اعضاي «هيأت نمايندگي كمونيست‌هاي ايران‌» در اين كنفرانس شركت كرده بودند، در حقيقت تربيت شدگان «حزب عدالت‌» بودند. حزب دست آموزي كه پس از انقلاب اكتبر توسط بلشويكهاي روسي براي جذب ايرانيان منطقه قفقاز و كشاندن آنان به داخل منظومه كمونيسم تشكيل گرديده بود . حيدرخان عمواوغلي، قاتل بسياري از چهره‌هاي آزاديخواه نهضت مشروطه نظير آيت الله بهبهاني و ستارخان‌، رهبري هيأت 193 نفره يادشده را برعهده داشت‌ .

پس از پايان كار كنفرانس باكو، نمايندگان احزاب كمونيست كشورهاي آسيايي با پول و اسلحه و اوراق تبليغاتي و دستورات حزبي به كشورهاي خود بازگشتند. در ايران نيز فعاليت سياسي حزب كمونيست با بازگشت هيأت كمونيست‌هاي ايران از باكو، آغاز گرديد .

اوضاع داخلي ايران در آن دوره به شدت آشفته بود. احمدشاه آخرين پادشاه قاجار در تهران حكومت مي‌كرد. مجلس قانونگذاري ايران كه دوره فترت 7ماهه ميان دو مجلس سوم و چهارم را مي‌گذارند، عملاً وجود نداشت‌. انگليسي‌ها در ايران حضور نظامي داشته و يكه تاز ميدان بودند؛ مستشاران آنان بيشترين نقش را در اداره سياستهاي كابينه وثوق الدوله برعهده داشتند و فقر و بدبختي و گراني و بيكاري و تورم دامنگير كشور شده بود .

از نخستين مأموريت‌هاي موفق كمونيست‌هاي ايراني جلوگيري از توسعه فعاليت‌هاي آزاديخواهانه ميرزا كوچك خان جنگلي بود. ميرزا كوچك خان در نتيجه خيانت‌هايي اطرافيانش متوجه توطئه كمونيستها عليه خود شد و به ناچار به جنگلهاي گيلان و كوهستان‌هاي اطراف فومن گريخت و در آنجا بر اثر سرما و بوران شديد از يكسو و فشار سربازان اعزامي رضاخان كه به تازگي در تهران كودتا كرده بود جان سپرد.1

« حزب كمونيست ايران‌» با انديشه‌هاي نريمانف صدر شوراي جمهوري قفقاز، به وجود آمد و عملكرد آن از نظر مباني، موافق حركت ميرزا كوچك خان نبود. البته فعاليت اين حزب با كودتاي رضاخان مخفي شد .

رضاخان كه خود در تشكيلات نظامي روس‌ها ـ قزاق‌ـ تربيت يافته بود، پس از كودتا با حمايت قواي نظامي انگليس، به سركوب حركت‌هاي چپگرايانه در كشور پرداخت‌. بر اين اساس، تا سال 1310 تعداد قابل توجهي از اعضاي حزب كمونيست توسط رضاخان بازداشت و پس از تصويب «قانون ممنوعيت مرام اشتراكي» محاكمه و به زندان محكوم شدند .

حزب كمونيست ايران در خلال جنگ دوم جهاني با تجديد سازمان و تغيير هسته‌هاي اصلي خود در هفتم مهر 1320 و با نام «حزب توده‌» اعلام موجوديت كرد .

حزب توده متشكل ترين و معتبرترين سخنگو و نماينده جريان سياسي ـ فرهنگي ماركسيسم در ايران بود‌. اين حزب وارث سوسيال دمكراسي عهد مشروطه است كه توانست در سالهاي پس از جنگ دوم جهاني به عنوان يك مجموعه منسجم در صحنه سياست و فرهنگ ايران حضور يابد و دركشمكش با جريانهاي وابسته به بريتانيا و امريكا تصويري پرآشوب از اين دوران تاريخي را رقم زند .

اين حزب با حمايت نيروهاي شوروي كه در ايران حضور داشتند، تأسيس شد. هسته اوليه اين حزب را عده‌اي معروف به گروه «53نفر» تشكيل مي‌دادند. اين گروه يك محفل ماركسيستي بود كه در 1314 به رهبري تقي اراني تشكيل شد . اين گروه در 1316 ش. توسط رضاخان كشف و اعضايش از جمله اراني بازداشت شدند. اراني مغز متفكر گروه، 14 بهمن 1318 در زندان به قتل رسيد. اغلب افراد 53 نفر در خارج از ايران با ماركسيسم آشنا شده بودند. با ورود ارتش سرخ به ايران در جريان جنگ دوم جهاني، باقيمانده 53 نفر از زندان آزاد شدند و در هفتم مهر 1320، هسته اصلي حزب توده را به خواست شوروي تشكيل دادند .

حزب توده در بهمن 1327 درپي حادثه تيراندازي به شاه غيرقانوني اعلام شد. بعضي از سران حزب دستگير و بسياري از آنان موفق به فرار از كشور شدندو در شوروي و اروپاي شرقي به تجديد سازمان مخفي حزب پرداختند. اما با به قدرت رسيدن مصدق در ايران و در سايه هرج و مرج به وجود آمده، مجدداً فعاليت خود را در داخل كشور از سر گرفتند. بعد از كودتاي 28 مرداد 1332 و بازگشت مجدد شاه به كشور، بار ديگر فعاليت حزب مخفي شد .

پس از كودتاي 28مرداد 1332 و تثبيت ايران درحريم نفوذ غرب‌، كه از سوي اتحاد جماهير شوروي به رسميت شناخته شد، حزب توده نيز به تبع شوروي‌، نقش و حضور خود را در حيات سياسي ايران از دست داد، البته اين گروه به عنوان يك جريان فكري به موجوديت خود ادامه مي‌داد، به نحوي كه مي‌توان فرهنگ لائيك و غربگرايي را كه در دهه 40 شمسي در ايران شكل گرفت، برآيند كنش متقابل سه خرده فرهنگ انگلوفيلي‌، ماركسيستي و امريكايي ‌ارزيابي كرد2 . اين تأثير به ويژه از طريق روشنفكراني كه در دهه 20 شمسي در مكتب فكري ومطبوعاتي حزب توده پرورش يافتند و در دهه 40 شمسي، طبق يك برنامه سنجيده از سوي نواستعمار غرب و رژيم پهلوي‌، درساختار نظام گذشته جذب شده و در نهادهاي فرهنگي كشور به كار گرفته شدند، اعمال گرديد. بنابر اين‌، هرچند در سالهاي 1332-1357 حزب توده به عنوان يك نيروي سياسي در ايران حضور نداشت‌، اما به عنوان يك جريان فكري، در پي‌ريزي شالوده‌هاي فرهنگ لائيك و غربگراي موجود نقشي مؤثر ايفا كرد.3

با پيروزي انقلاب اسلامي ايران و بر هم خوردن معادلات سياسي گذشته در منطقه‌، حزب توده، در سال‌هاي 1358-1361 فعال شد. حزب توده در اين دوره‌، به دليل شرايط سياسي نوين ايران موفق شد با تجربه تشكيلاتي احزاب ماركسيستي جهان و با اتكاء بر كادر ورزيده و مجرب خود، كه سالهاي بسياري در اتحاد شوروي و اروپا دوره‌هاي آموزشي را طي كرده بودند و بالاخره با حمايت مادي اتحاد شوروي، تشكيلات منسجمي به راه اندازد و كوشيد تا به عنوان يك نيروي سياسي در جامعه انقلابي ايران وزن و اهميت كسب كند و در كنارجريان‌هاي ضدانقلابي راست و ميانه، طرح‌هاي مخربي را عليه انقلاب اسلامي پي‌ريزي نمايد .

تا سال 1362، موارد متعددي از جاسوسي، حتي در سالهاي جنگ تحميلي عراق عليه ايران، در پرونده حزب توده به ثبت رسيده است‌. البته با انحلال اين حزب، اقدامات آن نافرجام ماند و ازآن پس حزب توده مجدداً به يك جريان محدود و بي‌رمق در خارج از كشور بدل شد كه بقاياي فروپاشيده آن امروز با بازتاب‌هاي ايدئولوژيك و فرهنگي طوفاني كه جهان ماركسيسم را به كام خود برده، دست به گريبانند .

انحلال حزب توده در 1362، متعاقب كشف شبكه جاسوسي اين حزب در 17 بهمن 1361 و بازداشت رهبران آن در تهران صورت گرفت‌. طي اين سه ماه‌، تحقيقات لازم انجام شده و اعترافات صريح افراد دستگير شده حزب توده نشان داد كه چگونه كادر ديپلماتيك سفارت اتحاد جماهير شوروي با فعاليتهاي جاسوسي حزب توده در ارتباط مستقيم بوده‌اند. پس از اخراج ديپلماتهاي شوروي از تهران‌، دولت شوروي نيز متقابلاً روز چهارم خرداد، 3 عضو سفارت ايران را در مسكو از اين كشور اخراج كرد .

اعلام انحلال حزب توده، 35 سال پس از اعلام غيرقانوني شدن آن در بهمن 1327 صورت پذيرفت‌. در اين 35 سال، اين حزب به استثناي يك مقطع كوتاه دوساله در دوران نخست وزيري مصدق (32-1330) و يك دوره 4 ساله پس از پيروزي انقلاب اسلامي، عمدتاً مخفي بود و كادر رهبري آن در بيرون از ايران زندگي مي‌كردند .

1 ـ مرگ ميرزا كوچك خان 9 ماه پس از كودتاي رضاخان صورت گرفت‌ .

2 ـ سياست و سازمان حزب توده؛ از آغاز تا فروپاشي؛ مؤسسه مطالعات و پژوهشهاي سياسي؛ ج اول؛ ص 12 .

3 ـ همان