دموكراسي فرآيندي اجتنابناپذير

حوزه ودانشگاه، همزيستي متفكرانه و كاركردگرائي معرفتي

دكتر عباسي

در كالبدشكافي وحدت ميان حوزه و دانشگاه دو گزاره ي علم (Science) و دانايي (Knowledge) بيش از هر چيز ديگر در تبيين اين وحدت به عنوان يك استراتژي فرهنگي نظام جمهوري اسلامي ايران جلب توجه مي كند. به اين مفهوم كه نوع سازوكار دانشگاه و ساختار اين نهاد مبتني بر گزاره ي اول و علم گرايي محض است و از اين جهت نيل به تكنيك، يا تاكتيك دارد. اما ساختار حوزه ـ به ويژه ساختار سنتي آن كه در نقطه ي مقابل ساختار مدرن دانشگاهي قرار داشته است ـ مبتني بر گزاره ي دوم و معرفت و دانايي است كه اگر مطلبي فهم نگردد و در اخلاق و كردار طلبه، يا دانش پژوه اين نهاد عينيت نيابد، گويي كه حاصل نشده است، از اين جهت ساختار نهاد حوزه همواره نيل به استراتژي دارد. از اين رو ظاهر افتراق و تفاوت بحث ناظر بر تفكيك و جدايي است و چنانچه اصل بر وحدت اين دو گزاره ي متفاوت و متقابل قرار گيرد، علي القاعده مي بايست يكي را بر ديگري تعميم داد تا وحدتي به دست آيد؛ ليكن شناخت مسئوليّت و رسالت هركدام از اين دو نهاد، شناختي واقعي تر و فراتر از ظاهر متناقض را پديد مي آورد، مبني بر اين كه: جمله ي معروف حضرت امام(ره) كه فرمودند «تزكيه مقدم بر تعليم و تربيت است»، دكترين استراتژي وحدت حوزه و دانشگاه است و عامل تزكيه همان عامل يافتن گمشده هاي آحاد انسان هاي پژوهنده و طالب علم است كه آنان را به دانايي (Knowledge) رهنمون خواهد كرد. تأمّل در مكانيزم هاي محتوايي حوزه و دانشگاه از منظر آسيب شناسي روش هاي حاكم بر ساختار آموزشي و تربيتي اين دو نهاد پلي به سوي آينده برقرار مي سازد تا اين دو نهاد اصيل و عظيم علمي و فرهنگي كشور در سايه ي علم و حكمت به يك همزيستي متفكرانه و كاركردگرايي معرفتي دست يابند و اين به معناي خروج از بن بست وحدت بين حوزه و دانشگاه است. آنچه در پي مي آيد گفت وگوي پگاه با دكتر «عباسي» از اساتيد دانشگاه است كه اين بحث را از زواياي مختلف بازشناسي و موشكافي كرده است:

با تشكر و سپاس از جناب عالي به خاطر وقتي كه در اختيار هفته نامه ي پگاه قرار داديد، امروزه در بحث از وحدت حوزه و دانشگاه، ما با يك مقوله ي فرهنگي مواجه هستيم. زاويه ي نگاه به اين مقوله در استراتژي فرهنگي كشور ما چگونه است؟

استراتژي فرهنگي، يكي از استراتژي هاي چهارگانه ي هر كشوري است كه به موازات استراتژي هاي سياسي، اقتصادي و نظامي، تشكيل دهنده ي استراتژي امنيت ملّي يك ملت است. بنابراين لزوما امنيت هر ملت و هر جامعه اي وابسته به چهار ستون قدرت فرهنگي، قدرت سياسي، قدرت اقتصادي و قدرت نظامي آنها مي باشد. لذا با ورود به مبحث استراتژي فرهنگي، با چهار لايه ي فرهنگي برخورد مي كنيم كه عبارتند از:

1. لايه ي فرهنگ خواص و نخبگان (كه به آن فرهنگ اختصاصي نيز گفته مي شود)؛

2. فرهنگ عمومي (General Culture)؛

3. فرهنگ توده اي (فرهنگ عامه Public Culture يا فرهنگ انبوه Mass Culture)؛

4. فرهنگ خصوصي (Personality Culture).

فرهنگ نخبگان يا خواص، فرهنگ افراد محدود و مشخصي است كه به طور عمده در كاركرد عملي شان فهميده مي شود. مطالبي كه اين دسته توليد مي كنند بسيار محدود است، چون توليد فرهنگي اين گروه، كار پرزحمتي است كه ويژگي هاي پيچيده اي دارد. فرهنگ نخبگان محدوديت دارد و به سادگي نيز قابل تعميم نيست و از نظر جامعه ي آماري نيز تعداد اين فرهيختگان در هر جامعه اي و در هر عصر و قرني محدود است.

پس مي توان اين گونه نتيجه گيري كرد كه فرهنگ فرهيختگان و نخبگان، اقليتي محدود از جامعه را تشكيل مي دهد كه نقطه ي مقابل آن فرهنگ عمومي است.

نخير، همان طور كه ذكر شد، ما به جز فرهنگ نخبگان، داراي سه لايه ي ديگر؛ يعني فرهنگ عمومي، توده اي و خصوصي هستيم كه توضيح مي دهم.

لايه ي دوم؛ فرهنگ عمومي است كه كليّت و شموليت (Universality) دارد و همه ي آحاد جامعه را دربر مي گيرد ؛ مانند چراغ قرمز كه براي همگان نشانه ي توقف است، يا وجوب اقامه ي نماز در سن تكليف كه با فرارسيدن آن، دسته اي از وظايف بر عهده ي فرد قرار مي گيرد. بنابراين فرهنگ عمومي براي همگان، يكسان صدق مي كند، و نياز به آن، حكم نياز به هوا براي زنده ماندن موجودات دارد.

اما فرهنگ توده اي؛ فرهنگ توده ها و فرهنگ عوام است كه در برابر فرهنگ خواص، يا نخبگان قرار مي گيرد. ذاتيات فرهنگ توده اي؛ عقلانيتي كه خواص به دنبال آن هستند نمي باشد. مشخصه ي فرهنگ خواص، عقلانيت است و مشخصه ي فرهنگ توده اي، احساسات و عواطف؛ فرهنگي كه قادر است 120 هزار تماشاگر را به يك استاديوم ورزشي بكشاند، يا بالاترين حمايت ها و تشويق ها را از يك هنرمند موسيقي پاپ، هنرپيشه و ورزشكار به وجود آورد، يا به يكباره فوتباليستي؛ مانند زين الدين زيدان، 67 ميليون دلار قيمت بازي سه ساله اش در باشگاه رئال مادريد باشد (يعني بالاتر از حقوق يك رييس جمهور، وزير، استاد دانشگاه و...)

آيا سخن حضرت عالي بدان معناست كه فرهنگ توده اي ضدعقلانيت است و نسبتي با اقليّت نخبه ي مورد نظر ما ندارد؟

ببينيد منظور اين است كه در فرهنگ توده اي، احساسات حرف اول را مي زند و عقلانيت برد كمتري داشته و اكثريت توده ها را به دنبال خود دارد. بنابراين مشخصا، ذاتيات فرهنگ توده اي اين گونه است كه نمي خواهد آحاد جامعه بالغ شوند، بلكه مي خواهد ذائقه و تلقّي عموم، توده اي بماند و تعالي پيدا نكند. بنابراين وقتي از اين زاويه نگاه مي كنيم، نسبت فرهنگ عوام به فرهنگ خواص مشخص مي شود؛ يعني نسبت اكثريت است به اقليت.

سخن از فرهنگ خصوصي به ميان آمد. منظور جناب عالي از اين فرهنگ چيست و چه ارتباطي بين اين سنخ از فرهنگ با فرهنگ هاي ديگر وجود دارد؟

لايه ي چهارم فرهنگ، فرهنگ خصوصي است كه فرهنگ شاخصه هاي يك فرد است. منظور از شخص، خصوصيت ها و شاخصيّت هاي رفتار فرد است. اين جا مؤلفه ي اساسي، تبيين يك نفاق است؛ يعني بنده در جلوت خود يك گونه هستم ـ و به قول شاعر: چون به خلوت مي روم آن كار ديگر مي كنم. به بيان ديگر خصوصيات ظاهر ما در ميان جمع يك جور است ـ و در خلوت به گونه اي ديگر. بنابراين هرچه قدر اين نفاق در جامعه بيشتر باشد، مشكل فرهنگي بيشتر است. هرقدر آحاد يك جامعه، درونشان، يا بيرونشان، يا به عبارتي خلوتشان يا جلوتشان يكي باشد، فرهنگ آن جامعه، يكدست تر خواهد بود. در غرب اين مسأله حل شده است؛ زيرا غرب اخلاق اجتماعي (Morality)را نفي كرده است. به عبارت ديگر، چون مبناي فرهنگ غرب ليبراليستي است، امر و نهي دارد.

فرهنگ ليبراليستي، فرهنگي است مبني بر اباحه گري؛ يعني جايي كه محرّمات و مكروهات نهي نشود و مستحبات و واجبات، امر نشود، حد وسطي وجود دارد كه همان مباح بودن است. بنابراين ذات ليبراليسم؛ يعني «اصالت اباحه».

و اين كه در فارسي ليبراليسم «آزادي» ترجمه مي شود اشتباه است. پس در غرب مشكل فرهنگ خصوصي حل شده است، چون اخلاق اجتماعي را نفي كرده اند و انسان هم براساس آنچه خودش تشخيص مي دهد كه چه چيز خوب است و چه چيز بد، سرنوشت خود را رقم مي زند؛ لذا داخل و خارج زندگي اش يكي است و از اين نظر در فرهنگ غرب، نفاق شخصيت يك مقدار كمتر است؛ البته انسان غربي از آن طرفِ بوم افتاده است.

من فكر مي كنم كه ارتباط بين آن سه فرهنگ قبلي با اين فرهنگ اخير، يعني فرهنگ خصوصي مد نظر شماست و اگر اشتباه نكرده باشم آن سه فرهنگ نخبگان، عمومي و توده اي را در يك كفه و فرهنگ خصوصي را در كفه اي ديگر مي بينيد؟

بله، به بيان دقيق تر اين چهار لايه ي فرهنگ يك در ميان با هم در تقابلند؛ يعني فرهنگ نخبگان در مقابل فرهنگ توده اي و فرهنگ عمومي رودرروي فرهنگ خصوصي است. طبيعتاً هر قدر اين سه لايه ي اول، منسجم تر باشند، لايه ي چهارم؛ يعني فرهنگ خصوصي كاركردش يكدست تر خواهد بود.

به سؤال اول بر گرديم و اگر ممكن است وضعيت طبقه ي فرهنگي مورد نظر؛ يعني فرهنگ نخبگان را در استراتژي فرهنگي، مورد بررسي قرار دهيم.

همان طور كه قبلاً گفته شد، فرهنگ نخبگان، يا فرهنگ خواص جامعه محدوديت دارد و در هر كشوري معمولاً چهره هاي دانشگاهي، بخشي از هنرمندان و... فرهنگ نخبگان را مي سازند. اما در كشور ما يك قطب سنتي قديمي تر به نام حوزه، حوزويان و روحانيون نيز وجود دارند كه اين گروه هم در اين طبقه قرار مي گيرند.

به هر صورت اين طبقه؛ يعني حوزه و روحانيت، هر چند سنّتي محسوب مي شوند، اما جزو طبقه ي نخبگان هستند و دانشگاه و دانشگاهيان نيز در اين طبقه قرار دارند ـ اگر چه يك قطب سنتي نبوده يا به تعبيري آنها را يك قطب مدرن بناميم ـ بديهي است، اين دو طبقه با تمام تفاوت هاي مشهود و غير مشهود، از لحاظ دسته بندي طبقاتي لايه هاي فرهنگي در يك طبقه هستند. بالطبع مي بايست داراي اشتراكاتي نيز باشند. چه بسا بحث وحدت حوزه و دانشگاه نيز در همان آغاز كه مطرح شد، از چنين خاستگاهي برخوردار بوده است، اما بالاخره لازم است ما به يك قرائت صحيح و دقيقي از اين وحدت برسيم، بنابراين بفرماييد از ديدگاه شما منظور از وحدت حوزه و دانشگاه چيست؟

منظور از وحدت حوزه و دانشگاه وحدت در و ديوار و يكسان كردن ساختمان ها و نظام ترمي را از دانشگاه ها به حوزه ها بردن نيست، بلكه مكانيزم هاي محتوايي مدّ نظر مي باشد؛ زيرا دانشگاه پديده اي مدرن است؛ مدرن از اين حيث كه اين دانشگاه جديد از دل مدرنيته به وجود آمده. مدرنيته؛ يعني نوانديشي و وقتي اين انديشه ي نو در جامعه نهادينه شود، مي گوييم نوگرايي، يا مدرنيزم. دانشگاه يك پديده ي آموزش عالي مدرن است و چون از غرب آمده، مبتني بر ساز و كار تعليم و تربيت مدرن غربي است. در مدرنيته، گزاره ي بنيادي مبتني بر آن است كه انسان خودش سرنوشتش را رقم مي زند؛ يعني امانيسم (humanism). در اين تلقي، اصالت با انسان است و همه چيز نسبت به انسان تعريف مي شود و هيچ چيز از عالم ماوراء سرنوشت انسان را رقم نمي زند. انسان ملاك تشخيص بوده و تعيين كننده است.

انساني كه ـ به قول دكارت فرانسوي ـ مي گويد: «من مي انديشم، پس هستم» امانيسم اصالت را به «عقل شمارش گر» مي دهد كه همان رشناليتي با راسيوناليسم Rationalism)، اصالت عقل) است. صد سال طول كشيد و غربي ها ديدند كه عقل همه ي مشكلات را حل نمي كند، لذا با ناكارآمدي عقل به ورطه ي اثبات گرايي، يا تجربه گرايي (پوزيتيويسم) افتادند. اثبات گرايي،يا تجربه گرايي در علوم، همان مكانيزمي است كه امروز به آن علوم تجربي (Poslitivisticalscience)گفته مي شود. اين گونه بود كه پوزيتيويسم، پس از راسيوناليسم اصالت يافت.

پس تكليف انفكاكي كه ميان علوم انساني و علوم تجربي به وجود آمده چه مي شود؟

بله، تفكيكي كه امروز در دنيا، به ويژه در ايران، ميان علوم انساني و علوم تجربي صورت مي گيرد از بنيان اشتباه است. براي نمونه جامعه شناسي هم جزو علوم تجربي است. روانشناسي هم گزاره هايش، گزاره هاي تجربي است. سياست و اقتصاد مدرن هم كاملاً پوزيتيويستي هستند. چيزي به نام علوم غير طبيعي در عالم مدرن وجود ندارد. همه ي علوم مدرن به طور يكدست علوم تجربي، يا به تعبير خود غربي ها «پوزيتيويستيكال ساينس» هستند. وقتي غربي ها بعد از 100 تا 150 سال، ديدند كه اثبات گرايي هم آنها را به نتيجه ي دلخواهشان نرساند، لذا گفتند: هر چه در چارچوب حس نگنجد آن را نمي پذيريم، چون نزديك ترين راه شناخت ما حواس (Senses) ما است. از اين رو به ورطه ي حس گرايي افتادند. امروز در دانشگاه هاي غربي اصالت با حس گرايي و تجربه گرايي (Empiricism) است كه البته از اثبات گرايي و عقل شمارش گر هم استفاده مي كنند.

امانيزم؛ با اصالت دادن به انسان سه گزاره ي معرفتي داشته است؛ يعني عقل گرايي، اثبات گرايي و حس گرايي كه اين سه علمي را به وجود مي آورند به نام ساينس (Science)در كاركرد منطقي كه گزاره اش مبتني بر علم حصولي است؛ علمي كه از بيرون براي انسان حاصل مي شود و بنيانش بسيار شكننده است، چون مبتني بر تصور (Concept) و تصديق است. تصوّر آن است كه ما صورتي از شي ء را در ذهن خود ايجاد مي كنيم. اين موجوديّتِ ذهني اشيا و مفاهيم در نزد ما، پايه ي «ساينس» را تشكيل مي دهد. و تصديق نيز اين است كه مي گوييم: مثلاً هوا گرم است.

«ساينس» در دوران مدرن در غرب به يك ايدئولوژي تبديل شد و عنوان ساينتيسيسم (Scienticism) به خود گرفت. ايدئولوژي دانش گرايي محض؛ يعني اصالت دادن به يك مطلب بدون آن كه فرد به آن ايمان داشته باشد. چنين فردي علم دارد، اما باور ندارد.

مفهومي كه شما (Science) ارائه داديد؛ يعني دانستن يك چيز بدون باور به آن. پس قاعدتاً اين دانستن حاصلي به عنوان دانايي نخواهد داشت. اين مسأله چگونه قابل توجيه است؟

البته نسبت به (Scince) روش ديگري هم در گذشته در غرب وجود داشت كه به نالج (Knowledge) معروف بود كه در زبان عربي «معرفت» ناميده مي شود. چنان كه مي گوييم: «من عرف نفسه فقد عرف ربه.»

معرفت (knowledge)، دانشِ (Scince) قرار مي گيرد و كاركرد آن مبتني بر علم حصولي صرف نيست، بلكه مبتني بر علم حضوري و درون جوش هم مي باشد كه مبتني بر گزاره هاي حضوري به انسان افاضه مي شود. اين كاركرد در گذشته در اختيار حوزه بوده است، اما امروزه بسيار دقيق شده است. روش دانشگاه هاي ما تقليد كوركورانه از همان Scienceاست. كوركورانه از آن جهت كه حتّي ذاتيات (Science) نيز در اين تقليد به درستي فهم نشده است. براي تبيين اين موضوع، سعي مي كنم كه به اختصار، مهندسي انديشه در ساينتيسم را تشريح كنم: علم حصولي، مبتني بر دو گزاره ي «تصور» و «تصديق» است، كه از اين دو، «پارادايم عام» منتج مي شود.

از سرمشق (پارادايم، يا چهارچوب تصوري) عام فرضيه (نظريه ي اثبات نشده) بيرون مي آيد و از دل فرضيه، تئوري بر مي خيزد، از دل تئوري، پارادايم خاص و از پارادايم خاص، الگوي خاص تبيين مي شود كه براساس آن چهار روايت به دست مي آيد: «ايدئولوژي، دكترين، تنيت ودگما» كه ما با تنيت، دگما وايده كاري نداريم و تنها به دكترين مي پردازيم: از دكترين يا تكنيك بيرون مي آيد كه در علوم قديم يوناني به آن «تخنِه» مي گفتند كه همان «تكنيك» مصطلح امروزي است كه منشأ تكنولوژي است. تكنولوژي عينيّت علم حصولي است، يك گام بالاتر از تخنِه، يا تكنيك «تاكتيك» است و يك گام بالاتر از تاكتيك، استراتژي است. پس تمام علوم در سه لايه ي تكنيك، تاكتيك و استراتژي مبتني بر دكترين ها هستند. آن دسته از علومي كه ما علوم دقيقه مي شماريم ـ مثل گرايش هاي فيزيك، شيمي، رياضي ـ اين دسته نهايتاً به تكنولوژي ميل مي كنند و بعضي از علوم نيز كاركردشان استراتژيكي است؛ مثل الهيات، فلسفه، (البته فلسفه ي امروز غرب منظور است، چون قبل از قرن بيستم، فلاسفه از فرضيه، تا دكترين هاي نظري را ارائه مي كردند و دانشمنداني با تأسي به آنها، دكترين هاي عملي را استنتاج مي نمودند. اما در قرن بيستم، ساينتيسيسم، اوج ابتذال فهم بشر غربي را به گونه اي رقم زد كه به يك وارونگي در قاعده ي قبلي نيل كرد؛ يعني حالا ديگر دانش (ساينس) بود كه سرنوشت فلسفي غرب را رقم مي زد. براي نمونه، دانشمند و ساينتيستي چون انشتين، دكترين فيزيكي «نسبيت» را در فيزيك و رياضي طرح كرد، سپس فيلسوف و منطقي داني؛ چون كارل پوپر از دل آن، مباني منطقه ي فلسفه نسبي انگاري خويش را استخراج كرد و اين اوج انحطاط انديشه ي بشري است، لذا من امروز معتقد نيستم كه فلسفه ي غرب در مرتبه اي بالاتر از ساينس است. قلب اين مهندسي انديشه ي «دكترين» است و اين فاجعه ي ساينتيسم است كه در نيل به دكترين تنها بسنده مي كند. اگر رشته هاي تحصيلي دانشگاهي را ملاحظه كنيد، به هيچ وجه دانشجو را ارضا نمي كند؛ زيرا خاستگاه آن، علم حصولي و نتيجه ي آن تكنيك است كه ميوه ي دكترين هاست و لذا به باور تبديل نمي شود، اگر هم به آن عمل نكني مسأله ايجاد نمي كند. «هانري كربن» آن قدر در مورداسلام تحقيق كرده و اسلام را مي شناسد كه با علامه ي طباطبايي بر سر اسلام بحث مي كند، اما اسلام نمي آورد، چون اسلام را به عنوان (Scinece)مي شناسد كه براي او تبديل به «نالج» شده است. توشيهيكو ايزوتسو قبل از انقلاب اسلامي در دانشگاه تهران «فصوص الحكم» ابن عربي را به زبان عربي تدريس مي كرد، ولي هيچ وقت مسلمان نشد (با وجود آن همه اشراف به عرفان اسلامي) گويا مقدار زيادي مطلب را داخل يك كامپيوتر بريزيد، اگر كامپيوتر متحول شد و اسلام آورد، پروفسور ايزوتسو هم مسلمان مي شد! اصالت دادن به عقل شمارش گر، تجربه و حس، نتيجه اش شد ساينس (Science) و اين ساينس كاركرد امروز مجامع دانشگاهي ماست. هم در مجامع، هم در دانشگاه ها، هم در دانشكده ها، لذا فرق نمي كند دانشگاه سوربن فرانسه باشد، الازهر مصر باشد، يا دانشگاه تهران. اين گونه است كه حتي ساينس را در اعلا درجه اش نيز نگرفته ايم، لذا تقليد ناشيانه و كوركورانه بوده است، چرا كه در عمق ساينتيسم، عميقاً به دكترين هاي هر علمي اشراف نداريم، دانشگاه هايمان را ببينيد!

در واقع شما يك نوع آسيب شناسي از دانشگاه ارائه مي دهيد

بله منظور اين است كه هيچ كس از (Science) به سعادت و رستگاري نرسيده است، اما ذاتيّت نالج (Knowledge)در دكترپروري نيست، بلكه در گمشده اي است كه رسول جليل القدر اسلام فرمودند: «الحكمةُ ضالّةُ المومن». حكمت گمشده ي مومن است. حكيم ارسطو، حكيم افلاطون، حكيم بوعلي سينا، حكيم فردوسي، حكيم ملاصدرا به اينها نمي گوييم دكتر؛ زيرا اينها گمشده اي داشتند كه در دفترچه هاي كنكور به دنبال آن نبودند؛ گمشده اي كه قالب بندي هاي نيل به آن معرفت را سيستم هاي اداري آموزش عالي كشورها رقم نمي زدند. «براي نيل به آن حكمت فلان مقدار واحد درسي بخوانيد حكيم مي شويد!!» اين تركيب را چه كسي تشخيص داده است كه دو نفر آدم از نظر مكانيزم معرفتي با هم يكدست هستند و براي اين دو نفر مي شود با يك نظام علمي واحد، نيل به حكمت و معرفت را رقم زد؟! و يا با اينها مي شود به درجات معرفت رسيد و حكيم شد؟!

حكمت گمشده ي مؤمن است، مؤمن براي پيدا كردن آن گمشده ي خود بايد در به در راه هاي مختلف را طي كند. امروز اين گونه نيست؛ يعني در مورد دانشگاه هاي ما معلوم نيست كه گمشده شان چيست؟ دانشجو به آينده ي شغلي اش فكر مي كند و البته اين قابل انكار و نفي نيست، اما اين ديگر آن جست وجوي معرفت (Knowledge) نيست، بلكه تلاش براي يافتن تكنيك مبتني بر دكترين هاست، بدون نياز به باور آن، براي دستيابي به هر چيزي غير از حكمت.

به نظر جناب عالي چه درمان و راه حلي براي اين نقص، يا معضل وجود دارد و چه راه كارهايي را مي توان پيش بيني كرد؟

افق هاي جديد بايد باز شود. كاري كه سقراط، افلاطون، ملاصدرا، ميرداماد، علامه ي طباطبايي و شاگردان بي واسطه ي ايشان انجام دادند. نالج (Knowledge) نفي ساينس (Science) نيست. (Science) و علم گرايي محض بايد تابعي از معرفت قرار گيرد. اما گزاره ها متفاوت است، گزاره در علوم دكتر پرور يعني (Science)، همان چيزي است كه مي توانيم ياد بگيريم، ولي به آن اعتقاد و باور نداشته باشيم. اما گزاره در حكمت آن است كه اگر شما يك مورد هم ياد گرفتيد، آن يك مورد، ملكه ي رفتار شما شود، و كفايت هم مي كند، اما در مورد Science ميلياردها مطلب هم بدانيد براي شما فايده اي ندارد. اين همان چيزي است كه ما در دعاهايمان مي گوييم: پناه مي برم به خدا «من علم لاينفع» از علمي كه نفع نمي دهد. اما نالج (Knowledge) يك گزاره و مشخصه دارد كه انسان مدرن مبتني بر تلقي هاي مدرن نمي تواند به آن برسد. مدرنيته، بنيان ارتباط معنوي انسان با عالم بالا را قطع مي كند و انسان را سكولار و اباحه گر مي سازد و ساحت قدسي وجود انسان را بهيمي مي خواند.

يعني منظور شما اين است كه از معرفت نمي توان تلقي مدرن داشت؟ اگر اين گونه باشد لابد مي توان گفت كه اين مسأله بيانِ انتظاراتي است كه در حال حاضر فراروي دانشگاه به عنوان يك نهاد مدرن علمي قرار دارد و اساسا مطمح نظر وحدت آن با حوزه است و لابد به معناي بن بست در وحدت حوزه و دانشگاه هم خواهد بود؟

نالج، Knowledge يك گير دارد كه قفل آن محسوب مي شود؛ قفل «معرفت» در «تزكيه» است. اين آينه ي دل كه غبار گرفته بايد با تزكيه صيقل داده شود و آماده گردد تا انوار معرفت الهي به آن بتابد. آن چيزي كه گفته مي شود حجاب اكبر در ساينس (Science) است. ما به ازاي اين گزاره، اگر فرآيند، فرآيند حكيم پروري بود، ابتداي حكيم پروري تزكيه است كه امام راحل كراراً مي فرمودند: «تزكيه قبل از تعليم و تربيت است» دانشجو، طلبه و استاد بايد قبل از تعليم به تزكيه بپردازد و اين گزاره چون با مدرنيته سازگار نيست، انسان مدرن اساسا در اين كه به سمت نالج، (Knowledge) بيايد مشكل دارد؛ لذا در 400 سال گذشته نالج (Knowledge) از غرب رخت بربست و بشر غرب آهسته، آهسته ساحت قدسي خودش را از دست داد و به ساحت تاريك و ظلماني ساينتيسم پناه برد كه خروجي آن تكنولوژي بود. اما ما (Science) را كوركورانه آورديم، و من به شما اطمينان مي دهم كه اگر اكثر دوستاني كه درجه ي دكترا دارند، بتكانيد از آنها چيزي بيرون نمي آيد كه دكترين ناميده شود، چون ما حقيقت Science را هم خوب نفهميده ايم و نگرفته ايم : يعني يك دكتر بايد قادر باشد تا در رشته ي تخصصي خودش دكترين ارايه كند. اين است كه آموزش عالي ما جعلي و كپي ناشيانه ي مشابه غربي آن است.

اين مسأله را هركس با رجوع به خودش درمي يابد. از هر كدام از حكما يك انسان بزرگ بيرون آمده كه از آن انسان بزرگ 95 درصد مردم معرفت و سير و سلوك گرفتند و 5 درصد Science. و من تحقيق كردم كه اكثر شخصيت هاي بزرگ تاريخ در آن 5درصد علمشان با استادان خود مشكل داشتند. ملاصدرا شاگرد مستقيم ميرداماد، 95درصد سير و سلوك مبتني بر نالج را از استاد خود ميرداماد گرفته است، اما آن جا كه از ميرداماد متمايز مي شود، آن 5 درصد ساينس است. اين گزاره در مورد ارسطو و افلاطون هم صدق مي كند. اختلاف ارسطو و افلاطون هم از همان 5 ـ 6 درصد ساينس است كه يكي از اشراقي و ديگري را صرفا تعيّني مي سازد و الا در معرفت سقراط، افلاطون و ارسطو تشابه بسيار است. اين جاست كه مي بينيم در دانشگاه ها جايي براي تزكيه گذاشته نشده است. ترم تمام مي شود بدون آن كه استاد و دانشجو از يكديگر شناخت پيدا كرده باشند. با اين حال استاد چطور مي تواند خصوصياتش را منتقل كند؟ حكمت زماني ايجاد مي كند كه فرد، زانوي شاگردي به زمين بزند و با استاد خود نشست و برخاست كند و سير و سلوك نمايد و از او سيره ي عملي را بياموزد. مشكل كجاست؟ غفلت كرديم. هماوايي ميان اين دو نيست. پيوند حوزه و دانشگاه ضعيف شد. البته گزاره Knowledge و Science فقط در نظام آموزش عالي جمهوري اسلامي قابل هماهنگي و انسجام است؛ زيرا تقريبا در همه ي دنيا پذيرفته اند كه شناختشان مبتني بر ساينس باشد، لذا نه ادعايي دارند و نه در مقابل اين تجاوز فرهنگي ياراي مقابله، بلكه تنها جايي كه افق معنويت و حكيم پروري، سوسو مي زند در ايران اسلامي است و اين رسالت جهاني است. بحث بر سر نزديك كردن دو مؤسسه ي آموزش عالي؛ مثل حوزه و دانشگاه به يكديگر نيست؛ بلكه بايد ذاتيت و محتوا تغيير كند؛ يعني دانشگاه ها رسالت خود را در (Science) بشناسند و به درجات عالي دكتريناليسم در رشته هاي خودشان نائل شوند و حوزوي ها هم مكانيزم نالج (Knowledge) را خوب تعيين كنند و شأن و هيمنه ي خود را به شأن يك حكيم برسانند. وقتي اين دو با هم منطبق شوند، جامعه ي ما را به تعالي مي رسانند و اين همان حلقه ي گمشده است.

بايد هر دانشجو و هر طلبه اي براي خودش يك سؤال مطرح كند كه گمشده اش چيست؟ و بعد آن گمشده را دنبال كند و براي نيل به آن گمشده حتما بايد از كانال تزكيه بگذرد. اگر انساني تزكيه نشد، مدعي سعادت نباشد. به قول دكتر شريعتي «شما همه جا را پر از صفر كنيد، آيا خوانده مي شود؛ اما اگر عدد «يك» معرفت پشت يكي از اين صفرها قرار بگيرد آن وقت آن صفر معنا پيدا مي كند.»

انسان غربي از آن طرف بام افتاده است؛ يعني چون معرفت را كنار گذاشت لذا هر قدر گزاره هاي علمي اش پيش رفت، گفت كه بشر ديگر از خدا بي نياز است؛ يعني فكر مي كرد با اين مكانيزم كه طبيعت را مي شناسد، در اعماق درياها سير مي كند، موجودات تك سلولي را زير ميكروسكوپ مي بيند، بيشتر از خدا بي نياز مي شود، در حالي كه معرفت؛ يعني هر قدر علم بياموزيم به ذات حضرت حق نزديكتر مي شويم و شناخت بيشتر ما نتيجه اش نزديكتر شدن به خداوند است. بنابراين زمينه هاي تهاجم فرهنگي در كاكل آن دختر و آستين كوتاه آن پسر نيست، بلكه ذاتيّت تهاجم فرهنگي (در اين چهار لايه ي فرهنگي است كه گفته شد) اين است كه انسان ها راساينتيست به بار مي آورد. هر قدر در جامعه ي ما ديپلم و فوق ديپلم و ليسانس بيشتر شود، از آنجا كه اين گزاره ها، گزاره هاي ساينتيستي هستند، در واقع اهل معرفت تحويل جامعه نمي دهيم. خودمان با بودجه، هزينه و امكانات خودمان آدم هاي عقل گرا (نه عقل گرايي كه قرآن مي فرمايد) تجربه گرا و حس گرا بار مي آوريم.

تعارض انسان ساينتيست در برخورد با گزاره هاي غيرحسي و غيرتجربي چگونه قابل تبيين است؟

بله، اتفاقا نكته ي مهم همين جاست كه وقتي انسان ها را حس گرا و تجربه گرا بار مي آوريم، چنين انساني فكر مي كند كه عمر 950 ساله ي حضرت نوح چگونه با مباني گزاره هاي طبيعي كودكي، نوجواني، جواني و فرسايش سلول هاي انسان قابل جمع است و يا آن كه چطور يك انسان 1000 سال به غيبت كبري مي رود؛ يعني باور اين شخص، باور معرفتي نيست. باور در دو دوتا، چهارتاست، هيچ كس نمي آيد پلاك به گردنش بياويزد كه من ليبرالم، يا سكولارم. در ظاهر ريش مي گذارند، انگشتر عقيق در دست دارند، تسبيح مي گردانند، چادر سر مي كنند، لباس روحانيت هم مي پوشند، اما بنيان فكري آن آرام آرام فرو مي ريزد و لذا چنين شخصي متأثر از ساينتيسم محض، مي رود و انديشه ي «گادامر» مي آورد و در مملكت اسلامي تلقي هاي او را ترويج مي كند. اين تلقي هاي ساينتيستي آرام آرام نشست مي كند و باورهاي نسلي را كه نگاهشان به علوم جديد، نگاه به وحي منزل است مي سوزاند. بايد در اين تلقي از علم مدرن ترديد ايجاد كنيم. با توجه به آنچه كه گفته شد (از جهت روشنگري اين نكته را مي گويم) من امروز ساينتيزم را بر وزن سيطينزم (Sataniesm) مي دانم. در غرب امروز، عصر شيطان پرستي آغاز شده است. امروز از 900 فيلم توليد شده ي سال در هاليوود، بيش از دو سوم آن به سوژه هاي دشمن گرايي ـ شامانيسم ـ اسطوره گرايي و ميتولوژيسم و اصالت دادن به جادو، خرافه و شيطان گرايش يافته اند. ديگر عصر ساخت نوسفرا توي خون آشام، فورد كوپولا به سرآمده است. امروز نقش شيطان را تام كروز بازي مي كند. موج روزافزون توجه به كتاب هاي «هري پاتر» را در دنيا ببينيد. هري پاتر، نماد دشمن گرايي و خرافه پرستي امروز انسان مدرن است. استقبال چشمگير از فيلم هري پاتر نيز در ماه اخير در جهان از همين انحطاط فكري و اخلاقي بشر مدرن حكايت مي كند. امكان ندارد، شما فيلمي را در عرصه ي هاليوود ببينيد كه تروكاژ (جلوه هاي ويژه ي) آن با كارهاي كامپيوتري موجودات عجيب الخلقه را براي شما، عيني، قابل باور و اثبات گرايانه نكند. لذا عصر امروز غرب، عصر سيطينزم و عصر اصالت دادن به شيطان است. امانيسم كه اصالت را به انسان مي دهد، امر به خودمحوري مي كند «خود بت» بودن. ديگر مذهب موضوعيت پيدا نمي كند. معرفت يعني چه؟ حكيم پروري چيست؟

من از توضيحات جناب عالي اين طور نتيجه گيري مي كنم كه آفت علم گرايي محض و مبتلا به امروز دانشگاه ها و حجاب معرفت است و ثقل ضرورت وحدت حوزه و دانشگاه هم بر همين استوار است كه دانشگاه از طريق آشتي با حوزه در قالب نالج و معرفت، آشتي و همزيستي برقرار كند.

اين علم گرايي برادر همان شيطان پرستي است. اين گزاره را از كجا توقع داشته باشيم، از سوربن، مكتب فرانكفورت، الازهر، كمبريج، بيروت، هايدلبرگ و دانشگاه هاي اين چنيني؟ ما كه نداي دعوت گفت وگو ميان اديان، تمدن ها و سلايق را مطرح مي كنيم، بايد پرچمدار اين حركت باشيم. استمرار حركت 124 هزار پيامبر و بعد حركت ائمه ي اطهار (سلام الله عليهم اجمعين) و از زمان غيبت كبري تا انقلاب اسلامي، حركت 58 زعيم بزرگ، پيوسته هويتي را براي ملت ما رقم زده كه مسئوليت تلفيق Science و Knowledge يكي از گزاره هاي اين هويت است كه طبيعتا به عهده ي حوزوي و دانشگاهي ماست. اين دو نهاد بايد با هم يكي شوند و گزاره ها را بشناسند و اگر در اين نكته ترديد داريم خودمان را نسبت به دانشگاه هاي غرب بسنجيم. بنابراين در مقدمه ي كلي، Science بشر را به سعادت نمي رساند Knowledge نياز دارد و راه نيل به معرفت، تزكيه است و شاه بيت قرآن اين آيه است كه «قد افلح من زكيّها» انساني كه رستگار شد، دوتا گزاره (از نوع ساينس) علمي ياد بگيرد، هم براي خودش مؤثر است هم براي ديگران. پس اولاً: آيا ما مؤمنيم؟ حال به عنوان مؤمن گمشده ي ما كيست؟ ديگر آن كه عامل باشيم به آن چه مي گوييم. اين كه مي گوييم: خدايا به تو پناه مي برم از علمي كه سود ندارد. مي گوييم، اما باور نداريم.

از جناب عالي به خاطر وقتي كه در اختيار هفته نامه ي پگاه قرار داديد تشكر مي كنم.

1. مشخّصه ي فرهنگ خواص، عقلانيت است و مشخصه ي فرهنگ توده اي احساسات و عواطف؛ فرهنگي كه قادر است 120هزار تماشاگر را به استاديوم ورزشي بكشاند.

2. ذاتيات فرهنگ توده اي اين گونه است كه نمي خواهد آحاد جامعه بالغ شوند، بلكه مي خواهد ذائقه و تلقّي عموم، توده اي بماند و تعالي پيدا نكند.

3. ايدئولوژي دانش گرايي محض؛ يعني اصالت دادن به يك مطلب بدون آن كه فرد به آن ايمان داشته باشد، چنين فردي علم دارد، امّا باور ندارد.