دين و گفت‏وگوي تمدن‏ها

سيدمصطفي محقق داماد

اطلاعات، 20/5/82

تمدن مجموعه‏اي از عناصر است كه در رأس آنها دين قرار دارد. تعامل و تفاعل ميان عناصر تمدني در طول تاريخ امري بديهي و انكارناپذير است. در اين مقاله، به محورهايي پرداخته مي‏شود كه پيروان اديان گوناگون مي‏توانند براي خدمت به بشريت معاصر، حول آن محورها گفت‏وگو كنند.

هرچند اديان بزرگ در گذشته از جهاتي با يكديگر روابط خصمانه داشته‏اند و در واقع، هيچ‏يك ديگري را، دست‏كم مانند خود، بر حق نمي‏دانسته است، با اين حال گاه نيز با يكديگر روابط مسالمت‏آميز برقرار كرده و متفكران يكي با متفكران ديگري به گفت‏وگو نشسته‏اند. اما در همه موارد، چنان نبوده است كه طرفين گفت‏وگو مساوي باشند. حوادثي كه در اوايل قرن حاضر، به‏ويژه پس از جنگ جهاني اول، رخ داد، موجب شد مسيحيان و پيروان ساير اديان احساس كنند كه براي كم‏كردن تنش‏هاي بين‏المللي، لازم است در روابط با ديگران تجديدنظر كنند و از نزاع‏هاي كلامي و كوشش براي تبليغ دين خود و مجاب‏كردن ديگران دست بردارند و در عوض، مجالسي تشكيل دهند تا پيروان اديان مختلف به‏طور مساوي با هم سخن گويند. از طرفي، اديان آسماني همگي در معرض تهاجم مكاتب الحادي بودند و لذا شرايط نيز اقتضاي تشريك مساعي پيروان اديان را داشت. بدين ترتيب، هدفي كه امروزه پيروان اديان مختلف در گفت‏وگوهاي ديني خود در پي‏آن‏اند، جنبه دفاعي و تبليغي و تبشيري ندارد.

منظور از گفت‏وگو ميان پيروان دو دين، رسيدن به درك و شناخت بهتر از عقايد ديگران است. اولين شرط برقراري ديالوگ، آن است كه طرفين يكديگر را از حقوق مساوي و احترام برخوردار بدانند. اين احساس بايد از صميم قلب باشد. پس از آن، هر طرف بايد آماده باشد تا در يك «بده و بستان» حقيقي شركت كند؛ يعني همان‏طور كه سعي دارد از عقايد خود براي ديگران سخن گويد، كوشش كند از ديگري هم چيزي بستاند. نويسنده، متأثر از مونتگمري وات، اسلام‏شناس معروف اسكاتلندي، يكي از موانع مهم پيش روي مسلمانان در گفت‏وگو با مسيحيان را روحيه «سلفي‏گري» مي‏داند. سلفي‏گري، اصل را در زندگي فرد مسلمان، بر سنت‏گرايي محض مي‏گذارد و هر گونه حركت فكري را كه كوچك‏ترين تفاوتي با روش صحابه و سلف صالح داشته باشد، بدعت مي‏انگارد. از آنجاكه نزد شيعيان، عقل يكي از منابع استنباط احكام شرعي است، ايرانيان فاقد اين روحيه مي‏باشند.