حقوق بشر و متون اسلامي

مصطفي محقق‏داماد

گوناگون، 4/5/82

آنچه امروزه «حقوق بين‏الملل» ناميده مي‏شود، در ادبيات سنتي اسلامي به «علم سِيَر» معروف بوده است. «سير» جمع كلمه «سيره» به معناي اخلاق، رفتار، خلق و خوي است. در مسير زمان، اين كلمه تطور يافت و از قرن دوم هجري به بعد، دو معناي اصطلاحي ديگر را به خود اختصاص داد: يكي مفهوم خاص، و ديگري ــ كه بي‏ارتباط با معناي اول نيست و در پي آن آمده است ــ مفهوم عمومي‏تر كه شكل حقوقي يافته و پايه و اساس حقوق بين‏الملل اسلامي را پي‏ريزي كرده است. مفهوم خاص سيره به شرح حال دوره زندگي پيامبر اطلاق مي‏شود. سيره در معناي عام نيز كليه امور مربوط به جنگ‏هاي داخلي و خارجي اسلام و نيز ترتيب برقراري صلح، و سلوك در زمان صلح با همسايگان و مجاورين را شامل مي‏شود. دين اسلام همواره با سياست و آيين اداره سرزمين‏هاي تحت حاكميت عجين بوده است. ضابطه اين مديريت، كتاب آسماني مسلمين و تعاليم و رفتارهاي زيربنايي پيامبر است و طبعا لازم بوده تا اين ضوابط در يك جا گرد هم آورده شود. ضوابط اعلان جنگ، رفتار با نظاميان و غيرنظاميان، نحوه توزيع غنائم و... همان است كه ما به پيروي از محققين و حقوق‏دانان اسلامي، «سير» مي‏ناميم.

آقاي محقق داماد در ادامه به آراي انديشمندان مسلمان در باب «سير» مي‏پردازد؛ از جمله، انديشه‏هاي ابوعبداللّه‏ محمدبن حسن شيباني، كه در كتاب وي، السيرالكبير، آمده است. در اين كتاب به قواعد جنگ‏هاي تهاجمي، دفاع از خود، رفتار ممنوع در جنگ، پايان مخاصمات و... پرداخته مي‏شود. پس از او، ماوردي به مخاصمات مسلحانه مي‏پردازد و آن را به دو قسم تخاصمات مسلحانه بين‏المللي و تخاصمات مسلحانه غير بين‏المللي تقسيم مي‏كند. در مورد جنگ‏هاي بين‏المللي، دستور كلي از قرآن گرفته شده است: «فَمَنِ اعْتَدَي عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَي عَلَيْكُمْ وَاتَّقُواْ اللَّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ». (بقره 2: 194) از اين آيه سه اصل كلي استنتاج مي‏شود: (1) اصل مشروعيت دفاع؛ (2) اصل مقابله به مثل؛ (3) اصل منع تجاوز. «حقوق اسيران» و «استرقاق» از جمله مباحثي هستند كه در ادامه بررسي مي‏شوند. به نظر آقاي محقق در تأييد «برده سازي» يا «استرقاق» مستندي يافت نمي‏شود. تتبع تاريخي نيز اين كار را تأييد نمي‏كند.