تجربه ديني و قرائت‏پذيري

محمدتقي فعالي

كيهان، 21 و 23/5/82

تجربه‏گرايي ديني، حيات رسمي خود را در غرب، با شلايرماخر آغاز كرد. شلايرماخر با ارائه «الاهيات ثبوتي» بر آن شد تا تجربيات ديني را تجزيه و تحليل كند و ذات دين را از تجارب ديني به‏دست آورد. پس از او، كساني چون ويليام جيمز، پراودفوت، ابلينگ، پل تيليش و كركگارد اين جنبش را پيش بردند. عوامل زمينه‏ساز تجربه‏گرايي ديني را مي‏توان چنين برشمرد: ظهور مكتب رمانتيك؛ نقد كتاب مقدس؛ فلسفه كانت؛ تعارض علم و مسيحيت، و مخالفت با الاهيات مسيحي.

دامنه تجربه بس وسيع است و محدوده آن را طيف گسترده‏اي از تجارب تشكيل مي‏دهد: تجربه اخلاقي؛ تجربه زيباشناختي؛ تجربه دنيامداري و... . تجربه آن گاه ديني است كه: (1) متعلق آن موجودي فوق‏طبيعي باشد و (2) فاعل آن در توصيف حالات و تجارب خود، از مفاهيم و تعابير ديني استفاده كند. تجربه ديني رويكردهاي متعددي دارد كه يكي از آنها در محدوده «ايمان» است. رويكرد ديگر در حوزه «كثرت‏گرايي ديني» است. رويكرد سوم به «صدف و گوهر دين» مي‏پردازد و... . يكي از اين رويكردها مسئله قرائت‏پذيري بر اساس تجارب ديني است. پاره‏اي از فيلسوفان دين معتقدند كه تجارب، عريان و بي‏تفسير، در اختيار صاحبان تجربه قرار نمي‏گيرد، بلكه هر تجربه‏اي درون شبكه‏اي از مفاهيم و باورها معنا و جايگاه مي‏يابد و هميشه نگاه فاعل تجربه از زاويه تعبيرها و برداشت‏هايي است كه براي او حاصل آمده است. بدين ترتيب تجارب ديني همگي از سنخ تجارب تفسيري تلقي مي‏شوند.

نويسنده مقاله از دو گونه قرائت‏پذيري سخن مي‏گويد: قرائت‏پذيري «مؤلف‏مدار» يا كلاسيك و قرائت‏پذيري «مفسرمدار» يامدرن. مؤلف‏مدار مي‏كوشد تا خود را به مراد گوينده يا مؤلف نزديك و نزديك‏تر سازد و ازاين‏رو، قرائن و شواهد براي او اهميت دارند. اما نظريه مفسرمداري، كه ارمغان هرمنوتيك فلسفي و ديني است، مؤلف را مرده مي‏پندارد و تفسير را بازي زباني، و فهم را تركيب افق متن با افق مفسر تلقي مي‏كند. در اين مقاله، از ميان دو رويكرد فوق، ديدگاه مؤلف‏مدار پذيرفتني دانسته مي‏شود.