جوان و ارزشها ـ 1(خودشناسى)

سيد محمدرضا حسينى

اساساً رشد و شكوفايى هر انسانى در گرو ميزان اعتقاد و پاى بندى او به ارزش هاست, چه ارزش هاى انسانى و ملى و چه ارزش هاى اسلامى. ارزش هاى انسانى عموماً تحت تأثير ارزش هاى اسلامى هستند; از اين رو مى توان گفت: يكى از دلايل رشد, موفقيت و پيروزى جوانان و نوجوانان در صحنه هاى مهم زندگى از قبيل: امتحانات نهايى, آزمون هاى علمى, ورزشى و… اعتقاد و پاى بندى به ارزش هاى اسلامى و انسانى است. بنابراين بايد ارزش ها را شناخت و آن را پاس داشت.

ييكى از مهم ترين ارزش ها, خودشناسى است كه داراى مراتب مختلفى است و به معانى گوناگون به كار مى رود. خودشناسى يعنى خود را خوب شناختن و به حقيقت خود پى بردن. انسان بداند كيست و چه ويژگى, خصلت و خصوصيتى دارد, چه صفات, استعداد و علايقى دارد, با اين صفات و استعداد به چه مقام علمى و عملى مى تواند برسد. نه اين كه بداند اسمش چيست, فرزند كيست, شماره شناسنامه اش چيست و متولد كجاست; همه اين ها را هويت شخصى با مشخصات شناسنامه اى مى گويند كه از موضوع بحث ما خارج است .

اهميت خودشناسى

خودشناسى از اركان اساسى كمال و سعادت دنيا و آخرت انسان به شمار مى رود, از اين رو اولين قدم در راه سازندگى شخصيت انسانى, شناخت صفات, استعداد و علاقه مندى ها مى باشد.

اگر انسان خود را درست بشناسد و بر آن اساس راه هاى كمال را بپيمايد, سعادت دنيا و آخرت نصيبش مى شود. علماى اخلاق, خودشناسى را از مهم ترين عوامل تربيت معرفى مى كنند.

دين مبين اسلام عنايت ويژه اى به خودشناسى دارد, به همين دليل انبيا و ائمه معصومين ـ عليهم السلام ـ عالمان دين و حكيمان الهى همواره بر آن تأكيد فراوان مى ورزيدند تا آن جا كه امام على (عليه السلام) فرمود: (من عرف نفسه فقد عرف ربه 1; آن كس كه خود را بشناسد, پروردگارش را خواهد شناخت.)

در ميان همه شناخت ها, بهترين شناخت, خودشناسى است. امام على (عليه السلام) فرمودند: (افضل المعرفة معرفة الانسان نفسه 2; برترين شناخت اين است كه انسان خودش را بشناسد). هم او در جاى ديگر مى فرمايد: (معرفة النفس انفع المعارف3; خودشناسى, سودمندترين شناخت ها است.)

محورهاى شناخت

موفقيت, پيروزى, شكوفايى استعدادها و بروز خلاقيت افراد در گرو خودشناسى است, اما محورهاى خودشناسى چيست و چگونه مى توان خويشتن خويش را شناخت. در ادامه به بعضى از اين محورها اشاره مى كنيم .

1ـ شناخت صفات مثبت (استعدادها, توانايى ها):

توان مندى ها و استعدادهاى انسان ها و ميزان قابليت آن ها با هم متفاوت است, به همين دليل انسان ها با يك ديگر متمايز و متفاوت اند. براى رسيدن به خودشناسى بايد قابليت هاى وجودى خود را كشف كرد. اين قابليت ها همان استعدادها و توانايى هاى علمى و عملى اوست; مانند: صداقت, وفادارى, استقامت, وفاى به عهد, علاقه به درس, همت بلند, عزت نفس, پاكى و دورى از گناه و… شناخت اين قابليت ها علاوه بر بروز و ظهور اعتماد نفس در وجود انسان, مى تواند او را در مسير درست و مثبت رهنمون باشد .

2ـ شناخت صفات منفى (حساسيت ها, ضعف ها و اميال حيوانى):

همان طورى كه شناخت صفات مثبت در خودشناسى تأثير گذار است, شناخت صفات متفى نيز نقش آفرين است. شناخت صفات منفى اگر مهم تر از شناخت صفات مثبت نباشد قطعاً كمتر نيست, زيرا اساساً خودشناسى بدون آگاهى از ضعف ها, امكان پذير نخواهد بود.

شناخت صفات منفى مانند: احساس حقارت, خستگى از درس, بى حوصلگى, بداخلاقى, افراط در دوستى, نااميدى, خود كم بينى, عقايد گمراه كننده, عادات غلط و بى اعتنايى به ارزش ها, ما را بر آن مى دارد تا در صدد رفع و حذف نكات منفى خود برآييم و با حساسيت ويژه به خود بنگريم تا رفتار, كردار و گفتار خود را با منطق تنظيم كنيم .

3ـ شناخت علايق و تمايلات (خواست ها و انتظارات):

اگر جوانان و نوجوانان سعى كنند تا علايق و تمايلات خود را بشناسند; مثلاً بدانند به چه رشته تحصيلى علاقه بيشترى دارند؟ در آينده مى خواهند چكاره شوند؟ به چه شغلى علاقه مندند؟ شادابى روح و جسمشان در چيست؟ موفقيت و پيروزى آنان در چه مسيرى است؟ و سوٌال هايى از اين قبيل, قطعاً از فرصت هاى طلايى جوانى و نوجوانى بهتر و به نحو احسن استفاده خواهند كرد.

بهترين دوران خودشناسى:

شايد بتوان ادعا كرد بهترين دوران خودشناسى, دوران نوجوانى و جوانى است, زيرا در اين سنين, انسان نشاط و شادابى فراوانى دارد و قدرت روحى و روانى مضاعفى براى مبارزه با صفات ناپسند و كسب صفات پسنديده و ظهور استعدادهاى خود در اختيار دارد.

مولوى مى گويد:

(مثنوى, دفتر دوم)

امام خمينى (ره) همواره مى فرمودند: (تا جوانى در دست توست, كوشش كن در عمل و در تهذيب قلب و در شكستن اقفال و رفع حجب كه هزاران جوان كه به افق ملكوت نزديك ترند, موفق مى شوند و يك پير موفق نمى شود).4

موانع خودشناسى

1ـ خود پسندى:

يكى از عواملى كه مانع شناخت واقعى مى شود, خودپسندى است. اگر جوانان و نوجوانان, خود را درست بشناسند و به استعدادها, توانايى ها و قابليت هاى خويش پى ببرند, هرگز گرفتار خودپسندى نمى شوند .

اولين اثر غرور اين است كه انسان نقاط ضعف خود را كم رنگ و ناچيز مى بيند و در مقابل اين ضعف ها هيچ گونه حساسيتى از خود نشان نمى دهد. در واقع غرور, اولين قدم در انحراف از مسير واقعى و حقيقى زندگى است. از اين رو بايد در شناخت نقاط ضعف و صفات منفى خود هميشه حساس باشيم. امام على ـ عليه السلام ـ مى فرمايد: (سُدَّ سبيل العجب بمعرفة النفس 5; با خودشناسى, راه خود پسندى را مسدود كنيد). هر چه ضعف ها و عيب ها بيشتر شناخته شوند, انسان خاضع تر و افتاده تر مى شود .

2ـ خود كم بينى:

همانطورى كه عدم شناخت درست موجب غرور و خودپسندى مى شود, شناخت نقاط ضعف نيز نبايد موجب كاهش عزت نفس, كرامت و اقتدار انسان شود و شخص احساس كند پايين تر از ديگران است, زيرا اين امر موجب خود كم بينى مى شود. ورود به مسير خود كم بينى, اولين گام منفى است كه به مرور زمان نااميدى و ياس را براى انسان به وجود مى آورد و اين يأس و نااميدى روز به روز تقويت مى شود تا جايى كه خود را ناتوان مى پندارد.

3ـ توهم خودشناسى:

گاهى انسان خيال مى كند كه خود را شناخته و به ابعاد مثبت و منفى خويش پى برده است, در حالى كه به دور نمايى از شناخت دست يافته است . بروز چنين حالتى موجب مى شود تا انسان شخصيت خود را آن طور كه مى خواهد ببيند نه آن چنان كه واقعاً هست و بايد باشد. در واقع خود را فريب مى دهد, در حالى اغفال خود و ديگران, حقيقت وجودى وى را عوض نمى كند.

با توجه و عنايت به اين كه خودشناسى تأثير سرنوشت سازى در كشف اسرار و استعدادهاى درونى انسان ها به ويژه نوجوانان و جوانان دارد و راه را براى شكوفايى, پرورش و در نهايت پيروزى آنان هموار مى كند, موضوع پژوهش اين شماره را به (خودشناسى) اختصاص داديم تا عزيزان پژوهش گر با بهره گيرى از منابع و متون دينى و هم چنين كتاب هايى كه معرفى مى شود, مقاله هاى سودمندى ارائه دهند و گامى در راه نشر و تعالى فرهنگ ناب اسلامى بردارند.

محورهاى بحث:

1ـ ضرورت و اهميت خودشناسى .

2ـ چگونه خود را بشناسيم؟

3ـ آفت هاى عدم شناخت درست .

4ـ موانع خودشناسى .

1ـ انسان و ايمان , استاد شهيد مرتضى مطهرى .

1 ـ غرر الحكم و دررالكلم, ترجمه محمد على انصارى, حديث 301.

2 ـ همان, حديث 107.

2ـ فلسفه اخلاق, استاد شهيد مرتضى مطهرى .

3 ـ همان, حديث 151.

3ـ تعليم و تربيت در اسلام , استاد شهيد مرتضى مطهرى .

4ـ اخلاق, جلد 2, مرحوم محمد تقى فلسفى .

4 ـ ره عشق, نامه عرفانى حضرت امام (ره) ص 28.

5ـ جوان , جلد 1, مرحوم محمد تقى فلسفى .

5 ـ ميزان الحكمة, ج 6, ص 52, حديث 11559.

6ـ آنچه يك جوان بايد بداند (ويژه پسران), رضا فرهادى .

7ـ آنچه يك جوان بايد بداند (ويژه دختران), رضا فرهادى .

8ـ اخلاق اسلامى, محمد على سادات .

9ـ كتاب هاى اخلاقى .