بررسي عدالت اجتماعي از ديدگاه انديشمندان اسلامي

مريم سنگي

اميرالمؤمنين علي(ع) در دوران دشوار خلافت، عدالت حقيقي را بر كرسي قدرت نشاند و پرچم عدالتخواهي را بر فراز قله ايمان و اسلام برافراشت.

«فردوسي» داد را زيربناي سعادت و بهروزي اجتماعات بشري و مهمترين وسيله رهايي فرزند آدم از هر پليدي و تباهي مي‏داند. در انديشه «خواجه نصيرالدين طوسي»، اعتدال ميان سه قوه متباين «ناطقه»، «غضبيه» و «شهواني» از راه‏هاي سعادت انسان معرفي مي‏شود. از ديدگاه «فارابي»، عدالت از فضيلت و حكمت ناشي مي‏شود.

در بين انديشمندان معاصر، «دكتر شريعتي» با طرح عدالت، شعار عرفان، برابري و آزادي را به عنوان سه نياز همزمان و ضروري انسان مي‏داند كه با يكديگر تعارضي ندارد و سعادت وي در گرو توجه به هر سه است. «شهيد مطهري» عدالت را به عنوان رعايت حقوق افراد و اعطاي حق به ذي‏حق دانسته و رعايت استحقاقها و اولويتها را شرط عدالت دانسته است. «امام خميني(ره)» بر نقش حكومت در اجراي عدالت تأكيد خاصي دارد و ضرورت تحقق عدالت اجتماعي در مقررات اسلامي را اصلح بودن زمامدار و شايستگي وي در امور معنوي (عالم بودن) و آگاه بودن و هشيار بودن در امور اجتماعي مسلمين دانسته‏اند و اساسا اجراي حدود و مقررات اسلامي را وسيله نيل به «عدالت اجتماعي» مي‏داند. اسلام در عين حال كه يك «ايدئولوژي» است و انسان را متعالي مي‏سازد و با ايجاد جامعه ميانه، الگويي مناسب براي مردم جهان ارائه مي‏كند، همچنين با ايجاد انقلاب اجتماعي به دنبال ساختن جامعه‏اي عاري از طبقات آزاد و استوار بر قسط و عدل با افرادي آگاه، آزاد و مسئول است.

(يا ايها الذين آمنوا كونوا قوامين لله شهداء بالقسط و لايجرمنكم شنآن قوم علي ان لا تعدلوا، اعدلوا هو اقرب للتقوي.)1

مبحث دشوار و پيچيده «عدالت»، سالهاي دراز و بلكه قرنهاي متمادي ذهن بشر را به خود مشغول داشته است. با سيري در تاريخ دور مي‏توان دريافت كه عدالت همواره مسأله‏اي بوده كه در تجلي آرمانهاي طلايي بشريت، مي‏درخشيده است و اين‏گونه مي‏نمايد كه دست يافتن به اساس عدالت و بر طبق عدالت صريح و علي‏گونه عمل كردن همواره دغدغه بشريت بوده است. جالب توجه است كه در ابتداي وارد شدن به دين مبين اسلام و مذهب تشيع ما با مسأله‏اي روبه‏رو هستيم و آن اعتقاد قلبي و غيرتقليدي به اصول دين است. حال اين اصول چيست كه بايد تحقيقي و نه تقليدي باشد؟ بايد بدان رسيد و همواره آن را مطمح نظر قرار داد؟

ابتدا توحيد مطرح مي‏شود؛ يعني يكتايي، يكتويي، خالص شدن براي او، به سوي او و ايمان آوردن به وحدانيت حضرت حق و سپس بلافاصله مبحث عدل پيش مي‏آيد؛ يعني كسي كه به توحيد و احديت حضرت ربوبيت اعتقاد دارد مستلزم اين است كه به اصل عدالت هم ايمان بياورد. حال اين عدالت، هم به ذات اقدس الهي مربوط مي‏شود و هم عدالتي است كه در جامعه بشري لحاظ مي‏شود. در هر صورت به طور كلي مؤمنِ معتقد به اسلام مي‏بايد با «عدالت» به معناي اعم آن آشنايي داشته، و آشنايي كه نه تقليدي بلكه كاملاً تحقيقي باشد. انسان به عنوان موجودي خداگونه كه روي زمين، سِمت «خليفة اللهي» را بر دوش دارد به اقتضاي فطرتش نمي‏تواند و نبايد ظلم و جور را برتابد. بايد براي احياي عدل، اين واژه مقدس، در هر كجاي دنيا به پا خيزد. آيا اين كار دشوار و اين مسئوليت بزرگ برعهده ما، كه به اسلام ايمان داريم و به علي و عدل وي اعتقاد داريم، گذاشته نشده است؟

حضرت حق مي‏فرمايد:

«انا عرضنا الامانة علي السموات و الارض و الجبال فأبين ان يحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان انه كان ظلوما جهولاً.»2

ما بر آسمانها و زمين و كوه‏هاي عالم عرض امانت كرديم، همه از تحمل آن خودداري و انديشه كردند تا انسان (ناتوان) بپذيرفت و انسان هم (در اداي امانت) بسيار ستمكار و نادان بود.

اين «امانت» چيست كه كائنات با تمامي عظمتش از قبول آن خودداري مي‏ورزد و آدمي آن را مي‏پذيرد؟ البته هر مشرب فكري و مسلك عقيدتي آن را گونه‏اي تفسير كرده است؛ از جمله عرفا معتقدند كه اين امانت كه در دل آدمي به وديعه نهاده شده عشق است و آيا قبول مسئوليت انساني و در راه تحقق اهداف متعالي آدمي گام برداشتن جز با عشق و معرفت امكانپذير است؟

به قول خواجه عبداللّه‏ انصاري «در اين راه مرد مي‏بايد بود و با دل پردرد بايد بود. عاشق بايد بيباك باشد اگرچه او را بيم هلاك باشد. عشق دردي است كه او را درمان نيست و كار عشق هرگز به دعا نيست».

اين‏گونه عشق ورزيدن به همنوع و به آزادي بشريت، عدالتخواهي را درپي مي‏آورد.

طبق آيه صريح قرآن كه مي‏فرمايد: «فطرة اللّه‏ التي فطر الناس عليها لا تبديل لخلق اللّه‏»3 پس روي به جانب آيين پاك اسلام آور و از دين خدا، كه فطرت خلق را بر آن آفريده است، پيروي كن كه هيچ تغييري در خلقت خداوند نيست.

بنابر اين، عدالتخواهي، كمال‏جويي، زيبايي‏طلبي و مانند آنها براساس فطرت الهي بنا شده و در درون هر انساني به وديعت نهاده شده است.

عدل علي(ع)، عدالت بي‏محاباي علي(ع)

جرج جرداق در كتاب «الامام علي صوتُ العدالة الانسانيه» مي‏گويد: «اي روزگار! كاش مي‏توانستي همه قدرتهايت و اي طبيعت كاش مي‏توانستي همه استعدادهايت را در خلق يك انسان بزرگ، نبوغ بزرگ و قهرمان بزرگ جمع مي‏كردي و يك بار ديگر به جهان ما يك علي ديگر مي‏دادي».

پنج سال مبارزه علي با چهره‏هاي معروف اسلام براي تحقق عدالت و عدالت اجتماعي است. زيرا در اينجا مشرك نيست تا براي مكتب مبارزه شود؛ منافق و رند و مقدس مآب است كه علي بايد با اينها در جمل و صفين و نهروان بجنگد و در جمل از همه مشكلتر. در صفين قيافه‏هاي شناخته شده و پليد بني‏اميه است كه با علي مي‏جنگد و در نهروان قيافه‏هاي ناشناخته مقدس مآب مؤمن! اما در جمل كيست؟ عايشه ام‏المؤمنين است و طلحة‏الخير و زبير نواده عبدالمطلب؛ يعني بزرگترين شخصيتهاي اسلامي. اين مبارزه غيرقابل تحمل و تكاندهنده است؛ حتي براي پيرو علي كه همراه او به جنگ آمده است. يكي از آنان به عنوان اعتراض به او مي‏گويد: «اگر نصيحت كردي و به صلح دعوت كردي و زير بار نرفتند چه مي‏كني؟» علي پاسخ مي‏دهد كه با آنها مي‏جنگم. سرباز با تعجب مي‏پرسد كه حتي با ام‏المؤمنين و طلحه و زبير مي‏جنگي؟ مگر ممكن است كه اينها بر باطل باشند؟

علي در اينجا جمله‏اي دارد كه طه حسين مي‏گويد: «در زبان بشر از وقتي كه سخن گفتن پديد آمده است جمله‏اي به اين عظمت به وجود نيامده است».

آن جمله اين است كه مي‏گويد: «تو حق را به مرد مي‏سنجي يا مرد را به حق؟» حقيقت را از روي شخصيتها تشخيص مي‏دهي و يا شخصيتها را از روي حقيقت؟4

اينجاست كه عدالت اين چنين دشوار مي‏شود.

همين طلحه و زبير وقتي مي‏بينند در خلافت علي حتي نمي‏توانند به استانداري دو شهر اميد داشته باشند، نزد عايشه مي‏روند كه جنگ به‏پا كنند. قبل از رفتن نزد علي مي‏آيند تا براي خارج شدن از شهر از او اجازه بگيرند. علي به آنها مي‏گويد كه مي‏دانم به كجا و براي چه كاري مي‏خواهيد برويد، اما برويد!

عجيب است! اين دو نفر مي‏خواهند از قلمرو حكومتش خارج شوند و از مرز بيرون بروند تا قيام مسلحانه عليه او راه بيندازند و بر رويش شمشير بكشند و بزرگترين توطئه زمان علي(ع) را درست كنند در عين حال علي به آنها مي‏گويد: «برويد!» چرا؟ براي اينكه اين دو نفر انسان هستند و اگر پيش از اينكه جرمي مرتكب شوند آنها را از رفتن منع كند آزادي آنها را كه حق هر انسان است سلب كرده است؛ آزادي سفر و آزادي مسكن و اگر اين آزاديها سلب شود قانوني به وجود مي‏آيد كه همه جباران و ستمگران تاريخ براي پايمال كردن آزادي افراد به علي متوسل مي‏شوند و به او استناد مي‏كنند.

به گفته جرج جرداق: «كجا هستند نويسندگان حقوق بشر تا حقوق بشر را در عمل بفهمند نه در سخنراني و خطبه و مراسم و سازمان ملل و يونسكو كه دروغند».5

علي، ميثم خرمافروش را، كه خرماهاي خوب را از بد جدا مي‏كند و به دو قيمت مختلف مي‏فروشد، مي‏بيند و برآشفته به او مي‏گويد: «چرا بندگان خدا را تقسيم مي‏كني؟!» آن‏گاه با دستهايش خرماهاي بد و خوب را مخلوط مي‏كند و مي‏گويد كه همه را با يك قيمت ميانگين بفروش؛ «يعني تساوي در مصرف» اساس عدالت در همه مكتبهاي عدالتخواه جهان؛6 همان‏گونه كه در نهج‏البلاغه مي‏فرمايد: «پر و بالت را براي مردم بگستر و با چهره گشاده با آنان روبه‏رو شو. نرمش را نسبت به آنها نصب‏العين خود گردان و در نگاه، اشاره، تحيت و درود ميان آنها مساوات را رعايت كن تا زورمندان در تبعيض طمع نورزند و ضعيفان از عدالت تو مأيوس نگردند.»7

در نامه 53 در نهج‏البلاغه مي‏فرمايد: «تو به بهانه پرداختن به كارهاي بزرگ و مهم نمي‏تواني در برباد دادن حقي هر چند ناچيز و ناديده گرفتن كارهاي هر چند كوچك عذر بياوري.»8

بدين ترتيب عدالت از ديدگاه علي(ع) بسيار حساس و مسئوليت‏ساز است كه بايد براي احياي آن به‏پا خاست و براي تحقق بخشيدن بدان از هيچ كوششي نبايد فروگذار كرد.

عدالتخواهي و كوشش براي به اجرا درآوردن اين مهم در سخن بزرگان و انديشمنداني چون حكيم فردوسي به‏گونه‏اي بسيار برجسته مطرح مي‏شود. در فضاي روحاني كاخ شكوهمندي كه استاد توس به ياري انديشه و خيال و به انگيزه احساسات بشردوستانه و علايق ملي خود ـ به نامه شاهنامه ـ برپاي كرده است كاخي چنان استوار و مجلل كه از باد و باران زمانه و گردش روزگاران هرگز صدمه و گزندي نخواهد ديد و جاودانه سر بر آسمان افتخارات فرهنگي و ملي ايران زمين خواهد ساييد، دادگري و عدالتخواهي، صدرنشين اين كاخ پرجذبه و جلال است و ستم‏ستيزي مشخصترين بعد اعتقادي و فكري معمار چيره‏دست و فرزانه آن به‏شمار مي‏رود.

در جهان‏بيني فردوسي، داد به منزله زيربناي سعادت و بهروزي اجتماعات بشري و مهمترين وسيله رهايي فرزند آدم از هر پليدي و تباهي معرفي شده است. به اعتقاد اين سخن‏سراي فرزانه، خداوند از بندگان خويش به جز داد دادن در كارها و مهرورزي به همنوع چيزي نخواسته است:

زيرا اگر عدل، حكمفرماي جوامع انساني شود و عدالت اجتماعي تحقق يابد، همه خوبيها و بركات و نعمتها و آباداني و فراخي زندگي و آرامش و صلح براي نوع انسان فراهم مي‏شود و چنانچه ستمگري بر دادگري و مردمي چيره گردد، سيه‏روزي و فقر و فساد بر اجتماعاتي كه پذيراي ستم گشتند و ظالم را در ظلمش مددكار شدند روي مي‏آورد و زمانه بر آنان سخت مي‏گيرد و سرانجام، ظلم چونان آتشي فروزان، خرمن هستي چنين مردمي را مي‏سوزاند و مستأصلشان مي‏كند.

در سراسر شاهنامه، موضوع ظلم‏ستيزي و عدالتجويي به اقتضاي مباحث و رويدادهاي حماسي از زبان پادشاهان، وزيران و پهلوانان آرماني و مطلوب فردوسي چه در دوره‏هاي اساطيري و پهلواني شاهنامه و بعضا در دوران تاريخي با تعابيري زيبا و آموزنده كه ابيات ذيل مشتي است از خروار آن حكمتها چنين اظهار شده است:

منوچهر در آغاز پادشاهي‏اش، جهان را سراسر مژده مي‏دهد كه:

كيقباد به هنگام مرگ، كاووس كي را با چنين نصايح به دادگري و ظلم‏ستيزي سفارش مي‏كند:

كيخسرو هنگامي كه گودرز، پهلوان نامي سپاه خود را به جنگ تورانيان مي‏فرستد به وي توصيه مي‏كند:

از ميان پادشاهان و سرداران دوران تاريخي اين منظومه، آرزوي بهرام گور درباره دادگستري و ستم‏ستيزي اين است:

از خسرو انوشروان درباره لزوم دادگري پادشاه اين‏گونه سخنان و توصيه‏ها برجاست:

حكيم فردوسي در شاهنامه ضمن تمثيلاتي آموزنده و داستانهايي جالب و آگاهي‏بخش، آفات ظلم و آثار سوئي كه به ستم و ستمگري مترتب است و مزايا و موهبات عدالت را به بهترين وجه، توجيه و تبيين مي‏فرمايد و خواننده را با توجه‏دادن به فرجام غمبار زندگي ستمكاران به تفكر وا مي‏دارد و به پرهيز از تعدي و تجاوز فرا مي‏خواند و نتيجه مي‏گيرد كه هرگاه ستمگري در ذهن رهبران جوامع راه يابد و بيداد، جاي داد را بگيرد، تأثير وصفي ظلم اين است كه جريان كارها از مجراي طبيعي آنها خارج مي‏گردد؛ خير و بركت از هر چيزي مي‏رود و فساد و تباهي آشكار مي‏شود.

اين انديشه و اعتقاد استاد توس درباره تأثير مثبت و منفي داد و بيداد، همگون با فكر و جهان‏بيني است كه در متون اسلامي چنين آمده است كه «چون نيت پادشاه از نيكي منحرف گردد، احوال زمانه فاسد و اوضاع روزگار تباه مي‏شود؛» چنانكه كلام صدق نظام امير مؤمنان علي(ع) بدان تصريح دارد: «اذا تغيرت نية السلطان فسد الزمان.»15

اصولاً انديشه ظلم‏ستيزي و عدالتخواهي فردوسي، كه ركن اساسي بينش و جهان‏بيني سياسي ـ ديني او را تشكيل مي‏دهد، تركيبي از عناصر اعتقادي، آيين مزدايي و اساطيري زردشتي با معتقدات كهن قوم ايراني و عمدتا از اصل اعتقادي عدل است كه از اركان مذهب تشيع، كه كيش فردوسي است، نشأت مي‏گيرد.

بي‏گمان شخصيت حكيم فرزانه توس به واسطه اينكه تحت تأثير تعاليم عالي اسلامي و در سايه معارف قرآن و نهج‏البلاغه پرورش يافته و از رسالت انبياي بزرگ الهي كه مبارزه با طواغيت و ائمه كفر و ظلم بوده است آگاهي دارد و از طرفي او كه به اين‏گونه حقايق بيان شده در قرآن درباه بيداد آشناست كه خداوند از فرجام بد ستمكاران با چنين آياتي ياد فرموده است:

«و لا تركنوا الي الذّين ظلموا فتمسكم النّار و ما لكم من دون اللّه‏ من أولياء ثم لا تنصرون.»16

هرگز شما نبايد با ظالمان همدست و دوست شويد وگرنه آتش كيفر آنان در شما درخواهد گرفت و در آن حال، جز خدا هيچ كستان ياري نخواهد كرد.

يا: «و سيعلم الذّين ظلموا ايَّ منقلب ينقلبون.»17

كساني كه ستم روا مي‏دارند به زودي خواهند دانست به چه كيفرگاهي بازگشت مي‏كنند.

از سوي ديگر او با چنين توصيه‏ها و دستورهايي از پيشوايان راستين اسلام آشنايي دارد و بدانها معتقد است كه فرموده‏اند:

«اتّقوا دعوة المظلوم فانّها تصعد الي السّماء كانّها شرارة.»18

از نفرين مظلوم بترسيد كه چونان شعله آتش بر آسمان مي‏رود.

يا: «كونا للظالم خصما و للمظلوم عونا.»19 دشمن ستم‏پيشه و يار مظلوم باشيد.

به طور كلي هدف فردوسي از توصيف ميدانهاي كارزار و شرح زورآزمايي دلاوران ايران با دشمنان اهرمن خويشان چيزي جز تحليل رازهاي زندگي شرافتمندانه و ارائه راه كمال و سعادت با رهتوشه نيكي، دانايي و دادگري نيست؛ زيرا شعار سراينده دادخواه حقيقت‏جويي چون استاد فرزانه توس كه ترجمان احساسات و آرزوهاي ملت خود نيز هست هميشه اين است كه:

همانطور كه قبلاً ذكر شد مسأله عدالت‏طلبي و عدالتخواهي، همواره ذهن انديشمندان را به خود مشغول كرده است تا به واسطه اين امر، روزي ظلم و جور بر ستمديدگان جاي خود را به عدالت اجتماعي و صفا و آرامش و امنيت بدهد.

اما در ميان اين فلاسفه و انديشمندان، فارابي، مهمترين مسأله‏اي را كه مورد بحث و بررسي قرار داده مسأله عدالت است. عدالت چيست؟ هدف مردم مدينه فاضله رسيدن به سعادت است. سعادت مطلق نه سعادت اعتباري. سعادت مطلق در تأمين رفاه و زندگي طبيعي است. زندگي كه براساس رفاه اجتماع باشد نه فرد، اصولاً رفاه جمع است و رفاه جمع تأمين نمي‏شود مگر در تحت لواي رياست فاضله. رياست فاضله، رياستي است كه براساس عدالت باشد و عدالت از فضيلت و حكمت ناشي مي‏شود.

نزد مردم مدينه فاضله عدالت اين است كه همه به سعادت و كمال افضل خود برسند؛ همه زندگي كنند؛ همه به زندگي خود ادامه دهند؛ جنگ و ستيز از ميان برداشته شود؛ هر عضوي وظيفه خود را انجام دهد؛ لاجرم همه اعضا سالم مي‏مانند و به حيات و زندگي خود ادامه مي‏دهند. همه تابع يك رهبر و فرمانده باشند و آن فرمانده نيز مقهور اراده خود و عقل فعال باشد و حكيم و دانا و متصنف به اخلاق حميده باشد و هيچ عضوي از اعضاي جامعه به حقوق و وظايف ديگري تعدي نكند.

انسان علاوه بر اينكه موجودي طبيعي، و در بسياري از افعال و حركات و نيازها و خواستهاي خود تابع و مقهور طبيعت است، موجودي داراي قوه ناطقه و ادراك كليات و امتياز بين سعادت و شقاوت است.

اگر مميز عدالت، اين قوه باشد در اين صورت عدالت معني خاصي خواهد داشت و نظام افضل بين جامعه برقرار خواهد كرد. ولي اگر مميز عدالت، قواي طبيعي و حيواني انسان باشد، عدالت مفهوم و معني ديگري پيدا خواهد كرد كه طرز تفكر مردم مدينه جاهله و فاسقه بر اين روش است.

مردم مدينه فاضله گويند: عدالت اين است كه همه افراد انساني به زندگي خود ادامه دهند و در اين حكم از فرمان عقل و قوه ناطقه اطاعت كنند. مردم مدينه فاسقه گويند: «الحق لمن غلب» همانطور كه بناي موجودات طبيعي بر تضاد و ضديت و خصومت است و هر موجودي با موجودات ديگر در جدال و مبارزه است و خواهان نفي و طرد و محو موجودات ديگر است. در جهان انساني نيز عدالت همين است كه به انواع تغلبات و تقلبات و مكرها و حيله‏ها ديگران را محو و نابود كند تا خود زنده بماند و يا همه را برده و در استخدام خود قرار دهد تا در زندگي و بقاي او سودمند باشند.21

خواجه نصير توسي نيز از ديگر انديشمندان اسلامي در كتاب وزين «اخلاق ناصري» مي‏گويد: «اجناس فضايل كه همه بر آن اجتماع كرده‏اند چهار بود: حكمت، شجاعت، عفت و عدالت». پس سعادت يا جسماني بود يا نفساني، سعادت جسماني آنگاه كامل بود كه سع ادت نفساني با آن توأم گردد. نفس انساني را سه قوت متباين است: 1ـ قوت ناطقه 2ـ قوت غضبيه 3ـ قوت شهواني. هر يك اگر غالب آيد نفس انساني از اعتدال خارج شود. لاجرم اخلاق و رفتار او ناپسنديده شود و بايد همواره در حدّ اعتدال باشند: پس عدالت در اين مورد حد اعتدال نگه داشتن بود.22

بنابر اين خواجه نصير، عمده‏ترين دليل محقق شدن عدالت اجتماعي را در تصفيه اخلاق و تهذيب نفس مي‏داند؛ چه اگر آدمي اندرون خويش را از خبائث و زياده‏طلبي‏ها حفظ كند، قاعدتا هيچ‏گاه حاضر به تعرّض كردن نسبت به حقوق ديگران نخواهد شد.

غزالي بر اين اعتقاد است كه همانطور كه بدن از آغاز كامل آفريده نشده و با پرورش و غذا، كمال مي‏يابد، هم‏چنين نفس آدمي نيز در آغاز ناقص ولي پذيراي كمال آفريده شده و كمال او به تربيت و تهذيب اخلاق و تغذيه به علم است.

سپس غزالي به «جمهوريت» افلاطون روي مي‏آورد و تقسيم قواي نفس را به سه قوه عاقله و غضبيه و شهويه از او اقتباس مي‏كند و مانند افلاطون مي‏گويد: «عدالت در توازن اين قواست. چنانكه زيبايي صورت به زيبايي چشم بدون زيبايي بيني و دهان و گونه تمام نمي‏شود بلكه بايد همه از زيبايي برخوردار باشند تا زيبايي صورت كمال يابد، هم‏چنين در باطن آدمي نيز چهار ركن است كه بايد همه از زيبايي برخوردار باشند و چون اين چهار ركن معتدل و متناسب گشتند، حسن خلق حاصل مي‏شود و اين چهار ركن عبارت است از: قوه علم، قوه غضب و قوه شهوت و قوه اعتدال ميان اين سه قوه.»

در عين حال كه غزالي نظريه فضايل اصلي چهارگانه‏اي را كه افلاطون نام «فضايل سقراطي» به آنها داده يعني حكمت و شجاعت و عفت و عدل اتخاذ كرده است، مي‏بينيم كه با ارسطو نيز همآواز شده و معتقد است فضيلت، حد وسط ميان دو حد متقابل است و مي‏گويد: «هر كس كه همه اين خصال در او به حدّ اعتدال باشد حسن‏الخلق است به طور مطلق و هر كس كه بعضي از اين صفات در او به حدّ اعتدال باشد نسبت به آن معني خاص داراي حسن خلق است؛ مثل كسي كه پاره‏اي از اجزاي صورتش زيبا باشد. حسن قوه غضبيه و اعتدال آن را شجاعت مي‏گويند، حسن قوه شهويه و اعتدال آن را عفت خوانند. اگر قوه غضبيه به جانب زيادت ميل نمود تهور خوانده شود و اگر به نقصان ميل كند جبن و سستي باشد و اگر شهوت به جانب زيادت ميل كند شره باشد و اگر به جانب نقصان ميل كند جمود بود. پس صفت پسنديده حد وسط باشد و فضيلت همان است و دو جانب افراط و تفريط هر دو مذمومند و رذيلت. اما عدل طرف زيادت و نقصان ندارد و نقطه مقابل آن جور است. اما حكمت چون در اغراض فاسده به كار رود و در اين امر جانب افراط پويد خبث باشد و جانب تفريط آن بلاهت و آنچه حد وسط است همان است كه شايسته عنوان حكمت باشد پس امهات و اصول اخلاق چهار است: حكمت و شجاعت و عفت و عدل.

مقصود از حكمت حالتي است براي نفس كه بدان در همه كارهاي اختياري، ثواب را از خطا تميز مي‏دهد و مقصود از عدالت حالتي است براي نفس و قوه‏اي است در آنكه غضب و شهوت را راه مي‏برد و روا مي‏دارد تا بر مقتضاي حكمت باشند و ظهورشان به جا و به موقع بود و مقصود از شجاعت اين است كه قوه غضب در اعمالي كه انجام مي‏دهد منقاد عقل باشد و مقصود از عفت تأدب قوه شهوت است برحسب موازين عقل و شرع و از اعتدال اين چهار همه اخلاق جميله حاصل مي‏شود.»23

بدين ترتيب مي‏بينيم كه غزالي نيز همچون خواجه نصير توسي و فارابي رسيدن به كمال انساني را مرهون اعتدال در قواي سه‏گانه وجودي آدمي مي‏داند و انصافا كه اگر درون آدمي از رذايل پاك، و فضيلتها برجسته شود، رذيلتها يكي پس از ديگري از وجود آدمي رخت برمي‏بندد و دل، آينه‏وار محل تجلي انوار حضرت باري تعالي قرار مي‏گيرد و پس از آن ديگر جهان شاهد بي‏عدالتيها، نامردميها و كژانديشيها نخواهد بود كه حضرت مولانا مي‏فرمايد: مادر بتها، بت نفس شماست.

اين بت نفس زماني كه شكسته شود تمامي مسائل و معضلات زندگي بشر امروز خود به خود حل مي‏شود. مسأله اين است كه بايد به آن معرفت‏شناسي رسيد و به معناي واقعي عدل واقف شد كه همانا وضع هر چيز در موضع حقيقي خويش است.

بنابر اين عدل، اساس حكومت و ظلم، آفت آن است. ولي عدل ثمره معرفت حقيقي است و ظلم ثمره جهل. فضيلت، خود، همگان را به احترام حقوق و قيام به وظايف خود وادار مي‏كند و چون چنين است مردم بايد براي وصول به اين حكومت فاضله با فضايل آشنا شوند.

در قرن معاصر با حضور بي‏عدالتيها و تضادهاي عميق طبقاتي در اجتماعات مختلف بشري آرا و نظريه‏هاي گوناگوني از متفكران بزرگ اسلامي صادر مي‏شود.

در نظريه مرحوم شريعتي تحت عنوان «عرفان، برابري، آزادي» سه جريان تازه بعد از جنگ جهاني دوم مطرح مي‏شود:

جريان اول: جرياني معنوي در رابطه انسان، هستي و عرفان است كه آن رابطه عظيم را در جهان‏بيني انسان مطرح مي‏كند.

جريان دوم: در سوسياليسم و كمونيسم و در همه مكتبهايي عرض وجود مي‏كند كه درباره برابري انسان و نفي تضاد صحبت مي‏كند. اينها نقطه تنظيم رابطه طبقاتي دو گروه و دو قطب در متن يك جامعه: تنظيم رابطه دهقان و ارباب، سرمايه‏دار و كارگر و رابطه اجتماعي فكر مي‏كند؛ در صورتي كه عرفان، رابطه جهان و انسان و هستي را مطرح مي‏كند.

جريان سوم: اگزيستانسياليسم است كه مي‏گويد اين هر دو رابطه باز انسان را فراموش مي‏كنند و يا درگير با آن موضوع خارجي مي‏كنند؛ مسأله عدالت و سرمايه‏داري و جنگ سياسي و طبقاتي در سوسياليسم و رابطه غيبي و معنوي و امثال آن در عرفان. اما هر دو خود انسان را رها كرده‏اند، پس به خود انسان برگرديم و آن چيزي را كه هم مذهب و هم سوسياليسم مي‏خواهند از انسان بگيرند بچسبيم، بچسبيم به آن آزادي انساني.24

بنابر اين، اين سه جريان اساسي در سه كلمه خلاصه مي‏شود (كه همه جريانات ديگر بشري يا پرتند و يا فرع از همين سه اصلند) يكي عشق كه ريشه تجلي مكتبهاي عرفاني و مذهب هم جلوه‏اي از آن است. دوم عدالت مادي بين ملتها و طبقات در رابطه استعماري و رابطه استثماري داخلي و سوم اصالت وجود انسان به معناي تكيه كردن و برگشتن به درون ذاتي و نوعي ارزشهاي انساني و اعطا كردن اختيار و آزادي به خود «منِ» انساني براي رشد و كمال آن است.25

به هر حال اين سه جريان اساسي و واقعي و حقيقي در عمق خصلت انسان هست و اساس نياز وجود انسان است. بنابر اين كاملترين انسان يا مكتب كه مي‏خواهد انسان را به فلاح برساند، انسان و مكتبي است كه اين ابعاد اساسي را در خود داشته باشد و اگر نمونه بخواهيم، اسلام ارزشش در اين است كه روي هر سه بعد هماهنگ با هم تكيه مي‏كند: اسلام ريشه و روحش و جوهرش، عرفان است اما تكيه‏اش به مسأله عدالت اجتماعي است و سرنوشت ديگران و حتي سرنوشت فرد ديگر و مي‏گويد اگر يك فرد ديگر را زنده نگه داشتي و احيا كردي مانند اين است كه همه انسانها را احيا كرده‏اي و اگر يك فردي را كشتي مانند اين است كه همه انسانها را كشته‏اي؛ يعني نسبت به رابطه من و ديگران اين اندازه حساسيت دارد و يا مسأله ربا كه يك امر اجتماعي و طبقاتي است به صورتي كه از رباخوار نفرت دارد و از مشرك و منافق ندارد. در اينجا تكيه‏اش به مسائل اجتماعي و رابطه من با جامعه‏اي است كه در آن زندگي مي‏كنم و نشان مي‏دهد كه به اين امر حساسيت دارد.26

بدين ترتيب به‏زعم مرحوم شريعتي آشتي برقرار كردن بين عرفان، آزادي و برابري و ارج نهادن به اين سه عنصر اصلي در رشد و تعالي انسان باعث سعادتمند شدن بشريت خواهد شد و متذكر مي‏شود كه اسلام مخصوصا در مورد عدالت اجتماعي؛ يعني بهره‏مند بودن تمامي انسانها از همه امكانات و برنامه‏هايي كه مي‏تواند به آدمي رشد و تعالي فكري، فرهنگي، مادي و معنوي بدهد و احقاق حقوق انسانها و مجازات كردن افراد خطاكار براي حفظ سلامتي و تعادل جامعه، رهنمودهاي بسيار ارزنده‏اي دارد.

شهيد مطهري از اين ديدگاه به عدالت اجتماعي نگاه مي‏كند:

رعايت حقوق افراد و عطا كردن به هر ذي حق، حق او را و ظلم، پامال كردن حقوق و تجاوز و تصرف در حقوق ديگران است. معني حقيقي عدالت اجتماعي بشري يعني عدالتي كه در قانون بشري بايد رعايت شود و افراد بشر بايد آن را محترم بشمارند همين معني است. اين عدالت متكي بر دو چيز است: يكي حقوق و اولويتها يعني افراد بشر نسبت به يكديگر و در مقايسه با يكديگر نوعي حقوق و اولويت پيدا مي‏كنند؛ مثلاً كسي كه با كار خود محصولي توليد مي‏كند، طبعا نوعي اولويت نسبت به آن محصول پيدا مي‏كند و منشأ اين اولويت كار و فعاليت اوست.

يكي ديگر خصوصيت ذاتي بشر است كه طوري آفريده شده كه در كارهاي خود الزاما نوعي انديشه‏ها كه آنها را انديشه‏هاي اعتباري مي‏ناميم استخدام مي‏كند و با استفاده از آن انديشه‏هاي اعتباري به عنوان «آلت فعل» به مقاصد طبيعي خود نائل مي‏گردد. آن انديشه‏ها، يك سلسله انديشه‏هاي «انشايي» است كه با «بايدها» مشخص مي‏شود؛ از آن جمله اين است كه براي اينكه افراد جامعه بهتر به سعادت خود برسند «بايد» حقوق و اولويتها رعايت شود و اين است مفهوم عدالت بشري كه وجدان هر فرد آن را تأييد مي‏كند و نقطه مقابلش را كه ظلم ناميده مي‏شود محكوم مي‏سازد.27

مولانا در اين باره مي‏فرمايد:

مبحث عدالت اجتماعي از ديدگاه امام خميني(ره) با تأكيد بر صلاحيت زمامدار مطرح مي‏شود.

زمامدار بايد از كمال اعتقادي و اخلاقي برخوردار و عادل باشد و دامنش به معاصي آلوده نباشد. كسي كه مي‏خواهد حدود جاري كند يعني قانون جزاي اسلام را به مورد اجرا گذارد، متصدي بيت‏المال و خرج و دخل مملكت شود و خداوند اختيار اداره بندگانش را به او بدهد بايد معصيت كار نباشد: «و لا ينال عهدي الظالمين» خداوند تبارك و تعالي به جائر چنين اختياري نمي‏دهد.

زمامدار اگر عادل نباشد در دادن حقوق مسلمين، اخذ مالياتها و صرف صحيح آن و اجراي قانون جزاي عادلانه رفتار نخواهد كرد و ممكن است اعوان و انصار و نزديكان خود را بر جامعه تحميل نمايد و بيت‏المال مسلمين را صرف اغراض شخصي و هوسراني خويش كند.28

هدف بعثت انبيا به طور كلي اين است كه مردمان براساس روابط اجتماعي عادلانه نظم و ترتيب پيدا كرده، قد آدميت راست گردانند و اين با تشكيل حكومت و اجراي احكام امكانپذير است. خواه، نبي خود موفق به تشكيل حكومت شود مانند رسول اكرم(ص) و خواه پيروانش پس از وي توفيق تشكيل حكومت و برقراري نظام عادلانه اجتماعي را پيدا كنند.29

فقط فقهاي عادلند كه احكام اسلام را اجرا كرده، نظامات آن را مستقر مي‏گردانند. اسلام، قانون را آلت و وسيله تحقق عدالت در جامعه مي‏داند. وسيله اصلاح اعتقادي و اخلاقي و تهذيب انسان مي‏داند. قانون براي اجرا و برقرار شدن نظم اجتماعي عادلانه به منظور پرورش انسان مهذب است.30

امام خميني با شاهد آوردن از سيره حضرت علي(ع) در زمان خلافت، عدالت را اين‏گونه تعريف مي‏كند:

امام وقتي مي‏شنود ارتش غارتگر معاويه، خلخال از پاي يك زن اهل ذمه درآورده‏اند به قدري ناراحت مي‏شود و عواطفش چنان جريحه‏دار مي‏گردد كه در نطقي مي‏فرمايد: اگر از تأثر اين واقعه انسان بميرد قابل سرزنش نخواهد بود. با اين همه عاطفه روزي هم شمشير مي‏كشد و افراد مفسد را با كمال قدرت از پا درمي‏آورد. معناي عدالت اين است.31

همانطور كه سعدي عليه‏الرحمه در گلستان مي‏فرمايد: «درشتي و نرمي به هم دربه است.»

امام خميني در مورد پياده كردن عدل اجتماعي بر پايه احكام و مقررات اسلام بر اصلح بودن زمامدار و شايستگي وي هم در امور معنوي (عالم بودن) و هم آگاه بودن و هشيار بودن در امور اجتماعي مسلمين (عدالت اجتماعي) تأكيد مي‏ورزد و اساسا به اجرا درآمدن حدود و مقررات اسلامي و رسيدن به عدالت اجتماعي را مرهون تشكيل حكومت اسلامي مي‏داند و دو ويژگي زمامدار حكومت يعني عالم بودن و عادل بودن زمامدار بر ويژگيهاي ديگر مي‏چربد.

اين نكته در اينجا قابل توجه است كه در تمامي ديدگاه‏هاي ذكر شده از هزار و چهارصد سال پيش تا كنون براي رسيدن به اهداف مذهبي ـ اجتماعي ـ سياسي ـ اقتصادي و... خودسازي و تهذيب نفس و كسب اخلاق حميده و صفات جميله ضروري مي‏نمايد؛ يعني ابتدا وجود آدمي و درون انسان بايد از خبائث پاك شود تا بها دادن به خواسته‏هاي ديگري و احترام به حقوق اجتماعي افراد كه در پاره‏اي موارد درگرو از دست دادن آزادي خود و يا نرسيدن به خواسته مطلوب خود است، در عين حال از خود گذشتگي داشته باشد تا ديگران هم حقوقشان محفوظ بماند و اين كار ميسر نمي‏شود مگر اينكه ابتدا خودسازي، و سپس به مسايل مختلف پرداخته شود.

بدين ترتيب است كه ديگر در مدينه فاضله فارابي و خواجه نصير و... و جامعه اسلامي مسلمين ظلم و تعدي و تجاوز جايي ندارد و قلوب تمامي انسانها نسبت به يكديگر سرشار از رأفت و مهر است و اين‏گونه است كه اسلام بيش از اينكه براي عبادت شخصي افراد، ارزش قائل شود بر روابط اجتماعي حسنه و خداپسندانه تأكيد مي‏ورزد.

بنابراين اسلام در عين حال كه يك «ايدئولوژي» است كه هم انسان متعالي مي‏سازد و هم «جامعه ميانه‏اي كه براي مردم جهان نمونه باشد» (وجعلناكم اُمة وسطا لتكونوا شهداء علي‏الناس و يكون الرسول عليكم شهيدا)32 انقلابي اجتماعي نيز هست براي ساختن جامعه‏اي بي‏طبقه،آزاد،استوار بر «قسط و عدل»، با افرادي آگاه، آزاد و مسئول.

10ـ همان، ص 60

19ـ نهج‏البلاغه، صبحي‏صالح، ص 421

11ـ همان، ص 108

16ـ هود/13

12ـ شاهنامه، چاپ ژول مول، ج 3، ص 212

17ـ شعراء/227

13ـ همان، ج 6، ص 9

1ـ مائده/8

14ـ همان، ج 6، ص 81

15ـ ملا احمد نراقي، معراج‏السعاده، چاپ سنگي، تهران 1332ه·· . ق، ص 157

18ـ نهج‏البلاغه، مجموع كلمات قصار حضرت رسول(ص)، مترجم ابوالقاسم پاينده، چاپ سيزدهم، تهران، 1360 ش، ص 9

24ـ دين‏داري و آزادي، محمدتقي فاضل‏ميبدي، ص 369ـ370

20ـ شاهنامه، چاپ ژول مول ـ ج 3 ـ ص 143

25ـ همان، ص 373

22ـ اخلاق ناصري، خواجه نصيرالدين توسي، ص 48

23ـ احياء علوم دين، امام محمد غزالي، ج 3، ص 47

27ـ عدال الهي، مرتضي مطهري، ص 62

29ـ همان، ص 89ـ90

21ـ انديشه‏هاي اهل مدينه فاضله، فارابي، ص 49

26ـ دين‏داري و آزادي، محمدتقي فاضل‏ميبدي، ص 378ـ379

28ـ ولايت فقيه (حكومت اسلامي)، آيت‏اللّه‏ خميني، ص 61

2ـ احزاب/72

3ـ روم/30

30ـ همان، ص 94ـ95

32ـ بقره/143

31ـ همان، ص 11

4ـ علي(ع) ـ علي شريعتي، ص 148ـ149

5ـ همان، ص 151

6ـ همان، ص 152

7ـ نهج‏البلاغه، فيض‏الاسلام، نامه 46، ص 976

8ـ نهج‏البلاغه، فيض‏الاسلام، نامه 53، ص 1019

9ـ شاهنامه، چاپ ژول مول، ج 1، ص 19

منابع:

11ـ ترجمه و شرح نهج‏البلاغه، فيض‏الاسلام، چاپ دوم، 1351، تهران

4ـ نميرم از اين پس كه من زنده‏ام (مجموعه مقالات كنگره جهاني بزرگداشت فردوسي) ـ غلامرضا ستوده ـ انتشارات دانشگاه تهران ـ چاپ اول ـ 1374 ـ تهران

10ـ ولايت فقيه (حكومت اسلامي) ـ امام خميني ـ انتشارات اميركبير ـ 1360 ـ تهران

9ـ عدل الهي ـ مرتضي مطهري ـ انتشارات صدرا ـ چاپ دوم ـ 1361 ـ تهران

7ـ قرآن كريم ـ انتشارات صراط‏النور ـ چاپ دوم ـ ترجمه استاد مهدي الهي‏قمشه‏اي ـ 1375 ـ تهران

8ـ دين‏داري و آزادي ـ محمدتقي فاضل‏مبيدي ـ انتشارات آفرينه ـ چاپ اول ـ 1378 ـ تهران

5ـ شاهنامه ـ چاپ ژول مول ـ انتشارات سازمان كتاب‏هاي جيبي ـ 1345 ـ تهران

3ـ علي(ع) ـ علي شريعتي ـ نشر آمون ـ چاپ هشتم ـ 1377 ـ تهران

2ـ انديشه‏هاي اهل مدينه فاضله ـ ابونصر فارابي ـ ترجمه و شرح سيد جعفر سجادي ـ انتشارات شوراي عالي فرهنگ و هنر ـ 1354 ـ تهران

1ـ تاريخ فلسفه در جهان اسلامي ـ حناالفاخوري ـ خليل‏الجر ـ ترجمه عبدالمحمد آيتي ـ انتشارات كتاب زمان با همكاري انتشارات فرانكلين ـ چاپ اول ـ 1355 ـ تهران

6ـ اسلام و حكومت ـ حسين شفايي ـ دفتر انتشارات اسلامي ـ چاپ اول ـ 1367 ـ قم