مادرنمونه

سيدمهدي موسوي كاشمري

اين بخش اختصاص به بخشي از پرسشهاي خوانندگان محترم دارد كه در بخش مشاوره مطرح مي‏گردد و مي‏تواند به صورت مستقل و مبسوط پاسخ گفته شود.

سؤال: ويژگيهاي مادر نمونه چيست؟

جواب: پيش از پرداختن به اصل پاسخ، مقدمه‏اي را ذكر مي‏كنيم.

از زمره صفات ثبوتي و فعل خداوند «خالقيّت» و «ربوبيت» است. يعني هم آفريدگار است و هم پروردگار. جريان اين دو صفت الهي در مورد انسان به توسط پدر و مادر انجام مي‏شود و اين دو هستند كه وسيله پيدايش او در حيات مادي و رشد و تربيت او بويژه در ايام كودكي‏اند.

خداوند عشق والدين و بخصوص مادر به فرزند را بويژه در دوران كودكي و نياز او به آنان را به صورت غريزي در نهادشان قرار داده و مراقبت از او را به توصيه و دستور واگذار نفرموده است، زيرا تخلف از دستور و فرمان مولي به وفور ممكن است، ولي سرپيچي از حكم غريزه بسيار نادر و مشكل است و او با اين تدبير خود از تلف شدن و دور انداختن كودك به جهت رنج زياد آن به وسيله والدين، جلوگيري و پيش‏گيري كرده است.

در صورتي كه علاقه و توجه فرزند در دوران پس از كودكي به پدر و مادر به طور غريزي نيست و بيشتر به عواطف، تعهد و احساس مسؤوليت او بستگي دارد و بدين لحاظ در خصوص مراقبت والدين از كودك خردسال خود نيازي به دستور و تأكيد نيست ولي در مورد احسان و رعايت احترام به پدر و مادر از سوي فرزند، فرمان و توصيه الهي است كه مي‏تواند فرزند را تا آخر عمر خود به پاسداشت حقوق والدين وادار كند.

و لذا خداوند متعال در آيات چندي از قرآن كريم، بر رعايت اين حق و توجه دادن به مقام آنان تأكيد ورزيده است؛ از جمله مي‏فرمايد: «و قضي ربّك اَنّ لا تعبدوا الاّ ايّاه و بالوالدين احسانا ...» خداوند حكم فرموده است جز او را نپرستيد و به والدين خويش احسان روا داريد ...».1

در اين آيه كريمه، نيكي به پدر و مادر پس از فرمان به بندگي الهي آمده و والدين هم به صورت مطلق ذكر شده و به ايمان و اسلام مقيّد نشده است كه اين دو امر، خود بيانگر طبيعي بودن اين حق و اهميت بسيار بالاي آن است.

در جاي ديگر پس از تأكيد بر رعايت اين حق بخصوص به رنجي كه مادر در رابطه با فرزند خود متحمل مي‏شود تكيه كرده و آن را توجه داده و گوشزد مي‏فرمايد:

«و وصيّنا الإنسان بوالديه إحسانا حملته امّه كرها و وضعته كرها و حمله و فصاله ثلاثون شهرا ...»؛ ما انسان را نسبت به والدينش به نيكي سفارش كرديم، مادرش او را با محنت و رنج حمل كرد و با مشقت و سختي به دنيا آورد و مدت بارداري و از شيرگرفتن او سي ماه است».2

در اين آيه كريمه به سه مورد از مهمترين كارهايي كه مادر در رابطه با فرزند بر دوش مي‏گيرد اشاره شده است:

1ـ مرحله حمل و بارداري

2ـ زايش و ولادت

3ـ حضانت و شيردهي.

اين يادآوري خود نشانه عنايت ويژه خداوند متعال بر اهميت بيشتر احسان به مادر است كه بازتاب آن در روايات معصومان(عليهم‏السلام) منعكس شده است.3

ويل دورانت مي‏نويسد: «در نمايش بزرگ توالد، كه محور حيات است، عمل نر حقير است، او فقط سياهي لشكر است. در بحران وضع حمل، مرد با دستپاچگي و حيرت در كنار زن مي‏ايستد و سرانجام به حقارت و غير ضروري بودن هستي خود، در پهنه رشد نوع پي مي‏برد. در اين لحظه است كه مي‏فهمد، زن از او به نوع نزديكتر و وابسته‏تر است و جريان عظيم حيات، در وجود زن است و خلقت از خون و جسم اوست و به تدريج درمي‏يابد، كه چرا اقوام ابتدايي و اديان بزرگ، مادري را مي‏پرستيدند.»4

مقصود از ذكر اين مختصر، توجه به اين نكته است كه اگر مقصود از پرسش در باره مادر نمونه اين است كه به وظيفه خود در اين خصوص پي ببريم، بايد بدانيم كه از ديدگاه اسلامي نمونه بودن يا نبودن مادر در وظيفه احسان نسبت به او تأثير چنداني ندارد. و اين نيكي و رعايت حقوق او از جهت مادر بودن از اموري است كه حتي ايمان هم در آن دخالتي ندارد، تا چه رسد به نمونه بودن و اين حق طبيعي اوست. و اگر مقصود وظيفه‏اي است كه هر زني نسبت به فرزندان خود داشته و به عنوان كمالي براي خود او مطرح است، اين سؤال بسيار بجا و درخور تحقيق و پاسخ بايسته است.

ويژگيهاي مادر نمونه

اكنون به اختصار به ويژگيهاي مادر نمونه مي‏پردازيم، البته روشن است كه وقتي از مادر نمونه گفتگو به عمل مي‏آيد بيشترين مقصود، بر محور وظايف و اوصافي است كه در رابطه با فرزندان خود

تحليل‏گران مسايل تعليم و تربيت متفقند كه هيچ عاملي جاي محبت و نوازش را در بروز و رشد استعدادها و شخصيت كودك نمي‏گيرد. والدين موفق كساني‏اند كه توانسته باشند بين خود و فرزندانشان رابطه‏اي دوستانه و صميمي بر پايه احترام متقابل ايجاد كنند.

دارد و يا بايد بدان متّصف باشد، كه آن را در پنج بخش برمي‏شماريم.

1ـ نيازهاي عاطفي كودك

الف: نوازش و محبت

ابراز محبت و علاقه به كودك از دو جهت در شكل‏گيري شخصيت كودك مؤثر است. اول آنكه بروز و ظهور استعدادها و قواي او كه خداوند متعال در وجودش قرار داده تا حد زيادي به آن بستگي دارد. پيش از اين به نقش اظهار محبت در اين خصوص توجه نمي‏شد و بيشتر خانواده‏ها تربيت فرزند را، در اعمال خشونت و تنبيه بدني مي‏دانستند و پدر و يا مادر موفق را كسي مي‏پنداشتند كه فرزندان او هر چه بيشتر از او ترس به دل داشته باشند، در صورتي كه هم‏اكنون اين قضيه كاملاً به عكس است و تحليل‏گران مسايل تعليم و تربيت متفقند كه هيچ عاملي جاي محبت و نوازش را در بروز و رشد استعدادها و شخصيت كودك نمي‏گيرد. والدين موفق كساني‏اند كه توانسته باشند بين خود و فرزندانشان رابطه‏اي دوستانه و صميمي بر پايه احترام متقابل ايجاد كنند.

و ديگر آنكه كودك در آغوش گرم و محبت‏آميز مادر و پدر است كه نوعدوستي و محبت به ديگران و علاقه‏مندي به سرنوشت آنان را مي‏آموزد. كودكي كه خود از محبت كافي برخوردار بوده و در اين زمينه اشباع شده است، ديگردوست و محبت‏ورز است، و به راحتي با كودكان ديگر مي‏تواند به ايجاد رابطه دوستانه اقدام كند. چنين كودكي دچار انتقام‏جويي و عقده‏گشايي و حسادت و خيانت و سركشي نمي‏شود و حتي‏الامكان بي‏مهريها و تجاوزات ديگران را نيز با عفو و مهرباني پاسخ مي‏دهد. چنين انساني كمتر در زندگي و روابط اجتماعي خود با شكست مواجه مي‏شود و جاذبه‏هاي نيرومند وجودي و عاطفي رشد

يافته‏اش همه را به سوي او مي‏كشاند.

در خانواده‏اي كه كودك فقط از پدر واهمه دارد، تا وقتي او در خانه است آرام است، ولي به محض خروج او از منزل، با ناسازگاري و بهانه‏جوييهاي خود مادر را بيچاره مي‏كند.

خلاصه، كودكي كه در دوران ويژه آن، از محبت مادري و پدري محروم بوده است، در بزرگي قطعا جبران آن ممكن نخواهد بود.

يكي از روانشناسان مي‏گويد: «اولين كساني كه خريدار مدهاي جديد و تغيير لباس و خودآراييهاي زننده هستند، همان تحقيرشدگان دوران كودكي مي‏باشند.»1

در روايت آمده است: روزي رسول خدا(ص) فرزندان خود حسن و حسين(عليهماالسلام) را بوسيد. «اقرع

بن‏حابس» كه شاهد آن جريان بود گفت: من داراي بيست فرزند هستم و تاكنون من هيچ يك از آنان را نبوسيدم! حضرت جمله‏اي به اين مضمون فرمودند: «به من چه اگر خدا خداوند عاطفه را از دستت برده باشد!»2

البته اين نكته را نيز بايد توجه داشت كه خود ابراز محبت و عاطفه به صورت مثبت و معتدل كه پي‏آمد زياده‏روي در آن را نداشته باشد هنري است كه از هر كس ساخته نيست.

اظهار علاقه به صورت در آغوش كشيدن، بوسيدن و كلمات محبت‏آميز گفتن و بازي با كودك و امثال آن است كه به كودك شخصيت، اعتدال و اعتماد به نفس مي‏بخشد و كساني هستند كه از چنين كاري عاجز و يا بدان بي‏توجه‏اند و يا آن را منافي شأن و مرتبه خود مي‏دانند. مادر نمونه آن است كه به اين موضوع نه به صورت نياز خود ـ كه گاهي از او اين عمل سر زند ـ بلكه به صورت پاسخ‏گويي و توجه

رسول گرامي(ص) روزي مردي را كه داراي دو فرزند پسر بود، ديدند كه فقط يكي از آن دو را بوسيد حضرت فرمودند: «فهلا ساويت بينهما» چرا با هر دو به يك گونه عمل نكردي؟

به نياز دايمي كودك بدان مبادرت ورزد و آن را حاكم بر تمامي رفتار و مناسبات خود با فرزند خويش كند.

ب: رفتار عادلانه

برخي مادران و يا پدران، گاهي بي‏دليل موجه بعضي از فرزندان خود را بر برخي ديگر ترجيح داده و رفتار محبت‏آميزتري را با او دارند، و بويژه اين توجه بيشتر ـ كه گاهي خيلي هم مايه عذاب و اذيت براي برخي خانواده‏ها مي‏شود ـ وقتي اتفاق مي‏افتد كه پس از يك فرزند خردسال، نوزاد ديگري متولد مي‏شود كه معمولاً در اين صورت كودك بزرگتر به دست فراموشي سپرده مي‏شود و همه توجه‏ها به سوي دومي گسيل مي‏گردد و در نزاعها و برخوردهاي كودكانه گرچه دومي مقصر باشد هميشه حق به او داده مي‏شود، و اولي را به بهانه اينكه تو بزرگ هستي، از حق خود محروم مي‏كنند، و بازتاب چنين رفتاري بسيار روشن است. در صورتي كه با توجه به اينكه بخصوص در ماههاي اول تولد نوزاد، كه هم شروع دوران تازه و فصل جديدي از نوع رابطه والدين با كودك اولي است و طبعا از حساسيت بيشتري برخوردار است و از طرف ديگر اظهار محبت به نوزاد نيز تأثير چنداني بر او ندارد، بايد بيشتر توجهات و ابراز علاقه‏ها معطوف به كودك نخستين شود، تا او احساس نكند كه با آمدن ديگري، همه چيز از او گرفته شده و ديگر توجهي به او نمي‏شود. اين رفتار هم از ميزان ناهنجاريها و بهانه‏جوييهاي او مي‏كاهد و هم رابطه آينده او با كودك تازه‏وارد را به خوبي شكل مي‏دهد.

در روايت آمده است: «رسول گرامي(ص) روزي مردي را كه داراي دو فرزند پسر بود، ديدند كه فقط يكي از آن دو را بوسيد حضرت فرمودند: «فهلا ساويت بينهما» چرا با هر دو به يك گونه عمل نكردي؟»3

و باز در حديث ديگري از همان حضرت آمده است: «اعدلوا بين اولادكم كما تحبّون أن يعدلوا بينكم في البرّ و اللّطف.» بين فرزندان خود همچنان كه دوست داريد آنها با شما به عدالت رفتار كنند، عادلانه عمل كنيد.»1

ج: فراهم كردن محيطي آرام براي فرزندان در سايه تفاهم با همسر و خويشان

نكته‏اي قابل توجه اين است كه در مورد زن و يا مادر و يا همسر نمونه نمي‏توان هر يك را جداي از ديگري به حساب آورد. يك زن نمونه نمي‏تواند مادر و يا همسر نمونه نباشد همچنان كه مادر نمونه الزاما همسر نمونه هم هست، چون تا زن در همسري، شايسته نباشد قادر نيست به وظايف مادري قيام كند. قرباني اصلي زندگيهاي پرجنجال و با روابط ناسالم، فرزندان‏اند. اگر خانمي بتواند حتي‏الامكان محيط خانواده را آغشته به محبت و تفاهم كند و از كم و كاستيهاي زندگي چشم‏پوشي كند و خلأهاي معيشتي را از جريان اطلاع فرزندان خود دور سازد و در چشم آنان زندگي مشترك خود با شوهر و فرزندان را موفق جلوه دهد و روح قناعت و سازش را در وجدان آنان تقويت كند و روابطي سالم با اقوام خود و شوهر برقرار سازد، چنين زني بالاترين خدمتها را به بچه‏هاي خود كرده و خود نيز از آثار آن بهره‏مند است.

د: حوصله و متانت در برخورد با ناهنجاريهاي كودك.

انسان در هر دوره‏اي از حيات خود طبيعت و اقتضايي خاص به خود دارد، بسياري اذيت و شيطنت كودكان را به حساب بدي او مي‏گذارند و به سرعت در برابر لجبازي، بهانه‏گيري و شيطنتهاي كودكانه آنان برآشفته شده و آنها را به باد

خداشناس واقعي و عارف به وظيفه، قطعا بهترين پدر و يا مادر براي فرزندان و شايسته‏ترين همسر براي زن و يا شوهر و صالحترين و خدمتگزارترين فرزند براي والدين و مفيدترين انسان براي جامعه خود خواهد بود.

كتك مي‏گيرند. اين كار گذشته از اينكه ستم به كودك بوده و شرعا و اخلاقا درست نيست، آثار بد تربيتي داشته و بر سركشي و ناهنجاريهاي كودك مي‏افزايد. بايد توجه داشت فرزند در سنين كودكي نارسايي عقلي دارد. او توجه به زشتي كار خود ندارد و به طبيعت خود عمل مي‏كند. نه با اراده و قصد اذيت.

در روايتي رسول اكرم(ص) فرمودند: «لا تضربوا اطفالكم علي بكائهم فانّ بكائهم اربعة اشهر شهادة ان لا اله الا اللّه‏ و اربعة اشهر الصلاة علي النّبي و آله و اربعة اشهر الدعاء لوالديه.»؛ كودكان خود را به جهت گريه آنها كتك نزنيد زيرا گريه آنان تا چهار ماه شهادت به توحيد و چهار ماه صلوات بر محمد و آل‏محمد و چهار ماه ديگر نيز دعاي خير براي والدين‏شان است.»2

مرحوم صاحب وسائل هم طبق اين حديث فتوا داده است كه اين عمل شرعا جايز نيست.3

ه···: تربيت مذهبي

داشتن روحيه مذهبي و اعتقادات و ايمان درست و سالم، گذشته از اينكه تأمين كننده سعادت انسان در زندگي اصلي و ابدي اوست، كمك‏كار بسيار خوب و تكيه‏گاهي بسيار مطمئن، براي او در دستيابي به اهداف حيات كنوني اوست. خداشناس واقعي و عارف به وظيفه، قطعا بهترين پدر و يا مادر براي فرزندان و شايسته‏ترين همسر براي زن و يا شوهر و صالحترين و خدمتگزارترين فرزند براي والدين و مفيدترين انسان براي جامعه خود خواهد بود. و چه خدمتي از اين بالاتر كه مادري بتواند از همان ابتداي دوران كودكي، شهد حلاوت نماز و ذكر و ياد خدا را در كام فرزند خود بچشاند و آفريدگار او را به او بشناساند و جان او را با مبدأ هستي پيوندي پايدار بخشد؟ و چنين مادر و پدري جز بهشت برين، چيزي پاداش حقيقي او نتواند بود.

در باره مزد چنين كسي، حضرت امام صادق(ع) از رسول اكرم(ص) نقل مي‏فرمايد

كه آن حضرت فرمودند: «هر كس فرزند خويش را ببوسد خداوند حسنه‏اي برايش مي‏نويسد و هر كس او را خوشحال كند خداوند او را در قيامت خوشحال خواهد كرد و هر كس آيات قرآني به او تعليم دهد در قيامت آن والدين را مي‏طلبند و دو جامه بهشتي به آنان مي‏پوشانند كه از نور آن دو صورتهاي بهشتيان درخشيدن مي‏گيرد.»4

مادر نمونه ويژگيهاي ديگري نيز در رابطه با فرزندان خود دارد كه براي رعايت اختصار فهرست‏وار آن را بيان مي‏كنيم.

2ـ نيازهاي جسمي

مادر گذشته از رسيدگي به نيازهاي عاطفي كودكان خود نيازهاي جسمي آنان را نبايد دست‏كم به حساب آورد. و آنها عبارتند از:

الف: امكان بهره‏گيري كامل كودك از شير مادر.

وظيفه‏اي كه در اين خصوص بر دوش مادر است ـ گذشته از اينكه نبايد كودك خود را به علت برخي ملاحظات راحت‏طلبانه از خوردن شير خود محروم كند ـ اين است كه با تقويت و تغذيه سالم خود تلاش در جهت افزايش شير خود كند تا امكان هر چه بيشتر استفاده كودك از شير مادر را فراهم سازد.

ب: بهداشت و نظافت به موقع كودكان

ج: تغذيه سالم و به موقع آنها

د: فراهم آوردن تفريحات سالم براي فرزندان.

از مهمترين ويژگي مادر نمونه آن است كه به گونه‏اي با فرزندان خود رفتار كند كه آنان را به نيكي به پدر و مادر تشويق كند و احترام خود را نزد آنها حفظ كند و بدين

وسيله راه را نسبت به خدمت‏گذاري و كمك خالصانه آنان به والدين خود هموار سازد.

پيامبر (ص): بين فرزندان خود همچنان كه دوست داريد آنها با شما به عدالت رفتار كنند، عادلانه عمل كنيد.

3ـ نيازهاي علمي

الف: پي‏گيري وضعيت درسي و ميزان پيشرفت علمي و كمك لازم به فرزندان در اين زمينه

ب: ارتباط مستمر و به موقع با مربيان و مدرسه.

4ـ نيازهاي تربيتي

الف: ايجاد روح شجاعت، سخاوت، محبت به ديگران، اعتماد به نفس در فرزند

ب: كنترل رفت و آمد و نظارت همراه با ظرافت و دقت بر رفتار آنان در ارتباط با محيط بيرون از منزل و دوستان و راهنمايي دلسوزانه و همراه با محبت و تدبير در اين خصوص

ج: ايجاد ارتباط صميمي با فرزند به گونه‏اي كه او بهترين محرم اسرار خود را مادر خود بداند.

5ـ مديريت خوب

بويژه در ايجاد جوّ تفاهم و دوستي بين فرزندان و عدم تبعيض و رفتار دوگانه با عروسها و دامادها مگر بر اساس ارزشها.

6ـ و در نهايت از مهمترين ويژگي مادر نمونه آن است كه به گونه‏اي با فرزندان خود رفتار كند كه آنان را به نيكي به پدر و مادر تشويق كند و احترام خود را نزد آنها حفظ كند و بدين وسيله راه را نسبت به خدمت‏گذاري و كمك خالصانه آنان به والدين خود هموار سازد.

امام صادق(ع) از رسول خدا(ص) نقل مي‏كنند كه آن حضرت فرمودند: «رحم اللّه‏ والدين اعانا ولدهما علي برّهما»؛ خداوند پدر و مادري كه فرزندان خود را ـ با رفتار و تربيت خود ـ نسبت به نيكي به خويش كمك مي‏كنند در رحمت خود وارد مي‏كند.1

منابع:

ـ وسائل‏الشيعة، ابواب احكام الاولاد، ب94، ص209 ـ 207

لذّات فلسفه، ص134

هنر زن بودن، ص82

مكارم‏الاخلاق، مؤسسه اعلمي، تهران، ص220

وسائل‏الشيعة، ج15، ابواب احكام الاولاد، باب 63، ص171

1 ـ هنر زن بودن، ص82، نقل از: راه نفوذ در دلها، نوشته هادي دوست محمدي، ص207.

1 ـ همان.

1 ـ همان، ب86، ح4، ص198.

1 ـ سوره اسراء، آيه 23.

2 ـ مكارم‏الاخلاق، مؤسسه اعلمي، تهران، ص220.

2 ـ سوره احقاف، آيه 15.

2 ـ وسائل‏الشيعة، ج15، ابواب احكام الاولاد، باب 63، ص171.

3 ـ همان.

3 ـ وسائل‏الشيعة، ابواب احكام الاولاد، ب94، ص209 ـ 207.

4 ـ همان، ب83، ص194.

4 ـ لذّات فلسفه، ص134.

مادر نمونه نسخه متنی