بیشترتوضیحاتافزودن یادداشت جدید
اوبتدريج بغداد كه مركز سياسى و جغرافيائى قلمرو اسلامى بوده به مركز اصلى علوم و معارف شيعى نيز بدل مى شود و نه فقط مرجع حل مسائل فكرى و دينى شيعه ( 1 ) كه كعبه ء آمال طالبان علم نيز مى گردد . اگر چه فهرست مبسوطى شامل نام همه ء شاگردان مفيد كه قاعدتا جمع كثيرى بوده انددر دست نيست و تعداد كسانيكه بعنوان شاگردان او در كتب تراجم نام برده شده اند بسيار اندك و بسى كمتر از آن چيزى است كه مردم چون مفيد در مدت نزديك به نيم قرن رياست علمى شيعه , بايد تربيت كرده باشد , ولى اولا عزيمت نابغه ئى چونشيخ طوسى از طوس به بغداد و كشيده نشدن او به حوزه هاى نزديك زادگاهش يعنى خراسان و ماوارء النهر و درنگ نكردن او در رى و قم و نيز عدم اشتهار چهره هاى برجسته ئى از حوزه هاى مزبور تا مدت زمانى نه چندان كوتاه , همه حاكى از آن است كه حوزه ء بغداد با اشتهار و شكوفائى شيخ مفيد , در جايگاهى كه پيش از آن در مورد هيچيك از حوزه هاى علمى شيعه به ياد نداريم , قرار داشته است , بدينمعنى كه باحيازت همه ء علوم رايج در ( 1 ) توجه شود به رساله هاى مفيد در پاسخ به سؤالاتى كه از اكناف بلاد اسلامى وارد مى گشته , و به تنوع و گستردگى دامان اين سؤالها . . . و در بعضى , پاسخ مفيدنه تنها حل مشكل فكرى سؤال كننده , كه مبارزه با يك هماورد فكرى و كلامى را هدف قرار مى دهد . گوئى كه از مركز خود در بغداد دفاع از حريم مكتب و پشتيبانى از مؤمنان به آن را كه اكنون در برابر خصمى مهاجم و خطرناك واقع شده اند , به عهده مى گيرد . نگاه شود به : المسائل الصاغانيه و لحن بشدت تهاجمى و قوى آن كه براى شيعه ء مستضعف خراسانى كه آن روز كه اكنون حريم فكرى اش نيز مورد هجوم قرار گرفته, روحيه بخش است . از اينجا اين گمان به ذهن مى رسد كه رساله هاى نوشته شده به سبك : ان قيل فقل مانند النكت فى مقدمات الاصول و النكت الاعتقاديه عموما براى دورماندگانى نوشته شده كه دائما در معرض فشار سؤالات هدايت شده ء مذهبى قرار داشته و براى پاسخ كلامى قوى , دستورالعملى مى خواسته اند . .