بیشترتوضیحاتافزودن یادداشت جدید
به هر روي، بسياري از مردمان‌ِ اصفهان، همدان وآذربايجان مُشبّهي و از اهل‌حديث بودند. اندك اندك با تلاش مدرّسان نظاميه، مذهب اشعري بر ساير مذاهب‌غلبه كرد؛ به‌طوري كه در قرن‌هاي بعد، اثري از مشبهيان ديده نمي‌شود. تلاش‌عالمان شافعي جديد، سبب شد تا شافعيان‌ِ ايران به مرور به مذهب اشعري‌گرويدند؛ به طوري كه در قرن ششم، تقريبا همه شافعيان، از نظر كلامي، اشعري‌مذهب بودند. جداي از آنچه گفته شد، گرايش‌هاي كلامي ديگري نيز در اين چندقرن در ايران موجود بوده كه ياد از آنها، بدون شرح و تفصيل، نتيجه‌اي ندارد.از نظر فقهي، دو گروه شافعي و حنفي، قوي‌ترين گروه‌ها در خراسان بودند. آنهادر غرب ومركز ايران با حنبليان برخورد كردند؛ البته گرايش‌ِ فقهي حنبلي به‌سرعت از اين مناطق رخت بربست وتنها در نقاطي از گيلان تا چند قرن دوام آورد.به رغم نيرومندي مذهب‌ِ شافعي در ايران، تركان‌ِ سلجوقي كه حنفيان متعصّبي‌بودند، مرام حنفي را، نه تنها در ايران گستراندند بلكه در عراق و شامات و آسياي‌صغير نيز بردند.بسياري از علماي ماوراءالنهر، در قرن ششم و هفتم در سرزمين‌شامات، در مدارس تدريس فقه حنفي كرده و يا در سمت قاضي حنفي مشغول به‌خدمت بودند.گروهي ديگر از سنيان، معتزلي بودند كه در دوران سلجوقي، به مذهب تشيع‌نزديك شدند و سنيان افراطي، آنها را سني نمي‌شناختند و ايشان را متهم به تشيع‌مي‌كردند. اين گروه نيز، به رغم كرّ و فرّ علمي خود، به مرور از ميان رفتند.
چهار تفسير مهم اسلامي در دوره سلجوقي
ايران قرن پنجم و ششم، مهد علم و دانش‌ِ دين بود و آثار فراواني در هر زمينه در آن‌تأليف شد. يكي از اين زمينه‌ها، دانش تفسير قرآن بود كه در جاي ديگر در باره آن‌سخن گفته‌ايم. در دوره سلجوقي، با ورود جمعيت بيشتري در شرق به حوزه‌اسلام، نياز به آثار علمي جدي‌تر شد. در زمينه تفسير و نيز ترجمه قرآن به فارسي،كارهاي فراواني صورت گرفت. در اينجا دو نمونه تفسير عربي و دو نمونه تفسيرفارسي را معرفي مي‌كنيم.يكي از مهم‌ترين متفكران و مفسران معتزلي در دوران سلطان سلجوقي كه درادبيات عرب ونيز تفسير قرآن شهرت دارد، ابوعمرو زمخشري (467 ـ 538) است.زمخشري در سايه دولت خوارزمشاهيان باليد؛ دولتي كه محمد بن انوشتگين(سلطنت 490 ـ 521) وپس‌از آن پسرش اَتْسِز (سلطنت 521 ـ 550) آن را به يكي ازدولت‌هاي قوي شمال خراسان تبديل كردند.وي زماني هم در اصفهان به حضور سلطان محمد پسر ملكشاه رسيد واشعاري‌در ستايش او گفت.همچنين اشعاري در ستايش نظام‌الملك در ديوان وي وجوددارد. زمخشري چند سال را در مكه بسر برد وبه همين دليل لقب جار الله را گرفت.وي نويسنده چندين كتاب ادبي ونيز كتاب تفسيري بسيار مشهور ومهم با نام‌الكشاف است. زمخشري كه در خوارزم رشد يافته، به دليل تسلط مذهب اعتزال درآن ديار، يك سني معتزلي مي‌باشد.يكي ديگر از چهره‌هاي برجسته علمي اين دوران، فخرالدين رازي (م 606)است كه از مفسران ومتكلمان اشعري بنام دنياي اسلام مي‌باشد. كتاب تفسير وي،يكي از جدلي‌ترين تفاسير قرآن مي‌باشد كه ذيل هر آيه، چندين نظريه را مطرح‌ساخته ودنيايي از آگاهي‌هاي متفرق وپراكنده از علوم اسلامي در آن آورده است.وي در مباحث كلامي، مهارت زيادي دارد وبه دليل ترديدهاي فراوانش در آراي‌ديگران، به امام المُشَكِّكين، يعني رهبر ترديد كنندگان شهرت يافته است.به مناسبت ياد از دو مفسر بالا، از ابوبكر عتيق نيشابوري سورآبادي (م 494)،مفسّر كرامي مذهب قرن پنجم خراسان نيز يادي مي‌كنيم. از اين عالم پارسي نويس‌تفسير بزرگي برجاي مانده كه جز بخشي از آن، تحت عنوان قصص قرآن تاكنون به‌چاپ نرسيده است.
لطفا منتظر باشید ...
