تحقيق درباره نامها، القاب، کنيه‌هاي راويان و ضبط دقيق آنها، بخش بزرگي از راوي‌شناسي و دانش رجال است. چه بسيار ديده مي‌شود که يک راوي ضعيف، در اثر ابهام، نامِ درستِ او به جاي يک راوي موثق تلقّي مي‌شد و به عکس. و گاهي، همنامي در ميان راويان، باعث اين گونه مسائل مي‌گرديد؛ از اين روي عالمان و محققان، از ديرباز در اين راه به چاره‌جويي پرداخته و آثار مختلفي در اين زمينه پديد آورده‌اند که در مجموعه آثاري از اين دست با عناوين: «المؤتلف و المختلف» و «المتّفق والمفترق» مشهورند. از اين گونه مسائل، عالمان دانش رجال، در سده‌هاي بعد به «مشتبهات و مشترکات» تعبير کردند و در اين زمينه آثار نگاشتند. از جمله آثار سودمند و کارآمد اين فن، کتابي است با عنوان ياد شده، به خامه فقيه، فيلسوف متکلم، و رجالي بزرگ شيعه علّامه علي الاطلاق، آية‌الله حسن‌بن يوسف‌بن مطهّر الحلّي. «ايضاح الأشتباه» از آثار مهمّ و ارزشمند علّامه حلّي است. علّامه بزرگوار، در دانش رجال، آثار بلند و گرانسنگي نگاشته است. يکي از آثار وي در اين باب «خلاصة الأقوال» است که با تحقيق و تصحيح مرحوم علّامه سيد صادق بحرالعلوم، با مقدمه‌اي سودمند در شرح حال وي به چاپ رسيده است. «کشف المقال في معرفة الرجال» کتاب بزرگ و گسترده مرحوم علّامه در اين باب بوده است که متأسّفانه به دست نيامده است. مؤلف، در مقدمه خلاصة الأقوال آورده است که:
«در آن کتاب، هر آنچه درباره راويان و مصنّفان، از پيشينيان، به دست ما رسيده است آورده‌ام. شرح حال و چگونگيهاي زندگاني متأخران و معاصران را نيز ياد کرده‌ام؛ از اين روي، آنان که آهنگ استقصاء مطلب را در اين زمينه‌ها مي‌جويند، به آن کتاب مراجعه کنند.»
سوّمين اثر علّامه حلّي، در اين زمينه، کتابي است که اينک مورد گفتگو است.
عالمان و شرححال‌نگاران و کتاب‌شناسان، در نام کتاب، وحدت نظر ندارند. امّا آنچه خود در مقدمه به آن تصريح کرده است، عنواني است که در آغاز مقال آمد.
«ايضاح الاشتباه» بر اساس حروف اوّل نامها ترتيب يافته است، بدون مراعات ترتيب در حرفهاي بعدي و نيز نامهاي پدران؛ از اين روي، عالماني به ترتيب و تنظيم دقيق آن پرداخته‌اند، از جمله: مرحوم سيد ابوالقاسم جعفربن الحسين خوانساري، جدّ صاحب روضات، با عنوان: «تتميم الإفصاح في ترتيب الإيضاح» و مرحوم علمالهدي فرزند دانشور مرحوم فيض کاشاني، که افزون بر ترتيب و تنظيم، به تکميل آن نيز همّت گماشته‌اند با عنوان «نضد الايضاح في ترتيب ايضاح الأشتباه» که ذيل فهرست شيخ طوسي «ره» به سال 1271 هـ.ق. به وسيله اسپرنگر در هندوستان چاپ و منتشرشده است.
«ايضاح» به سال 1318، در تهران، به چاپ سنگي نشر يافته است. اين چاپ، بسيار مغلوط و مشوّش است. تصحيف‌ها و تحريفهاي فراواني در اين چاپ راه يافته و گاه چندين عنوان درهم آميخته و به عنوان نام شخصي واحد تلقّي گشته است. اهميت کتاب و آشتفگي نسخه چاپي آن و عدم امکان بهره‌وري محققان از آن، محقق محترم را بر آن داشته است که اين کتاب ارجمند را به شکلي استوار و با تصحيح و تحقيقي دقيق عرضه کند.
شيوه تحقيق:
محقق کتاب، ابتدا نسخه‌هايي را که از آنها سخن خواهيم گفت، مقابله کرده است. در پرداختن متن استوار، از روش تلفيق بهره جسته است و در مسير تحقيق کارهاي ذيل را انجام داده است:
نامها را به اختصار شناسانده و منابع ياد کرد آنها را آورده و نسبت‌هاي افراد را تبيين کرده است. مانند اسدي، ليثي، کوفي، تميمي و …
اختلاف کتاب را در ضبط، با ديگر منابع رجالي، مشخص کرده و به دقّت آورده است.
علّامه، گاهي برخي از نامها را تکرار کرده و يا در ضبط اسماء، برخلاف آنچه در «الخلاصه» نگاشته، ضبط کرده است و يا در همين کتاب يک نام را دو گونه ضبط کرده است. اين موارد، شناسايي شده و ضمن اشاره به چگونگي آنها، در پايان کتاب، در ضمن فهرستها همه موارد آمده است.
محقق، مقدمه‌اي نيز نگاشته است و در ضمن آن، از کتاب، اهميّت آن و چگونگيهاي مربوط به آن سخن گفته است و در بخش ديگر به تفصيل از زندگاني مؤلف، جايگاه وي در علوم اسلامي، استادان و شاگردان، و ديدگاه‌هاي عالمان درباره وي بحث کرده است.
نسخه‌هاي معتَمَد:
نسخه مدرسه فيضيّه: ياد شده در فهرست آن: ج 1/27، نگاشته شده به خطّ نستعليق به سال 1063، به وسيله شهاب‌الدين‌بن حسينعلي همداني و به سفارش مرحوم علمالهدي، فرزند مرحوم فيض کاشاني، مؤلف نضد الإيضاح.
نسخه مدرسه فيضيّه: نگاشته شده به خط نسخ، نوشته حسام‌الدين‌بن عزالدين‌بن عبدالله به سال 994 هـ. ق. مقابله شده با نسخه شيخ حسين، پدر بزرگوار مرحوم شيخ بهايي.
نسخه کتابخانه آية‌الله نجفي مرعشي: نگاشته به قلم درويش‌بن قاسم نقاش. مراحل تحقيق و تصحيح کتاب پايان يافته است و اينک محقق محترم در کار بازنگري نهايي است که براي چاپ و نشر آماده شود. اميدواريم ديري نپايد و اين اثر گرانقدر در پيش ديد جستجوگران دانش رجال قرار گيرد.
مؤلف ايضاح‌الإشتباه:
جمال‌الدين حسن‌بن يوسف‌بن مطهّر حلّي، آيه‌الله علي الإطلاق و مشهور به «علّامه حلّي» از قلّه‌سانان نستوه فرهنگ اسلامي و چهره‌هاي بسيار منوّر سلسله فقيهان، فيلسوفان و متکلّمان شيعه است. ما پيشتر، به مناسبتهاي مختلف، به اجمال دربار? اين قلّه افراشته فقاهت و درايت سخن گفته‌ايم و منابع شرح حال وي را ياد کرده‌ايم.
لطفا منتظر باشید ...
