علل اربعه - مبانی فلسفه اسلامی نسخه متنی

علل اربعه

وجود و هستى هر چيزى از كائنات منوط و محتاج به چهار علّت است; مثلاً براى اين كه ساختمانى احداث شود بايد هدف و غايتى برايش در نظر گرفت بايد طرح و نقشه اى تهيه نمود مصالح ساختمانى فراهم ساخت و معمار و بنّايى آماده كرد. هدف و غايت (علّت غايى) طرح و نقشه (علّت صورى) مصالح ساختمان (علّت مادّى) و معمار و بنّا (علّت فاعلى) اين ساختمان است.

تعريف علل اربعه

1. (علّت غايى) چيزى است كه فعل به خاطر آن تحقق مى يابد و در اصطلاح بدان (ماله الفعل) مى گويند; مانند:

اسكان.

2. (علّت مادى) آن است كه فعل با او انجام مى پذيرد و در اصطلاح آن را (مامعه الفعل) مى گويند مانند:

مصالح ساختمان.

3. (علّت صورى) چيزى است كه فعل به وسيله آن شكل و فعليّت به خود مى گيرد و در اصطلاح آن را (ما به الفعل) مى گويند; مانند: صورت فعلى ساختمان.

4. (علّت فاعلى) چيزى است كه فعل از آن صدور و تحقق پيدا مى كند و در اصطلاح آن را (مامنه الفعل) مى گويند; مانند: معمار و بنّا.

نكاتى در باب علل

1. علّت صورى و مادى را (علّت داخلى) و علّت فاعلى وغايى را (علّت خارجى) مى نامند.

2. علّت غايى از نظر تصوّر مقدّم و از نظر تحقّق مؤخّر است.

3. علّت غايى از جهتى علّت فاعلى محسوب مى شود; زيرا علت و محرك فاعليّت فاعل است. به عبارت ديگر علّت غايى وادار كننده فاعل به سوى فعلش است.

4. علّت فاعلى را (علّت اعدادى) مى ناميم; زيرا نقش آن آماده سازى علت تامّه است; مثلاً بنّا و حركات دستش علّت اعدادى براى به وجود آمدن ساختمان است و هم چنين علّت تامّه بقاى ساختمان را آماده مى كند;

يعنى اعضا و اجزاى ساختمان و تماسك (پيوستگى و اتصال) آنها كه به وسيله مصالح و حركات دست بنّا تحقق پيدا مى كند علّت بقاى ساختمان است. بدين جهت اگر بنّا منعدم شود ساختمان منهدم نمى شود; اما اگر