مبانی فلسفه اسلامی نسخه متنی

تقرّر ماهيات.

به سه قسم اخير يعنى سبق بالطبع سبق بالعلّيّه و سبق بالتجوهر (سبق بالذّات) نيز مى گويند.

7. سبق بالحقيقه. اگر يك صفت و عنوان بر يك چيزى بالذّات وفى الحقيقه و بر چيز ديگر بالعرض و فى المجاز صدق كند در اين صورت سبق بالحقيقه تحقق مى يابد; مانند: حركت كه بر كشتى بالذّات و بر سرنشينان كشتى بالعرض صدق مى كند.

8. سبق دهرى و سبق سرمدى. اين قسم را مرحوم محقق داماد ابداع كرده است. وى مى گويد: براى هرچيز به مناسبت آن وعاء و ظرفى است. وعاى موجودات عالم ناسوت زمان است و چيزى كه به منزله وعاء براى مفارقات نوريّه يعنى عقول مى باشد دهر است كه نسبت به زمان مانند روح است نسبت به بدن و چيزى كه مانند وعاء نسبت به ذات حق تعالى و اسما و صفات اوست سرمد است. اين اوعيه سه گانه ازهم جدا و در طول هم ديگر قرار گرفته اند. عالم ناسوت مسبوق الوجود است نسبت به عالم جبروت; يعنى عقول طوليّه و عرضيّه كه وعاى آن دهر است و عالم جبروت مسبوق الوجود است نسبت به عالم لاهوت; يعنى عالم ذات حق تعالى و اسما و صفات او كه وعاء آن سرمد است.

بالنتيجه عالم لاهوت تقدّم سرمدى دارد بر عالم جبروت و عالم جبروت تقدّم دهرى دارد نسبت به عالم ناسوت.

البته آنچه نقل شد خلاصه اى بود از نظر محقق داماد به نقل از منظومه حكمت حكيم سبزوارى. در نتيجه نارسايى هايى در آن به نظر مى رسد. يكى آن كه در تقسيم بندى فوق عالم ملكوت از نظر افتاده است; در حالى كه عالم ملكوت حدّ فاصل ميان عالم ناسوت و عالم جبروت است. و نيز براى اين عالم وعائى منظور نشده است;

يعنى اين كه براى عالم ملكوت چه نوع تقدّم و تاخّرى نسبت به عالم ناسوت وعالم جبروت وجود دارد بيان نشده است. هم چنين عالم ذات احديّت با عالم اسما و صفات يكى شمرده شده; در صورتى كه مرتبه واحديّت با