علي دوانيبراي معرفي مفاخر مکتب اسلام فرصتي ديگر بايد، تا بتوان با تحقيق و بررسي کامل و تجزيه و تحليل تاريخ حيات آنان، ميزان رنج و کوششي را که آن راد مردان در راه تشييد مباني توحيد و ترويج دين حنيف اسلام و مذهب حقه جعفري متحمل گشته اند درک کنيم. مثلا شخصيت بزرگ شيخ طوسي قدس سره در چند صفح اين نشريه ماهانه حقش ادا نميگردد و اگر در چند شماره دنبال شود براي خواننده مفيد فائده نخواهد بود.از اينرو و ما بخوانندگان مکتب اسلام وعده ميدهيم که بخواست خداوند متعال بيوگرافي کامل اين بزرگان و ساير مفاخر شيعه را بصورت کتابي منتشر کنيم تا مفصل اين مجمل را در آنکتاب بخوانند.بنابر اين آنچه ذيلا دربار شيخ گفته ميشود، سطري چند از کتاب زندگاني پر حادثه اوست که گوشه اي از تاريخ درخشان حيات او را روشن ميسازد
طلوع وي
محمّد بن حسن بن علي معروف به «شيخ طوسي» باعتراف تمام دانشمندان اسلام يکي از بزرگان نوابغ جهان و پيشواي فقهاء و متکلمين عصر خود بوده است و تا بحال نيز مجتهدين شيعه رياست و تقدم او را در علوم فقه و اصول و کلام و سائر علوم اسلامي مسلم دارند شيخ طوسي در سال 385 هجري يعني چهار سال بعد از درگذشت شيخ صدوق شهر تاريخي طوس ديده بدنيا گشود.در سن 408 که بيست و سه سال داشت از خراسان بعراق آمد و پنجسال در بغداد نزد پيشواي علماي شيعه شيخ مفيد به تحصيل پرداخت و بعد از مفيد نيز قريب بيست و سه سال از محضر سيد مرتضي بزرگترين شاگرد مفيد استفاد سرشار برد و از خرمن علوم آنان خوشه ها چيد و بر فضائل و کمالات خود افزود.آنگاه بعد از وفات سيد مرتضي دوازده سال بالاستقلال بتدريس و افاده همت گماشت و چيزي نگذشت که آوازه اش در همه جا پيچيد و از هر سو طالبان دانش از شيعه و سني بحوز درسش در آمدند و از علوم و فنوني که در گنجين دل اندوخته بود بهره مند گشتندسپس بشرحي که خواهيم گفت به نجف اشرف رهسپار گرديد و دوازده سال آخر عمر را در آن سرزمين مقدس بسر برد و به تشکيل نخستين حوز علمي شيعه و تأليف و تصنيف کتب نفيسي که هم اکنون در دسترس جهانيان قرار دارد، اشتغال ورزيد و سرانجام در همان شهر بسال 640 بدرود حيات گفت و در همان جامدفون گرديد.
موقعيت شيخ در بغداد
در ميان انبوه شاگردان شيخ مفيد، دانشمندان بزرگي همچون علام کراجکي سيد رضي، نجاشي، سالار بن عبد العزيز و ابويعلي جعفري بوده اند ولي هيچيک شهرت و موقعيت شيخ طوسي را نيافت. حتي سيد مرتضي که سر آمد شاگردان مفيد و خود استاد شيخ بود در آثار وجودي بپايه شيخ نرسيد. بهمين جهت دانشمندان ما او را پيشواي مجتهدين شيعه و «شيخ الطائفه»ميدانند و هر جا بنام او رسيده اند با عظمت و اجلال و احترام از وي ياد کرده اند.علام حلي در کتاب خلاصه مينويسد: « وي عارف باخبار و رجال و فقه و اصول و کلام و ادب بود، همه فضائل منسوب باوست در تمام فنون دين کتاب نوشته، اصول و فروع عقائد را مهذب کرد، جامع کمالات نفساني در علم و عمل بود »شيخ بعد از سيد مرتضي چون از هر کس لا يقتر بود بمقام پيشوائي شيعيان رسيد و رياست فقهاي شيعه بوي منتهي گشت و چنانکه خواهيم ديد در تمام وقايع ايام زندگاني خود به بهترين وجه از عهد مسئوليتي که داشت بيرون آمد شيعيان نيز بوجود پر افتخار او سرافزار بودند.شهرت بي نظير شيخ از موقعي رو بفزوني گذاشت که بدستور خليف عباسي القائم بامرالله کرسي تدريس علم کلام بوي اختصاص داده شد زيرا اين بزرگترين موفقيت رسمي بود که در مرکز خلافت و دنياي سنت و جماعت نصيب يک عالم بزرگ شيعه آنهم ايراني گرديد اين کرسي از جانب خليفه بدانشمندي تعلق ميگرفت که سر آمد اقران عصر خود باشد.
مکتب وي
شيخ بزرگوار در سايه ابتکار و استعداد پر مايه و پشت کار مخصوص بخود بحد کافي، علوم لازم را از استادان فن مخصوصاً شيخ مفيد و سيد مرتضي و فقيه نامور حسين بن عبيدالله غضائري فرا گرفت و با وسعت نظر و احاطه کامل و دقت زائد الوصفي که در تمام فنون دين داشت، مکتبي مخصوص بوجود آورد.مکتب شيخ نه تنها مکمل مکتب مفيد و سيد مرتضي بود بلکه نظر بآراء جديد و نظريات عميقي که شخصاً در اغلب ابواب فقه داشت و تحقيقاتي که در اصول و کلام و تفسير و حديث و رجال مي نمود؛ از هر جهت با ساير مکاتب امتياز دارد. شيخ در فقه و اصول و کلام که پاي محکم آنرا سيد مرتضي و شيخ مفيد گذارده بود، ابتکارات جديد و مطالب محکمتري آورد و طريق نظر و استدلال و نقد و انتقاد را با مباني بهتري بروي آيندگان گشود.يکي از امتيازات مکتب شيخ اينست که در اغلب کتابهايش گفته اي تازه و رأي و فتوائي جديد آورده مثلا در کتاب نهايه فتوائي داده که در مبسوط عکس آن آمده و در تهذيب قولي را برگزيده که در استبصار آنرا ضعيف شمرده همچنين در تفسير و کلام و اصول، آراء و نظرياتي دارد که در کتب فقه و حديث از آن عدول کرده است اين اختلافات که در فتاوي و آراء شيخ ديده ميشود بنظر منقدين و فقهاي نامي ما؛ ناشي از سرعت انتقال و فکر مواج و اشتغال زياد وي بتأليف و تصنيف بوده که تدريجاً رأي تازه و نظريه جديدي برايش پديد آمده است در صورتيکه در کتب پيشين عکس آن» فتوي داده بود.مکتب شيخ و مباني علمي وي بقدري متين و محکم و متکي بدليل و برهان بود که تا صد سال بعد از او همچنان استوار و بر همان اساس پايدار ماند.باين معني که فقهاي بعد از او در طول اين مدت با استفاده از طريق شيخ اجتهاد ميکردند و بر وفق مباني و مکتب وي تدريس و تصنيف مينمودند و بعبارت روشنتر همه شاگردان مکتب او بشمار ميآمدند تا آنکه فقيه نامي ابن ادريس حلي متوفي بسال 598 که خود نواد دختري شيخ بود برخاست و اصول اجتهاد را از وضع يکنواخت بيرون آورد و مکتب جديدي تأسيس نمود و روش نويني در فقه و اصول بکار برد.مکتب جديد و روش نوين ابن ادريس گرچه اجتهاد را از حالت رکوردي که داشت بيرون آورد و بحث و انتقاد را در تمام مباحث فقهي و اصولي و آراء و نظريات شيخ آزاد ساخت؛ اما با اين حال روش وي هيچگاه از وزن و اهميت مکتب شيخ نکاست چه آراء و فتاوي شيخ همواره نصب العين فقهاء بزرگ ما بوده و هست و همه ريزه خوار خوان نعمت او ميباشند و به فرمود علامه بحر العلوم «تمام فقها» بزرگ ما که بعد از شيخ آمده اند از کتب او استفاده کرده اند»
شاهکار تاليفات شيخ
بدون مبالغه شيخ از آيات بزرگ الهي است که از حيث نبوغ و عظمت روح و همت عالي و فکر بلند و موفقيتهاي زندگي در صف مقدم دانشمندان اسلام قرار دارد بلکه نظر وي کمتر در جهان ديده شده است.از مزاياي شيخ، آثار قلمي و فکري او است که هر يک نمونه کامل فکر عميق و درياي مواج علوم وي ميباشد نزديک پنجاه کتاب در فقه، اصول، تفسير؛ کلام، ادعيه رجال و تاريخ از وي بيادگار مانده است. بعضي از اين کتب چندين جلد و هر جلد اگر بقطع وزيري مثلا در 400 صفحه چاپ شود مجلداتي شد که در آن» صورت تأليفات شيخ را در حدود صد جلد بايد تخمين زد.
تهذيب و استبصار
تهذيب و استبصار دو کتاب بزرگ و نفيس شيخ است و هم دو کتاب از چهار کتاب معتبر و معروف شيعه ميباشد که مدرک استنباط قوانين ديني و بعقيد شيعه بعد از قرآن مجيد، مدار فهم استفاد احکام فقهي است در بزرگواري شيخ همين بس که دو کتاب از اين «کتب چهارگانه» از تاليفات اوست.شيخ در کتاب تهذيب اخبار هر بابي را آورده و در مقام فتوي مورد استفاده قرار داده و نظر خود را دربار مفاد لسان آنها بيان داشته است.در کتاب استبصار نخست فتوي داده سپس اخبار موافق با فتوي را نقل کرده آنگاه اخبار معارض همان مورد را آورده و سرانجام بشرح چگونگي جمع ميان آنها پرداخته است.مجموع احاديث تهذيب (13590) و بطوريکه خود شيخ مينويسد کتاب استبصار مشتمل بر (5511) حديث است و ميگويد: «از اين جهت احاديث آنرا شماره کردم تا زياده و نقصاني در آن» پديد نيايد» شيخ کتاب با عظمت «تهذيب» را که شرح «مقنعه» شيخ مفيد است در سن بيست و شش سالگي و زمان حيات استادش مفيد تأليف و بعد از رحلت مفيد آنرا بپايان رسانده است.بطوريکه در آغاز تهذيب مينويسد يکي از دوستان دانشمند وي دربار احاديث شيعه و اختلاف و تباين و تضادي که در برخي از آنهاست مذاکره کرده و گفته است اهل سنت اين را از بزرگترين نقصهاي مذهب ما دانسته و ميگويند «بزرگان گذشته شما در اين خصوص بر ما خورده ميگرفتند در حاليکه اختلاف واقع در احاديث و فروع فقهي شما بيشتر از پراکندگي اخبار و تشتت آراء فقهاء ماست »سپس شيخ مينويسد:«اينگونه شبهات در مغز جماعتي که قو علمي و آشنايي باقسام نظر و معاني الفاظ روايات ندارند، راه يافته تا جائيکه بسياري از آن ها از اعتقاد حق (مذهب شيعه) برگشته اند! زيرا علت اين اختلاف (که در بعضي روايات ديده ميشود) بر آن ها پوشيده و از حل آن درمانده گشته اند ... بنابراين تأليف کتابي مشتمل بر تأويل اخبار مختلفه و احاديثي که در بادي نظر با هم منافات دارند از نظر ديني در خور اهميت شايان و موجب تقرب پروردگار است.اوازمن خواست که کتاب «مقنع »استادابوعبدالله(مفيد)راکه درحقيقت اقناع کنند خصم وبراي اکثراحتياجات احکام دين کافي وازحشو وزوائد بدوراست،شرح کنم...»
کتاب نهايه
کتاب نهايه که متضمن متون اخبار مربوط بفقه است از آثار گرانبهاي شيخ مي باشد که در نهايت حسن ترتيب و کمال نظم و تهذيب برشته تحرير کشيده است. شيخ در کتاب نهايه بشيو فقهاي پيشين شيعه که در آن» عصر هنوز پيرواني داشته است مشي نموده و فقط بذکر اخبار و فتوي بر طبق الفاظ آنها قناعت کرده است. کتاب نهايه بقدري مورد توجه فقهاء و دانشمندان قرار گرفت که تا زمان تأليف «شرايع» محقق حلي مدار بحث و تدريس حوزه هاي شيعه بود.
کتاب مبسوط
کتاب بزرگ مبسوط نيز در فقه و مشتمل بر همه ابواب آن علم شريف است و چنان که از نامش پيداست مبسوط ترين کتبي است که تا آن زمان در فقه شيعه نوشته شده است.ناتمام
لطفا منتظر باشید ...
