كنگره ملل شرق در باكو

روز هشتم شهريور 1299 به ابتكار حزب كمونيست روسيه بلشويكي اولين كنگره بزرگ رهبران حزب كمونيست كشورهاي آسيائي و آفريقائي تحت عنوان «كنگره ملل ستمديده مشرق زمين» در شهر باكو در ساحل درياي خزر برگزار شد. هدف از اين اجلاس كه بيش ازيكهزار نماينده كمونيست در آن شركت داشتند ايجاد هماهنگي ميان احزاب كمونيست كشورهاي آسيائي و آفريقائي با يكديگر و همسو ساختن حركت آنها با حزب كمونيست روسيه بود. در اين كنگره، لنين رهبر شوروي، ضمن حمله به نظامهاي سرمايه‌داري، از عموم ملل مشرق زمين دعوت كرد تا با اين گونه نظامها به مقابله برخيزند و مسئوليت عمده در سازمان دادن و هدايت اين مقابله را متوجه احزاب كمونيست نمود. لنين، رشته جنگهاي خونين عليه بلشويكها در روسيه را به «مزدوران سرمايه‌داري» نسبت داد .

كنگره باكو در توجه دادن افكار عمومي جهان به جنگهاي داخلي روسيه بسيار حائز اهميت بود و موجي از جبهه‌گيري احزاب كمونيست و گروههاي چپ را در جهان عليه دولتهاي غربي كه به ادعاي لنين هر يك به حمايت از يك شبكه در داخل روسيه در برابر دولت نوظهور روسيه برخاسته بودند، به وجود آورد. با اين حال روسها در تشكل كمونيسم در صحنه بين‌المللي توفيقي نيافتند. زيرا آنان در سالهاي اوليه بعد از انقلاب اكتبر در موقعيتي نبودند كه بتوانند به جنبشهاي ناسيوناليستي كشورهاي زير سلطه كمك كنند و آنها را در خدمت اهداف خود درآوردند .

روسيه ويران شده بود و نياز به ترميم داشت و در تمام طول دهه 1920 ضعف شديد اقتصادي بر كشور حاكم بود. بعد از مرگ لنين و تبعيد «تروتسكي» هم باز شوروي كار خاصي كه نشان دهد مسكو اهميت زيادي براي تلاشهاي ضد استعماري قائل است انجام نداد. زيرا با تمامي ادعاهائي كه درباره كمونيسم جهاني ابراز مي‌شد، توجه استالين منحصراً به آينده كمونيسم در داخل شوروي معطوف بود .

از جمله اهداف عمده كنگره باكو بررسي راههاي بوجود آوردن تشكيلات كمونيستي در كشورهاي ايران، تركيه، عراق، سوريه و افغانستان و سپس صدور دستاوردهاي ايدئولوژيكي انقلاب بلشويكي به اين كشورها بود. افرادي كه به عنوان «هيأت نمايندگي كمونيستهاي ايران» در اين كنفرانس شركت كرده بودند، در حقيقت تربيت‌شدگان «حزب عدالت» بودند، حزبي كه پس از انقلاب اكتبر توسط بلشويكهاي روسي براي جذب ايرانيان منطقه قفقاز و كشاندن آنان به داخل منظومه كمونيسم تشكيل گرديده بود. حيدر خان عمواوغلي عامل قتل بسياري از چهره‌‌هاي آزاديخواه نهضت مشروطه نظير آيت‌الله بهبهاني و ستارخان، رهبري هيأت 193 نفره كمونيستهاي ايراني را بر عهده داشت. پس از پايان كار كنفرانس باكو نمايندگان احزاب كمونيست كشورهاي آسيائي با پول و اسلحه و اوراق تبليغاتي و دستورات حزبي به كشورهاي خود بازگشتند .

در ايران نيز فعاليت سياسي حزب كمونيست بابازگشت هيأت كمونيستهاي ايران از باكو، شكل سازمان يافته‌تري به خود گرفت. اوضاع داخلي ايران در آن زمان به شدت آشفته و درهم ريخته بود. احمد شاه آخرين پادشاه بي‌كفايت قاجاري در تهران حكومت مي‌كرد. مجلس قانونگذاري ايران كه دوره فترت 7 ماهه ميان دو مجلس سوم و چهارم را مي‌گذارند، عملاً وجود نداشت. انگليسي‌ها در ايران حضور نظامي داشته و يكه‌تاز ميدان بودند. مستشاران آنان بيشترين نقش را در اداره سياستهاي كابينه وابسته وثوق‌ الدوله بر عهده داشتند و فقر و بدبختي و گراني و بيكاري و تورم دامنگير ايران شده بود .

از نخستين مأموريتهاي موفق كمونيستهاي ايراني جلوگيري از توسعه فعاليتهاي آزاديخواهانه ميرزا كوچك خان بود. ميرزا كوچك خان در نتيجه جنايتهائي كه از سوي اطرافيانش نسبت به وي اعمال شد، متوجه توطئه كمونيستها عليه خود گرديد و به ناچار به جنگهاي گيلان و كوهستانهاي اطراف فومن گريخت و در آنجا بر اثر سرما و بوران شديد از يكسو و فشار سربازان اعزامي رضاخان كه به تازگي در تهران كودتا كرده بود جان سپرد .

« حزب كمونيست ايران» با انديشه‌هاي نريمان نريمانف صدر شوراي جمهوري قفقاز به وجود آمد و واضح بود كه عملكرد آن از نظر مباني و تكيه‌گاههاي الحادي، موافق حركت كوچك‌خان نبود .

حزب كمونيست با كودتاي رضاخان مخفي گرديد. رضاخان كه خود در تشكيلات نظامي روسها موسوم به «قزاق» تربيت و آموزش ديده بود، پس از كودتا با حمايت قواي نظامي انگليسي كه در ايران حضور نظامي داشتند، به سركوب حركتهاي چپگرايانه در داخل كشور پرداخت. تا سال 1310 تعداد قابل توجهي از اعضاي حزب كمونيست توسط حكومت رضا خان بازداشت شدند و پس از تصويب قانون ممنوعيت مرام اشتراكي در ايران محاكمه و به زندان محكوم شدند .