اندیشه سیاسی فیض کاشانی نسخه متنی

‌
افضل است از همه و با شرع موافق است و هميشه ساير حكّام تابع وىاند و هم‏چنين عقل احتياج به ترجيح و تمييز ندارد، چرا كه تعارض و اشتباه نزد او نمىباشد، ليكن اين عقل مختص به انبيا و اوليا است و كسى را كه اين عقل نباشد بايد كه شرع بر همه مقدم دارد، چرا كه شرع قائم مقام عقل كامل است براى كسى كه عقل كامل ندارد، پس صاحب عقل ناقص را بايد تابع شرع شود؛ يعنى كسى كه شرع را مخالف عقل خود يابد بايد كه عقل خود را به خطا منسوب دارد و طعن در شرع نكند. و بعد از عقل و شرع، طبع و عادتست و چون اين هر دو را در بدن آدمى براى آن گذاشته‏اند كه آن‏را مدتى به پاى دارد تا روح در آن كسب كمال كند و به منتهاى كمالى كه لايق او است، برسد؛ پس هرگاه حكم ايشان با يك‏ديگر مختلف شود حكم هركدام كه در اين غرض بيش‏تر مدخليت دارد، مقدم بايد داشت، چرا كه در اين هنگام، بيش‏تر اطاعت خالق خود كرده و به مصلحتى كه از براى آن، مخلوق شده، بيش‏تر اقدام نموده تا آن ديگر، و اگر هر دو مساوى باشند در اين غرض، يا هيچ‏كدام را مدخليتى، نباشد هركدام را خواهد مقدم دارد، چه در اين هنگام اطاعت و عصيان ايشان يك‏سان است. و سياست، هرگاه، مدد عقل و شرع بيش‏تر كند از طبع و عادت، مقدم است بر طبع و عادت.1

بنابراين، سياست از نظر وى اخسّ و پائين‏تر از حكّام ديگر است، ولى در عين حال بر همه آن‏ها حكومت مىكند و حكّام ديگر نيز مادامى كه سياست با قوانين عقل و شرع مخالفت نكند، به متابعت او امر مىكنند،2 چرا كه فرد در زندگى اجتماعى ناگزير از چنين سياستى است3:

و اگر لجام و قيود آن (سياست ضروري) نبودى مركب بدن، خود، سركشى و

1. آيينه شاهى، ص 169 و 170؛ و ضياءالقلب، ص 178.

2. آيينه شاهى، ص 166؛ و ضياءالقلب، ص 178.

3. ضياءالقلب، ص 176.