لطفا منتظر باشید ...
نقش رسانهها در تغيير تفكرات جوامع بشرى
محمد مهدى بهداروند
يكى از موارد و محورهاى اصلى مطالعات جامعه شناسان وسايل ارتباط جمعى (رسانههاى گروهى) بررسى آثار و كاركرد اين وسايل در دو سطح خرد و كلان مىباشد.
در مورد تاثير رسانههاى گروهى بر زندگى فردى و اجتماعى انسانها به طور عمده سه نظريهى جامعه شناختى وجود دارد كه عبارتند از:
1. برخى بر اين باورند كه ميزان تاثير گذارى رسانه بر زندگى انسان نامحدود است.
2. گروهى ديگر كاركرد رسانههاى گروهى را بى تاثير مىدانند.
3. عدهاى معتقدند كه تاثير رسانههاى گروهى مشروط است و ميزان تاثير گذارى آن را در محدودهى شرايط محيطى ارزيابى مىكنند.
البته ديدگاهى افراطى در برخورد با رسانههاى گروهى مطرح بوده است كه از زمينهى خاص فكرى و تجربههاى اجتماعى ويژه منبعث مىشود. برخى بر اين باورند كه وسايل ارتباط جمعى داراى چنان قدرتى هستند كه مىتوانند نسلى تازه را براى اولين بار در تاريخ انسان پديد آورند. نسلى كه با نسلهاى پيشين بسيار متفاوت است.
«لازار سفلد» در تبيين اين ديدگاه مىنويسد:
«بسيارى تحت تاثير همه جايى بودن وسايل ارتباط جمعى (1) و قدرت بالقوهى آنان به سختى هراسان شدهاند. در سمپوزيومى، يكى از شركت كنندگان نوشت: قدرت راديو را مىتوان با قدرت بمب اتم مقايسه كرد» . (2)
برخى ديگر بر اين عقيدهاند كه وسايل ارتباط جمعى تاثير چندانى بر مخاطبين خود ندارد. به نظر اين دسته از انديشمندان «دوران سبع» وسايل ارتباطى و با آن دوران رواج عقايد تند و اسناد اثرات جادويى و خارق العاده به وسايل ارتباط جمعى پايان يافته است. (3)
برآيند نهايى و دورى از افراط گرايى اين است كه وسايل ارتباط جمعى و ابزار اجتماعى - فرهنگى به معناى عالى آن است و از اين جهت اثرات چشمگيرى بر جاى مىگذارند، اما اين آثار نه آن چنان است كه هيچ محدويتى نشناسد، يا آن كه چنان ناچيز است كه هيچ اعتنايى را شايسته نباشد، بايد ديد حدود تاثير اين وسايل چيست و در چه شرايطى اين تاثيرات محدوديت مىيابند يا قويتشدنى هستند.؟
با تمام اين اقوال، آن چه بديهى به نظر مىرسد، آن است كه به دور از آثار مثبت و منفى آن بايد اذعان داشت كه پيدايش دگرگونىهاى اجتماعى و تغيير ارزشهاى اجتماعى از مواردى است كه در نتيجهى كاركرد رسانهها صورت تحقق به خود مىگيرند. از سوى ديگر اين وسايل در فرايند تهاجم فرهنگى و مقابله با آن، جنگ روانى، استعمار ملتها در امر باز سازى و دستيابى به توسعه يافتگى، تحقق هدفهاى آموزشى به سرگرمى و غيره كاربرد مؤثرى دارند.
امروزه در عصر انفجار اطلاعات ديگر اين حقيقتبه خوبى اثبات شده است كه از نظر كاركردهاى آموزشى، رسانهها سهم و نقش قابل ملاحظهاى در انتقال ميراث فرهنگى و فكرى بشرى در ميان ملل و انسانها دارا هستند.
در واقع با ظهور وسايل ارتباط جمعى پيشرفته، فرايند آموزش از انحصار مدرسه و آموزشگاهها خارج شده و جهان پهناور به عرصهى آموزش تبديل گرديده است. در اين فرايند وسايل ارتباط جمعى، محدوديتهايى از قبيل مكان و زمان، محدوديتسنى، محدوديتهاى اقليمى و... از ميان برداشته شده و در زمينهى سياست و حكومت، همان گونه كه رسانهها بر تصميمات سياست مداران و هيات حاكمه اثر مىگذارند، به منزلهى ابزارى در دستحكومتها داراى كاربرد و كار آمدى محورى هستند.
با مراعات و لحاظ كردن جنبههاى مثبت و منفى كاركرد رسانههاى گروهى، اين پديده مىتواند از يك سو سبب وحدت، همبستگى و وفاق ملى شود و از سوى ديگر حكومتها مىتوانند از اين پديده در ايجاد همگونى، جهت دهى افكار عمومى و هماهنگ سازى نظريات تودهى مردم و جامعه نسبتبه نظام سياسى و كاركردهاى آن استفاده كنند، به طورى كه در نظامهاى استكبارى، صدا و سيما و مطبوعات، ابزارى قوى و مؤثر براى بيعت گرفتن از مردم و جامعه مىباشند.تا آن جا كه از مطبوعات كه مهمترين و بارزترين وسايل ارتباط جمعى استبه عنوان «ركن چهارم» ياد مىشود.
بنابراين در تقسيم سه گانه مىتوان كارآمدى اين پديدهها را در موارد ذيل مشاهده كرد:
1. عامل انتقال ارزشها و هنجارهاى فرهنگى;
2. ساماندهى ارتباط خانواده و فرد با دنياى خارجى;
3. تاثير گذارى بر نهادهاى سياسى اجتماعى جامعه.
بر اين اساس حيات سياسى اجتماعى بشر امروز به شدت تحت تاثير رسانههاى گروهى قرار دارد. با در نظر گرفتن اين واقعيت مسلم كه پيامهاى رسانهها هرگز از جنبههاى سازنده و مخرب خالى نبوده، ضرورى استبه مطالعه و بررسى پديدهى ارتباطات و آثار و كاركردهاى آن بيش از پيش پرداخته شود.
اهميت اين كار از آن جهت است كه رسانههاى گروهى با كاركرد خود، و با استقاده از دو عنصر اطلاعات و پيام، به صورت امواج صوتى تصويرى و غيره با هم در نو ديدن مرزها بر افكار و اذهان انسانها اثر نهاده و به كنشها و رفتارهاى فردى و اجتماعى آنها جهت مىدهند. پيامهايى كه در قالب امواج صوتى، تصويرى و يا كتاب و يا مجله در جهان امروز انتشار مىيابد در برخى موارد سبب ظهور و شكلگيرى حوادث، رخدادها و رويدادهاى سياسى مهمى در واحدهاى سياسى و در عرصهى كشورها و حتى جهانى مىگردند. به عنوان مثال توليد و نمايش يك فيلم سينمايى، يا يك مقاله و يا يك كتاب كه جنبهى توهين به اعتقادات و باورهاى دينى يك آيين را دارد، در فاصلهى كوتاهى به يك پديدهى سياسى مهم تبديل مىگردد.
تنوع و گستردگى ارتباطات در عصر كنونى
از ويژگىهاى عصر حاضر، ماشينى شدن زندگى، افزايش جمعيت، تقسيم كار و مشاغل، تخصصى شدن فعاليتها، بسط و گسترش حوزههاى مشاغل و حرف، تنوع امكانات بهره ورى و...است.
در چنين دنيايى رسانههاى گروهى و ارتباطات از نقش حياتى در زندگى بشر برخوردار بوده و در عين حال متنوع و گسترده مى باشند. برخى از شناخته شدهترين و شاخصترين انواع ارتباطات عبارتند از: ارتباطات سازمانى (ادارى)، ارتباطات اقتصادى، ارتباطات مديريتى و بالاخره ارتباطات سياسى.
ارتباطات سازمانى در فعاليتهاى مؤسسات و سازمانها بر قرار است; ارتباطات اقتصادى محدود به قلمرو فعاليتهاى اقتصادى است; ارتباطات مديريتى در شاخههاى صنعتى، مديريت تجارى و مديريت آموزشى و مديريتسياسى جريان دارد. ارتباطات سياسى نيز به حوزهى مملكت دارى، ارتباط ميان حكومت، شهروندان و كشورها با يكديگر مربوط مىشود.
سازمان يونسكو وسايل ارتباط جمعى را به صورت ذيل طبقه بندى كرده است:
1. وسايل ارتباط رودررو;
2. وسايل ارتباط محلى، منطقهاى و گروهى;
3. وسايل ارتباط جمعى.
بررسى جايگاه رسانههاى عمومى در قبل و بعد از انقلاب اسلامى
با نگاهى به رسانههاى گروهى و انواع آن در دوران قبل و بعد از پيروزى انقلاب اسلامى مىتوان كاركردهاى آنها را در تغييرات جوامع بشرى به خوبى دريافت.
كار كرد سينما
به عنوان مثال، ورود سينما به ايران از دوران حكومت پهلوى مصادف بود با پيروى و تقليد از حال و هواى فيلمهاى غربى و... . كسانى كه متولى اين حرفه بودند، نه حس مسؤوليت دينى داشتند و نه عرق ملى، بلكه بعضا نسبتبه اسلام نيز از خود ضديت نشان مىدادند. (4)
عمل كرد مخرب و منفى سينما در اين برهه از تاريخ ايران موجب شد تا نوعى مخالفت اجتماعى نسبتبه اين پديده در جامعهى ايران به وجود آيد و خانوادههاى مذهبى و اصيل، روحانيون آگاه و بيدار به مخالفت جدى با سينما برخيزند.
آلودگى سينما به ابتذال و فحشا و اشاعهى فرهنگ غربى، علماى دين را بر آن داشت تا فتواى شرعى عليه سينما صادر كنند. شيخ فضل الله نورى آن را وسيلهاى جهت تخدير و عامل نوظهور غرب براى رسوخ در اعتقادات ملت ايران دانست. (5)
بررسى كاركرد مطبوعات
با نگاهى به مطبوعات قبل از انقلاب مىتوان به اين نكته پى برد كه يكى از عناصر (لاينفك فيلمهاى سينما) صحنههاى مبتذل و اشاعهى مسايل ضد اخلاقى بود و نويسندگان فيلم نامه از درك احساسات و نيازهاى واقعى جامعهى ايران عاجز بودند.
اصل در راه اندازى اين پديده در عصر پهلوى در حقيقت آن بود كه كوشش مىشد تا افكار عمومى را از مسايل اساسى مملكت منحرف ساخته و مردم را به صورت مصرف كنندگان انفعالى ارزشها و عادات غربى در آورند.
خوشبختانه با پيروزى انقلاب اسلامى و با تغيير معيارهاى ارزش حاكم بر تمامى رسانههاى گروهى; از جمله سينما، فرهنگ ضد ارزش حاكم بر سينماها كنار گذاشته شد و اين رسانه عهدهدار رسالتسنگين و خطير; يعنى معرفى و تبليغ ارزشهاى اسلامى شد. در مقدمهى قانون اساسى جمهورى اسلامى راجع به رسانههاى گروهى كشور آمده است:
«وسايل ارتباط جمعى بايستى از جهت روند تكاملى انقلاب اسلامى در خدمت اشاعهى فرهنگ اسلامى قرار گيرد، در اين زمينه از برخورد سالم انديشههاى متفاوت بهره جويد و از اشاعه و ترويجخصلتهاى تخريبى و ضد اسلامى جدا پرهيز كند» . (6)
همين محتوى از اصل 175 قانون اساسى استنباط مىشود كه در آن اصول، خط مشى اهداف و وظايف رسانههاى گروهى تعيين گرديده است. (7)
نمونهى ديگر كاركرد رسانههاى گروهى، مسالهى مطبوعات است. اين پديده براى نخستين بار در دوره قاجار به دستور عباس ميرزا وارد ايران شد.
اين رسانه هم متاسفانه در بدو ورود و در مرحلهى شكلگيرى خود، در شرايط نامطلوب تقليد سطحى از غرب و بىتوجهى به هويت ملى تكوين يافت.
نسل اوليهى مطبوعات كشور به شدت تحت نفوذ حكومتهاى استبدادى وقتبودند و جز نقش جارچى و زبان يكطرفهى حكومت نقش ديگرى را ايفا نمىكردند.
سال 1357 شمسى را سال طلايى مطبوعات ايران ناميدهاند; زيرا در اين سال حدود چهار صد نشريه منتشر شد كه شروعى هتحضور مطبوعات در خدمتبلوغ فكرى، آگاهىهاى سياسى و اجتماعى جامعهى ايران محسوب مىشد.
جمعبندى و نتيجهگيرى
رسانههاى گروهى، علاوه بر اين كه در فرآيند ارتباطات و جابه جايى اطلاعات در درون جامعه و ملل سهيم هستند، مىتوانند با كاركرد خويش در عرصههاى سياسى، فرهنگى و اقتصادى به موازات تحولات عميق در نهادهاى سياسى، اجتماعى، فرهنگى و دگرگونى باورها و ارزشهاى مسلم جامعه كار ساز بوده و به عنوان يك دانشگاه عمومى در راستاى شكوفايى و اعتلاى فرهنگ جامعه به فعاليتبپردازند و زبان هدايتخويش را به كار بسته و جامعه را به سمت و سوى مطلوب هدايت نمايند.
1. Ubiguity.
2. Lazarsfeld (P.F) merton (R.K.) mass Cummunication popular and organized social action, P. 492.
و نيز ر.ك: كازنو (ژان) جامعهشناسى وسايل ارتباط جمعى، ترجمه باقر ساروخانى و منوچهر محسنى، ص 45.
3. Lazarsfeld (P.F) merton (R.K.) op.cit, P : 494.
4) اغلب كسانى كه در صنعت ايران پيشگام بودهاند، يا فرنگ رفته و تربيتشدهى غرب بودند يا غير مسلمان، نظير روسىخان كه از پدرى انگليسى و مادرى تاتار روس متولد شده بود و اوهانيان ارمنى كه از روسيه به ايران بازگشته بود به تقليد از غرب به فيلم سازى پرداخت.
(كيهان شماره 14469، 9 / 2 / 71) .
5) همان.
6) حقوق اساسى و ساختار حكومت جمهورى اسلامى، قاسم شعبانى، ص 260، انتشارات اطلاعات، چاپ اول، 1363.
7) قانون اساسى جمهورى اسلامى / وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ اول، 1368.
