لطفا منتظر باشید ...
برخي از بايستههاي تبليغ و سخنوري
محسن قرائتي اشاره
نوشتهاي كه پيش رو داريد اقتباس از دو سخنراني حجت الاسلام والمسلمين محسن قرائتي است كه يكي در جمع مبلغان خارج از كشور و ديگري در جمع مبلغان هجرت بلند مدت حوزه علميه قم ايراد گرديده است. چكيده اين دو سخنراني به صورت گزينشي و نكتهوار ارائه ميشود. 1. دعوت بايد به سوي خدا باشد. از نظر قرآن كريم بهترين مردم كره زمين مبلّغين هستند، به شرط اينكه دعوت و تبليغشان به سوي خداوند تبارك و تعالي ـ نه دعوت به نفس ـ و عمل و رفتارشان صالح و خالص براي خداوند باشد. «وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إلَي اللّهِ وَعَمِلَ صالِحا وَقالَ إِنَّني مِنَ الْمُسْلِمينَ»1؛ «و كيست خوش گفتارتر از آن كس كه به سوي خدا دعوت نمايد و كار نيك كند و گويد: من [در برابر خدا] از تسليم شدگانم؟»2. مبلّغ بايد سوز و عطش دروني براي هدايت مردم داشته باشد. يكي از ويژگيهايي كه خداوند تبارك و تعالي براي حضرت رسول صلياللهعليهوآله مطرح ميكند، همين سوز دروني و حرص براي هدايت امت است. «لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَريصٌ عَلَيْكُمْ بالْمُؤْمِنينَ رَئُوفٌ رَحيمٌ»2؛ «قطعا براي شما پيامبري از خودتان آمد. بر او دشوار است كه شما در رنج بيفتيد، به [هدايت] شما حريص، و نسبت به مؤمنان، رؤوف و مهربان است.»و در همين رابطه در مورد پيامبر عظيم الشأن اسلام ميفرمايد:«لَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ أَلاّ يَكُونُوا مُؤْمِنينَ»3؛ «شايد تو از اينكه [مشركان [ايمان نميآورند، جان خود را تباه سازي.»3. مبلّغ بايد بيتكلف باشد مثلا اگر نميداند، صاف بگويد نميدانم. اگر از او سؤال كردند و دانست، جواب دهد و اگر ندانست، توجيه و تفسير بيجهت نكند. «قُلْ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍ وَما أَنَا مِنَ الْمُتَكَلِّفينَ»4؛ «بگو: مزدي بر اين [رسالت] از شما طلب نميكنم و از متكلفين نيستم [و سخنانم روشن و همراه با دليل است].»4. مبلّغ نبايد در امر تبليغ مقلّد ديگران باشد. خطيب نبايد سعي كند مثل مرحوم فلسفي و يا سخنور ديگري سخنراني كند، بلكه بايد خودش باشد و مثل خودش سخنراني كند. «وَمِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّمواتِ وَالاْءَرْضِ وَاخْتِلافُ اَلْسِنَتِكُمْ وَأَلْوانِكُم اِنَّ في ذالِكَ لاَياتٍ لِلْعالِمينَ»5؛«و از نشانههاي اوست آفريدن آسمانها و زمين و گوناگون بودن زبانها و رنگهاي شما. هر آينه در اين كار نشانههايي براي دانشمندان است.»5. يكي از ويژگيهاي مهم مبلّغ اين است كه ساده، روان و قابل فهم براي همه بگويد. به عنوان مثال به جاي اينكه بگويد «در اين مقطع از زمان، بگويد همين حالا، يا به جاي «روند تكاملي» بگويد، «همين طور كه پيش ميرويم». «وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرءانَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مَدَّكِرٍ»6؛«وقطعا قرآن را براي پندآموزي آسان كردهايم، پس آيا پند گيرندهاي هست؟»6. سخنراني بايد مفيد و مختصر و جذاب باشد و در 20 دقيقه تنظيم شود مگر اينكه، خطيب بتواند مردم را بخنداند. مرحوم فلسفي ميگفت: «هر كس نميتواند مردم را بخنداند سر 20 دقيقه از منبر پايين بيايد.»7. مبلّغ توانمند، كسي است كه هم مردم را بخنداند و هم بگرياند. «وَأَنَّهُ هُوَ أَضْحَكَ وَأبْكي»7؛«و آنكه او خندانيد و گريانيد.»8 . مبلّغ بايد با همه مؤمنين به يك شكل برخورد كند. جواب سلامها و برخوردهاي او نبايد نسبت به افراد متفاوت باشد، بلكه بايد بخاطر خدا با همه يكسان برخورد كند.9. مطالب و مسائلي كه در منبر مطرح ميشود بايد مطابق با نياز مخاطب انتخاب شود.10. خطيب توانا كسي است كه سخنراني خود را متنوع كند. اينكه درباره يك موضوع شبهاي متوالي صحبت شود، اشتباه است.11. سخنران بايد در هنگام سخنراني، نگاه خود را به همه جمعيت تقسيم كند و به يك نقطه خاص خيره نشود.12. مبلّغ بايد دسته بندي شده سخن بگويد و اول و آخر كلامش مشخص باشد. مخلوط صحبت كردن از اشتباهات بزرگ در سخنراني است.13. از جمله هنرهاي خوب در تبليغ، استفاده از مثالهاي زيبا و مناسب است. به عنوان مثال، براي بيان ثواب نماز جماعت كه اگر 2 نفر بودند چقدر و اگر سه نفر بودند چقدر ثواب دارد تا اينكه اگر به 10 نفر رسيدند ثواب آن بينهايت ميشود، ميتوان اين طور گفت: «خواهر يا برادر! شما اگر يك انگشت داشته باشي چقدر توانايي داري؟ اگر 2 تا انگشت داشته باشي چقدر؟ اگر 3 تا چطور؟ با اضافه شدن تعداد انگشتان توانايي شخص بالاتر ميرود و آن شخص كه هر 10 انگشت را داشته باشد از عهده بينهايت كار برميآيد.»مثال ديگر: سؤال ميشود كه چرا قرآن همه خوبيها را به خدا و همه بديها را به شخص نسبت ميدهد؟ مثلا ميفرمايد:«ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ وَاَرْسَلْناكَ لِلنّاسِ رَسُولاً وَكَفي بِاللّهِ شَهيدا»8؛«هر چه از خوبي به تو ميرسد از جانب خداست، و آنچه از بدي به تو ميرسد از خود توست، و تو را به پيامبري براي مردم فرستاديم، و گواه بودن خدا بس است.»در جواب اين سؤال ميتوان اين طور مثال زد: زمين هميشه دور خورشيد ميچرخد. آن قسمت از زمين كه به طرف خورشيد است روشن و آن قسمت كه به طرف خورشيد نيست تاريك ميباشد. پس روشنايي زمين از خورشيد و تاريكي آن از خودش ميباشد.14. مبلّغ بايد سه شرط اساسي داشته باشد، كما اينكه پيامبران الهي اين سه شرط را داشتند.1) از مردم باشد:
«رَبَّنا وَابْعَثْ فيهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اياتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ والْحِكْمَةَ وَيُزَكّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ»9؛ «پروردگارا، در ميان آنان، فرستادهاي از خودشان برانگيز، تا آيات تو را بر آنان بخواند، و كتاب و حكمت به آنان بياموزد و پاكيزهشان كند، زيرا كه تو خداي شكستناپذير حكيمي.»2) در مردم باشد:
«كَما أرْسَلْنا فيكُمْ رَسُولاً مِنْكُمْ يَتْلُوا عَلَيْكُمْ ءَاياتِنا وَيُزَكّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ»10؛«همانطور كه در ميان شما، فرستادهاي از خودتان روانه كرديم، كه آيات ما را بر شما ميخواند، و شما را پاك ميگرداند، و به شما كتاب و حكمت ميآموزد، و آنچه را نميدانستيد به شما ياد ميدهد.»3) با مردم باشد:
«فَأَنْجَيْناهُ وَالَّذينَ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَقَطَعْنا دابِرَ الَّذينَ كَذَّبُوا بِاياتِنا وَما كانُوا مُؤْمِنينَ»11؛ «پس او و كساني را كه با او بودند به رحمتي از خود رهانيديم، و كساني را كه آيات ما را دروغ شمردند و مؤمن نبودند ريشهكن كرديم.»15. محور تمام سخنان مبلّغ در تبليغ بايد قرآن باشد. «نَحْنُ أَعْلَمُ بِما يَقُولُونَ وما أنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبّارٍ فَذَكِّرْ بِالْقُرءانِ مَنْ يَخافُ وَعيدِ»12؛«ما به آنچه ميگويند آگاهتريم و تو مأمور به اجبار آنها [به ايمان]نيستي؛ پس بوسيله قرآن، كساني را كه از عذاب من ميترسند متذكّر ساز.»16. مبلّغ نبايد از تعريفهاي بيجاي ديگران خشنود شود. چرا كه قرآن كريم چنين انساني را بدعاقبت ميداند. «لا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ يَفْرَحُونَ بِما أَتَوا ويُحِبُّونَ أَنْ يُحْمَدُوا بِما لَمْ يَفْعَلُوا فَلا تَحْسَبَنَّهُمْ بِمَفازَةٍ مِنَ الْعَذابِ وَلَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ»13؛«البته گمان مبر كساني كه بدانچه كردهاند شادماني ميكنند و دوست دارند به آنچه نكردهاند مورد ستايش قرار گيرند، قطعا گمان مبر كه براي آنان نجاتي از عذاب است، [بلكه] عذابي دردناك خواهند داشت.»17. سخن مبلّغ بايد مطابق با زمان و مكان باشد، به گونهاي كه مخاطب حس كند آن سخن براي اوست. در اين صورت مخاطب با مطلب گره ميخورد.مثال: اگر در داستان حضرت يوسف عليهالسلام گفته شود كه ايشان برادران حسودي داشت كه به عنوان بازي او را بردند و در چاه پرت كردند و پيراهن خونين او را آوردند و...، مخاطب خواهد گفت: اين تاريخ 2000 سال قبل است و هيچ ارتباطي به زندگي ما ندارد. اما اگر گفته شود: يوسفي بود، جوانها! همه شما يوسف هستيد، يوسف را بردند، همه شما را هم ميبرند، او را به اسم بازي بردند، شما را هم به اسم بازي ميبرند، او را به چاه انداختند و پَرت كردند، شما را نيز پرت ميكنند و...، در اين صورت مخاطب احساس ميكند كه قرآن با او سخن ميگويد و شرح حال امروز اوست.قال الحسن عليهالسلام : «عَجِبْتُ لِمَنْ يَتَفَكَّرُ في مَأْكُولِهِ، كَيْفَ لا يَتَفَكَّرُ في مَعْقُولِهِ، فَيُجَنِّبُ بَطْنَهُ ما يُؤْذيهِ وَيُوَدِّعُ صَدْرَهُ ما يُرْديهِ؛14تعجب ميكنم از كسي كه در خوردني خود تفكر ميكند چگونه در معقول خويش انديشه نميكند؛ شكم خود را از آنچه به آن آزار رساند دور ميسازد ولي سينه خود را در مقابل آنچه آن را پست ميگرداند رها ميكند.»چند مقدمه كوتاه:
1. جشنواره فيلم فجر از سال 1361 ه·· .ش ـ به فاصله سه سال پس از پيروزي انقلاب ـ شروع به كار كرده و همواره به عنوان مهمترين جشنواره سينمايي كشور، عرصه رقابت فيلمسازان داخلي و خارجي بوده است و در دهه فجر سال 1381 شاهد بيست و يكمين دوره آن در تهران بوديم.2. هدف از شركت نگارنده در اين جشنواره اولاً آشنايي با توليدات سينمايي كشور در سال گذشته و ثانيا ارزيابي جايگاه حوزه علميه در مواجهه با فرايند رو به رشد منكرات ديني در اين رسانه فراگير ملي بود.3. يكي از اصليترين بخشهاي جشنواره فيلم فجر، بخش مسابقه سينماي ايران است كه در جشنواره بيست و يكم، 22 فيلم برتر (در زمينههاي توليدي و فني) در اين بخش پذيرفته شده بودند و بجز يك مورد ـ كه بدليل ترافيك سنگين جادهاي موفق به ديدن آن نشدم ـ بقيه فيلمهاي بخش مسابقه ديده شدند.4. برخي از توليدات سينمايي كشور كه براي بخش مسابقه حائز شرايط اوليه نبودهاند، در بخش فيلمهاي ميهمان نمايش داده ميشدند كه بدليل تناسب زماني و نمايش اين فيلمها بين دو فيلمي كه هر روز در بخش مسابقه نمايش داده ميشد يازده فيلم از بخش فيلمهاي ميهمان نيز ـ براي احاطه بيشتر بر فضاي توليدات سينمايي سال گذشته ـ ديده شد.5. اسامي فيلمهايي كه در بخش مسابقه سينماي ايران و فيلمهاي ميهمان ديده شدند به قرار زير هستند:الف) فيلمهاي بخش مسابقه سينماي ايران:
فيلمهاي اين بخش به تشخيص هيأت داوران، قابليتهاي اوليه براي ورود به عرصه رقابت و ارزشگذاري جشنواره را داشتهاند. اين فيلمها عبارتند از:نامههاي باد (اميني)، شبهاي روشن (مؤتمن)، دوشيزه (درمنش)، رقص در غبار (فرهادي)، عروس خوشقدم (راستگفتار)، سال سخت در خمين / صنوبر (راعي)، نغمه (ابوطالبي)، عشق فيلم (وحيدزاده)، رأي باز (نوربخش)، خاموشي دريا (موسائيان)، اينجا چراغي روشن است (ميركريمي)، ديوانه از قفس پريد (معتمدي)، كولي (شاهحاتمي)، واكنش پنجم (ميلاني)، صورتي (جيراني)، فرش باد (تبريزي)، زيستن (سبحاني)، بهشت جاي ديگري است (گلبن)، دنيا (مصيري)، نفس عميق (شهباري)، گاهي به آسمان نگاه كن (تبريزي).ب) فيلمهاي بخش ميهمان:
اين فيلمها در بخش مسابقه پذيرفته نشده بودند و عبارتند از:دخيل (ياري)، نورا (شوليزاده)، علي و دني (نيكخواه آزاد)، ستاره سربي (ودادي)، قطار كودكي (حسنپور)، خورشيد مصر (يغمائيان)، زمانه (صلاحمند)، رومشگان (غلامرضايي)، تهران ساعت 7 صبح (رضويان)، جوجه اردك من (فيضي)، نبات داغ (آهنگر).6. اكثر فيلمهاي فوق الذكر فيلمهايي هستند كه تا زمان نگارش اين اثر نمايش عمومي داده نشدهاند و در صورت هوشياري و اقدام به موقع نهادهاي نظارتي، ميتواند نمايش عمومي آنها توأم با سانسور و حذف موارد خلاف شرع باشد و لذا اگر در اين نوشتار به موارد خلافي در برخي از اين فيلمها اشاره ميشود صرفا بمعناي اطلاع از فيلمهاي توليد شده در سيستم فيلمسازي جمهوري اسلامي ايران ـ با يارانههاي سنگيني كه براي آن پرداخت ميشود ـ بوده و لزوما بمعناي وجود داشتن اين موارد در نمايش عمومي آنها نيست كما اينكه عكس آن را هم اثبات نميكند و اگر رفته رفته حساسيتها كم شود و چشمان بيدار و ناظري نباشند كه بر فعاليتهاي سينمايي كشور نظارت كنند، بعيد نيست كه همه اين موارد ـ طبق سليقه تهيه كنندگان و سازندگاني كه براي ثانيه ثانيه آنها پولهاي گزاف خرج كردهاند ـ به همان صورتي كه هست به خورد مردم داده شود.7. اساسا تا كنون نهاد نظارتي تعريف شدهاي ـ مثل آنچه كه در مورد نظارت بر مطبوعات وجود دارد ـ در سينماي كشور وجود ندارد و مخصوصا حوزه علميه ـ به عنوان متولي امور ديني مردم جايگاه بايستهاي بدين منظور نداشته و توليد كنندگان محصولات سينمايي هيچ پروا و واهمهاي از ناحيه اعتراض حوزه علميه به ترويج منكرات ديني در اين رسانه پرمخاطب و تأثيرگذار در خود احساس نكرده و نميكنند.8 . علي رغم دور بودن حوزه علميه از وادي نظارت و حتي اطلاع از محصولات سينمايي كشور، بخشهايي به صورت خودجوش و بعضا با ملاك و معيارهاي متغير، فعاليتهايي در زمينه نظارت بر توليدات سينمايي كشور داشتهاند كه برخي از آنها عبارتند از:الف) ستاد امر به معروف و نهي از منكر: اين ستاد چند سالي است كه در زمينه سينما و بعضا تئاتر فعال شده و با پيگيريهاي مجدانه خود تأثيرات درخور توجهي در جلوگيري از پخش برخي از موارد خلاف شرع براي عموم مردم داشته است.اين ستاد با وجود بودجه محدودي كه روي اين كار گذاشته، توانسته است با شكايت رسمي از برخي فيلمهاي منفي و كشيدن آنها به دادگاه، تهيه كنندگان را مجبور به حذف برخي از صحنههاي مسئلهدار كند؛ همچنين با اعطاي جوايزي جنبي به برخي فيلمهاي مثبت، به نوبه خود سعي در ترويج موارد مثبت نموده است.ب) سازمان بازرسي كل كشور: اين سازمان هم به نوبه خود و با مأمور كردن يكي دو نفر براي برخورد با فيلمهاي منفي، توانسته است در حد خود در حذف صحنهها و موارد منفي از فيلمها تأثير گذار باشد.ج) قوه قضائيه: بخشي هم در قوه قضاييه مأمور رسيدگي به شكاياتي در رديف اعتراض به فيلمها و... شده است.د) بخشهاي نظارت و ارزيابي ارشاد اسلامي: اين بخشها كه با تعويض وزراي ارشاد دچار قبض و بسط شده و ميشوند در حال حاضر منحصر به بخش نظارت و ارزيابي ـ توأم با تساهل و تسامح ـ بعد از توليد هستند كه از قرار اطلاع حساسيتهاي در خور توجهي نسبت به توليدات سينمايي كشور ندارند و يا از اين باب كه چاقو دسته خودش را نميبرد، چندان بدنبال دردسر نيستند.ه·· ) اشخاص حقيقي و حقوقي ديگر: شايد يكي از با سابقهترين افراد حقيقي كه ـ جداي از جايگاه حقوقياش در بنياد جانبازان ـ به مقوله نقد و نظر فيلمهاي سينمايي وارد شده آقاي «عليرضا سربخش» باشد كه از ناحيه چشم جانباز است و در بولتنهاي مختلف مطالبي از ايشان به چاپ رسيده است.9. در جشنواره بيست و يكم ـ برخلاف جشنواره سال گذشتهاش ـ فيلمسازان صاحب نام سينماي ايران كمتر فيلم ساخته بودند و اين مطلب بنا به گفته كارشناسان فن كاملاً تصادفي و اتفاقي است و دليل خاصي نميتواند داشته باشد.10. از آنجا كه هدف اصلي اين نوشتار پرداختن به اين مطلب اساسي است كه آيا حوزه علميه با توجه به مقدورات خود، در قبال سينماي كشور وظيفه شرعي داشته و دارد كه در انجام آن كوتاهي كرده باشد يا نه، در محدوده اين نوشتار، به برخي از نكات قابل تأمل فيلمها اشاره ميكنيم.برخي از نكات قابل تأمل در فيلمهاي مورد بررسي
بايد توجه داشت كه بعضي از اين نكات مربوط به ظواهر فيلمها هستند و حداقل در نمايش تلويزيوني آنها ميشود اميدوار بود كه حذف يا كوتاه شوند ولي در مواردي، كليت فيلم مروّج يك فكر يا مسلك انحرافي است و به طور غيرمستقيم به القاء مفاهيم ضد ديني پرداخته است و به نظر ميرسد اينگونه موارد جاي تأمل بيشتري داشته باشند.1. بيتوجهي به ظواهر شرع
بيشك يكي از كاركردهاي تبليغي سينما ترويج مظاهر فرهنگي خاص، به مخاطب است. از اينرو صاحبان كمپانيهاي بزرگ اقتصادي به طور مشخص بخشي از بودجه فيلمهاي سينمايي را ميپردازند، صرفا به اين منظور كه هنرپيشگان محبوب، در مقابل دوربين، از كالاي توليد شده آنها استفاده كنند؛ مثلا نوشابه مارك كوكا كولا بنوشند يا ماشين مورد نظر آنها را سوار شوند و... .بنابراين ساده انگاري است كه فكر كنيم استفاده از موسيقي لهويِ خاص يا پوشش و وضعيت ظاهري هنرپيشگان فيلم ـ علاوه بر حرمت قطعي كه دارند ـ نقشي در تقليد تماشاگر و ترويج آن موارد در جامعه ندارند.الف) موسيقي لهوي:
حرمت شكنيهايي كه در حيطه موسيقي لهوي (تكخواني زن و...) در فيلمهايي مثل «رقص در غبار»، «نامههاي باد»، «نفس عميق»، «دنيا»، «دوشيزه»، «عروس خوشقدم»، «رأي باز» و... مشاهده شد بيشتر شبيه خوش رقصي15 براي شيطان (به هزار و يك بهانه واهي است) تا حتي ضرورت دراماتيك. به عنوان مثال در فيلم «رقص در غبار» ممكن است ارباب فيلم و دوربين بگويند وقتي ما ميخواهيم يك شخصيت منفي با گذشته خراب را نشان دهيم نميتوانيم بگوئيم اين آدم در ماشينش صوت عبدالباسط يا سخنراني مقام معظم رهبري ـ مد ظله العالي ـ گوش ميكند. طبعا اين آدم تكخواني زن آنهم در اعلي درجهاش را ميپسندد؛ ولي آيا غلبه دادن اين صدا نسبت به صداهاي محيط و ربع ساعت طول دادن اين خوانندگي هم جزء ضرورت دراماتيك كار است؟!ب) رقص و آواز زن
1. در فيلم «رقص در غبار» صحنهاي از يك فيلم هندي كه زن رقاصهاي توأم با ساز و آواز هندي مدتي به رقص و پايكوبي روي خورده شيشه ميپردازد وجود دارد و تصوير او به گونهاي فضاي صحنه را اشغال كرده كه معلوم نيست ويديو و تلويزيون دارد اين صحنه را براي بازيگر فيلم نمايش ميدهد و خوب كه تماشاگران مستفيض شدند كاشف به عمل ميآيد كه كارگردان اين فيلم مبادرت به اين عمل مشتري جمع كن ننموده و يك كارگردان فلان فلان شده خارجي چنين عمل قبيحي را در فضاي سالم سينماي كشور مرتكب شده و غرض كارگردان اين فيلم هم از مطرح كردن اين صحنه اين بوده كه «پسر» از «دختر» بپرسد تو هم حاضري بخاطر من با پاهاي برهنه روي شيشه برقصي؟!2. در فيلم «صورتي» زني كه قرار است به جاي مرد، نقش سياه را بازي كند، مدتي روي صحنه ـ به صورت تمريني ـ رقص و آواز سياه بازي را به تنهايي اجرا ميكند.ج) كلكسيون رقص و آواز و موسيقي مطرب
به جز رقص و آواز زن (به تنهايي) كه گويا خود حرمتشكني جديدي در وادي سينماي كشور است، رقص و آوازهاي ديگر در انواع و اقسام مختلف و بعضا رقص و پايكوبي با آهنگهاي تند غربي به وفور در فيلمهايي از قبيل: «علي و دني»، «ستارههاي سربي»، «صورتي»، «نامههاي باد»، «عشق فيلم»، «جوجه اردك من»، «گاهي به آسمان نگاه كن»، «فرش باد»، «رومشگان»، «دنيا»، «عروس خوشقدم» و... به چشم ميخورد كه گويا به صورت يك امر عادي در همه فيلمها در آمده است. منتها در عروس خوش قدم براي اينكه رقاصي هنرپيشه هفت قلم آرايش كرده فيلم با قيچي احتمالي سانسور مواجه نشود، برخي از صحنههاي رقص را به صورت تركيبي از جزئيات دامن و پاي هنرپيشه زن، قلممو و چرخشهاي آن و... تدوين كردهاند.و يا در «رومشگان» براي اينكه رقص دسته جمعي دختركان جوان خيلي توي چشم نزند، همگي آنها لباس محلي در رنگهاي متنوع و شاد پوشيدهاند و باز هم براي اينكه سنتي (و حلال!) بودن قضيه تضمين شود هر كدام دستمالي هم به دست گرفتهاند. در «قرش باد» هم براي اينكه سلايق رقصي گوناگون مخاطب ارضاء شود، در هر گوشه از حياط بزرگ منزل، پيرها و جوانها به سبكهاي سنتي و غربي با آهنگهاي تند، مشغول رقص و پايكوبي ميشوند تا كلكسيون كامل باشد.د) تماس بدني با جنس مخالف
1. در فيلم «رأي باز» درگيري زن و مرد و دست به يقه شدن آنها در دعوا و سپس فشار دادن گلوي هم و... وجود دارد، مثل اينكه دو مرد با هم درگيرند و هيچ حريمي بين اين دو، (لااقل جلوي دوربين) نميبايستي رعايت شود.2. در فيلم «زمانه» پسري كه معلول جنگي و ويلچر نشين هم هست، براي متقاعد كردن خانواده دختر مورد علاقهاش ـ كه مدتها در فيلم عشق بازي آنها هم نشان داده شده ـ در خانه دختر گروگانگيري مسلحانه كرده و خانواده دختر مجبور ميشوند با هماهنگي پليس دختر را پيش پسر بفرستند. اولين صحنه روبرو شدن اين پسر و دختر كه فقط خواهر و برادر كوچك دختر جوان در خانه حضور دارند، سرشار از شور و احساس جواني اين دو نفر است و به راحتي دست روي دست هم ميگذارند (روي جادستي ويلچر) و سكوت و موسيقي و حس و حال صحنه هم به گونهاي است كه اين قضيه در فيلم كاملاً بزرگنمايي ميشود؛ منتها براي اينكه بازهم همه متوجه باشند كه فيلم در جمهوري اسلامي ساخته شده، دختر بچه و پسر بچه حاضر در خانه هم به آنها ملحق شده و دستهايشان را روي دست ايندو گذاشته و با هم مخلوط ميكنند كه احيانا معلوم نشود دست كداميك روي دست ديگري است، ولي باز هم بزرگي و كوچكي دستها نمايانگر مقصود فيلمساز است.ه·· ) تشبّه مردان به زنان و بالعكس
1. در فيلم «صورتي» براي اولين بار تصميم ميگيرند نقش سياه در سياه بازي را به زن بدهند و متقابلاً بازيگر اين نقش كه مردي چاق و چله است، لباس كامل سنتي زنانه با روسري و دامن پف كرده و موهاي افشان براي خودش درست ميكند.2. در فيلم «دوشيزه» هم هنرپيشه نقش اول زن لباس پسرانه و مردانه پوشيده و در استاديوم ورزشي در جمع تماشاگران مرد براي ديدن ورزش ميرود.و) نمايش اندام برهنه زن
در فيلم «رقص در غبار» عكسي از همسر مقتول يا متوفاي مرد مارگير با لباس زير زنانه (زيرپوش ركابي) به دست پسر جواني كه نقش اول مرد را بازي ميكند افتاده و مدتها ـ به همراه تماشاگران ـ ناظر اندام برهنه زن (البته نيم تنه فوقاني!) ميشوند.در جايي كه چنين صحنههايي به راحتي توليد و حتي در جشنواره پخش ميشود، نوبت به بحث در مورد پوشش نامناسب زن در فيلم دنيا و زمانه و... نميرسد.ز) آرايش نامتعارف و بسيار غليظ زن (براي ميليونها مرد نامحرم)
متأسفانه در سينما آنقدر حريمهاي شرعي مخصوصا در مورد پوشش و آرايش شكسته شده كه فقط ميتوان به گونههاي نادر اشاره كرد و الاّ تخصيص اكثر لازم ميآيد. در ميان فيلمهاي ديده شده، فيلم «عروس خوشقدم» در زمينه آرايش كردن و خوش آب و رنگ نشان دادن هنرپيشه نقش اول زن (ماهايا پطروسيان) گوي سبقت را از سايرين ربوده بود؛ مخصوصا كه جنبههاي تنوع سليقهاي مشتريان فيلم هم لحاظ شده و «هر لحظه به شكلي بت عيار در ميآمد.»ح) آزادي ارتباط نامشروع با جنس مخالف
در زمينه تساهل و تسامح در ارتباط نامشروع با جنس مخالف هم موارد قابل ذكر زيادند مانند آنچه در «نفس عميق»، «عشق فيلم»، «زمانه» و... وجود دارد، ولي در فيلم «شبهاي روشن» آزادي اين ارتباط به گونهاي است كه تا حدودي به كمونيسم جنسي منجر ميشود و در يك لحظه هنرپيشه نقش اول زن پس از شبهاي متوالي انتظار كشيدن در خيابان و خوابيدن در منزل «آقاي نويسنده» مجرد و تنها و پس از علاقه و الفت خارج از چهارچوب شرعي كه بين آنها شكل ميگيرد، بالاخره به مراد دلش رسيده و جواني كه منتظرش بوده را سرقرار ميبيند و به او ملحق ميشود تا بروند و با هم ازدواج كنند، با دختر خداحافظي كرده و در اين لحظه نويسنده جوان در حضور نامزد دختر به او ميگويد: «هيچوقت فراموشت نميكنم.» [گويي هيچ حريمي براي اظهار علاقه كردن حتي در حضور نامزد با غيرت! دختر هم قابل رعايت كردن نيست!]2. پيروزي مظاهر تمدن غرب بر تفكر سنتي و مذهبي در «دنيا»
شايد بتوان گفت فيلم «دنيا» نقطه عطفي در تمامي فيلمهاي جشنواره بيست و يكم ـ به لحاظ زير سؤال بردن تفكر مذهبي و سنتي و در عين حال بيتوجهي به مظاهر شرعي ـ بود.ماجراي اين فيلم از اين قرار است كه «حاج رضا عنايت» (بازيگر نقش وليد در فيلم امام علي عليهالسلام ) كه فردي ظاهر الصلاح است و تيپ حاجي بازاريهاي امروزي را دارد و طريقه لباس پوشيدن و صحبت كردنش (قبل از تحول) به گونهاي است كه بعضا انسان را به ياد عالمان ديني مياندازد16 و صد البته به گونهاي هم مطرح ميشود كه تمسخر و خندههاي بلند تماشاگران را به همراه دارد، تصميم گرفته است كه خانه سنتي و بزرگش را بكوبد و آپارتمان سازي راه بيندازد، ولي زن سن و سال دارش تعلق خاطري به اين خانه داشته و حاضر به اين كار نيست. در همين اثناء سر و كله دختر از خارج برگشتهاي كه فارسي را هم سليس صحبت نميكند (ولي در عين حال از اين حربه براي شيرينتر شدن كلماتش كمال استفاده را ميبرد) پيدا شده و به گونهاي خودش را در زندگي «حاجي رضا» وارد كرده و زندگي او را متحول ميكند. حاجي رضا با كنار گذاشتن و عوض كردن به قول خودش لباس «اُمّلي» و فكر عقب ماندهاش، جنبههاي رضايت «دنيا» خانم را فراهم كرده و به عنوان مثال ريشش را كه قبلاً ميگفت زينة الرّجل است ميتراشد، دكمه پيراهنش را كه هميشه تا آخر ميبست باز ميكند، سرش را كه قبلا در مواجهه با نامحرم پايين ميانداخت حالا ديگر نه تنها پايين نمياندازد بلكه خيلي راحت در جواب «دنيا» خانم كه با قِر و كرشمه خاصي به او ميگويد: «آقاي حاجي!» جواب ميدهد: «جانم» و...در نهايت هم در يك فرصت مناسب كه زنش را به سوريه و كربلا فرستاده با «دنيا» ازدواج ويژهاي17 انجام داده و به طبقه اول آپارتمان ديگري كه «دنيا» را در طبقه پنجم آن اسكان داده اسباب كشي كرده و در همين اثناء شخص مهندسي را ميآورد كه خانه قبلياش را بكوبد و از نو بسازند! و...البته صرف تعلق خاطر يك عابد يا متشرع به دختري و رها كردن مظاهر سنتي و ديني چيز تازهاي نيست و قبلاً هم در ادبيات فارسي نمونههاي آن را داشتهايم. امّا اتفاقي كه در فيلم «دنيا» ميافتد فراتر از اين مقوله بوده و فيلمساز سعي در موجه جلوه دادن و القاء غيرمستقيم منطق و طرز تفكر ضد ديني «دنيا» دارد و خطر اينكار به مراتب بيشتر از آنست كه صرفا به نمايش دادن مظاهري از نفي ارزشهاي ديني ـ بدون محكوم كردن آنها ـ مبادرت ميكرد يعني اينكه «دنيا» در طبقه پنجم ساختمان باشد و حاجي رضا سنتي و مذهبي در طبقه اول و در بخشي از فيلم حاجي رضا از دنيا خواهش و تمنّا ميكند كه او را هم با خودش «بالا» برده [و مقامش را ارتقاء دهد].3. روحانيت
در فيلم «فرش باد» صحنه خاصي از حضور پيرمردي روحاني ـ كه براي جاري كردن خطبه عقد آمده ـ وجود دارد كه توجه به آن خالي از لطف نيست. در اين صحنه كه قبل از آن انواع و اقسام رقص و آوازها ـ به صورت كلكسيون ـ در گوشه و كنار خانه قديمي به اجرا در آمده، يكمرتبه با حضور روحاني عاقد همه چيز به حالت تعطيل در آمده و همه صبر ميكنند تا حاج آقاي شيخ پير مردِ عصا بدست كه لهجه تركي داشته و عمامه نامناسبي هم به سر دارد، عقد را بخواند و برود تا دو مرتبه به كارشان ادامه بدهند. منتها نكته اصلي فرمايشي است كه حاج آقا قبل از ترك منزل به «اكبر آقا» ميفرمايند و آن وقتي است كه اكبر آقا از حاج آقا دعوت ميكند كه براي شام تشريف داشته باشند و حاج آقا ـ شايد براي اينكه آنها راحت باشند ـ قبول نميكند و ميگويد: «اكبر آقا! ما ملت در عزاداري دكترا داريم امّا در شادي ديپلم هم نداريم.» و اين در فضاي فيلم «كلمةُ حقٍ يُراد بها الباطل» است و مجوز ميشود كه هنوز حاج آقا از درب منزل خارج نشده، محكمتر و با جديت بيشتري «بزن و برقص» از نوع سنتي تا مدرن را ادامه بدهند تا اگر در اين نوع شادي! نشد دكترا بگيرند لااقل ديپلم و ليسانس اين كار را اخذ كنند.4. ساير موارد
الف) مسخره كردن روضهخواني:
در فيلم «گاهي به آسمان نگاه كن» كه شرح زندگي توأم با مشقت تعدادي از جانبازان جنگ تحميلي ساكن در آسايشگاه است، در قالب خُل بازيهاي معقول! آنها «روضه خواني» هم به مسخره گرفته ميشود و آنچه جاي سؤال دارد اينست كه چرا به موارد ديگر (رقاصي و خُل بازيهاي ديگر اين جمع) بسنده نشده و اساسا اگر در بستر وجود يك عده موجي «در ديگ باز بوده»، حياي آقاي كارگردان كجا رفته كه لااقل با امام حسين عليهالسلام و مقدسات كاري نداشته باشد؟!ب) ترويج مسلكهاي انحرافي:
در فيلم «واكنش پنجم» فمينيسم [زن گرايي] و در فيلمهاي «نفس عميق» (برنده جايزه بهترين فيلمنامه) و «تهران ساعت 7» به نوعي نيهليسم ترويج ميشود.آنچه كه باعث تعجب و شگفتي نگارنده شد اين بود كه پس از نمايش فيلم «واكنش پنجم» وقتي كه تماشاگران سالن سينما را ترك ميكردند، براي اولين بار چند نفر از تماشاگران زن پا به سن گذاشته و همچنين يك مرد جوان (ظاهرا تحصيلكرده) كه همگي از محتواي فيلم شديدا متأثر شده بودند به نگارنده ـ به عنوان يك نفر روحاني حاضر در سالن سينما ـ متعرض شدند و در حاليكه بغض گلويشان را گرفته بود جواب برخي شبهات مطرح شده در فيلم در مورد تضييق حقوق زنان در اسلام و جمهوري اسلامي را ميخواستند18 و عجيبتر آنكه آن جوان تحصيلكرده، حاج صفر (شخصيت اول مرد كه جمشيد هاشمپور نقش آن را بازي ميكرد) را نماينده مذهب و ديدگاه تفكر مذهبي قلمداد كرده بود. داشتن چنين برداشتي از اين شخصيت مستبد و خودرأي بزرگترين فاجعهاي بود كه در مورد اين فيلم ميتوانست اتفاق بيفتد و ظاهرا اين اتفاق افتاده بود و وقتي برايش توضيح دادم كه به هزار و يك دليل نه تنها اين شخصيت نميتواند نماينده دين و دينداران واقعي باشد بلكه در بسياري مواقع كارهايش در تضاد و تقابل كامل با اسلام و تعاليم معصومين عليهمالسلام قرار گرفته ـ و شايد ريشه منفور بودن فطري كارهاي او هم همين باشد ـ نفس راحتي كشيده، خيالش راحت شد و رفت. ولي آيا ميتوانستم براي تك تك تماشاگراني كه در حال ترك سالن بودند و ميليونها نفري كه بعدها اين فيلم را خواهند ديد همه اين توضيحات را بدهم؟!زهي حسرت!
رسم روزنامه نگاران اين است كه اگر مطلبي را چاپ كردند و جوابيهاي داشت در همان روزنامه و احيانا همان صفحه جوابهاي داده شده را نيز چاپ ميكنند تا مخاطبي كه ذهنش مشوش شده، تا حدودي جواب شبهاتش را بيابد؛ امّا هنگاميكه در فيلمها به مقدسات توهين ميشود جايگاهي براي حوزويان جهت پاسخگويي ديده نميشود.ج) ضعيف پرداختن به موضوعات مذهبي:
در اين زمينه فيلم انيميشن (كارتون) «خورشيد مصر» (در مورد زندگي حضرت يوسف عليهالسلام ) سرآمد سايرين بود و چنان قصه حضرت يوسف عليهالسلام را ـ هم در قالب و هم در محتوا ـ ضعيف و بيمايه ترسيم كرده بود كه شايد به جرأت بتوان گفت اگر چنين فيلمي اساسا ساخته نميشد خيلي بهتر بود.19د) ترويج چهارشنبه سوري در فيلم «فرش باد».ه·· ) خوش جلوه دادن زندگي فواحش در فيلم «رأي باز».ز) شبهات مذهبي بيپاسخ:در برخي از صحنههاي فيلمها شبهاتي در مسائل اعتقادي و ديني مطرح ميشد كه تا انتهاي فيلم بدون پاسخ باقي ميماند. برخي از آنها عبارتند از:1. در فيلم «نورا» بچهاي از مادربزرگش ميپرسد: چرا خدا را نميبينيم؟! و مادربزرگ به جاي جواب به او ميگويد: خدا همه جا هست، ما او را نميبينيم. (چه جواب قانع كنندهاي!)2. در همان فيلم نورا كه ماجراي پسري است كه با سختي سعي دارد خواهر فلجش را براي شفا گرفتن به امامزاده بالاي كوه ببرد، و بالاخره هم اين كار را ميكند، در ميانه راه خواهر پسرك از او ميپرسد: «مگه خدا همه جا نيست؟ مگه مادربزرگ نگفت خدا همه جا هست؟ پس چرا بايد برويم بالا؟!»و اين سؤال تا هميشه فيلم بيجواب باقي ميماند.3. در فيلم «اينجا چراغي روشن است» شبههاي ضمني وارد ميشود به اين مضمون كه آيا بهتر نيست به جاي تزيين امامزادهها و سقف و در و پيكر آنها، پولهاي متعلق به آنها را بين مستحقين تقسيم كنيم تا امامزاده و خدا و مردم همگي راضيتر باشند؟ (كاري كه در فيلم انجام ميشود و ميبينيم خيلي هم بهتر شد.) البته فيلمساز اين شبهه را با ظرافت مطرح كرده و شايد هم براي فرار از موضع اتهام و حساسيتهايي كه مردم در مورد حرم امامان و امامزادگان دارند امامزاده فيلم را امامزادهاي گرفته كه چندان معتبر نيست و معجزه ندارد تا طبق نظريه فيلم به راحتي بتواند سقف و در و پنجره آن را به واسطه جوان نيمه خُلي كه نگهباني امامزاده را به عهده دارد به خانواده بيسرپرستي كه خانهشان سقف ندارد اهداء كرده، پولها را به دزدي كه از شدت فقر مجبور به دزدي شده بدهد و نهايتا حتي از ديوارههاي بدون سقف و در و پنجره امامزاده هم به عنوان آغل گوسفندان در شبي باراني بهرهبرداري بهينه كند!ح) مهجور ماندن فيلمهاي مطلوب در جشنواره:
اگر به نگاه طلبگي خودمان باقي باشيم و فيلمهاي جشنواره بيست و يكم را مرور كنيم شايد به ترتيب بتوانيم از سه فيلم1. نغمه؛
2. صنوبر (سال سخت خمين)؛
3. نبات داغ، به عنوان فيلمهاي بالنسبه ارزشي نام ببريم كه هيچكدام آنها هم در اين جشنواره جايزه نگرفتند و جوايز جشنواره در جنبههاي مرتبط با محتوا، به فيلمهاي زير داده شد:* جايزه بهترين فيلمنامه: فيلم «نفس عميق» كه مروج عشق بيحد و مرز دختر و پسر و نيهليسم فكري است.* جايزه بهترين فيلم: فيلم «ديوانهاي از قفس پريد» كه پاياني تلخ و نااميد كننده (براي زندگي مبارزي كه جانباز جنگ است و با مفسدان اقتصادي گلاويز شده است) دارد.و بالاخره بايد بگويم در روزهايي كه فيلمهاي جشنواره بيست و يكم را ميديدم، بارها و به صورت ناخودآگاه به ياد پرونده گوشتهاي آلوده افتادم و اين موضوع را پيش خودم با وضعيت توليدات سينمايي كشور به مثابه خوراكهاي فرهنگي كه به خورد مردم داده ميشود مقايسه كردم و نهايتا مضمون حديث شريف «عَجِبْتُلِمَنْ يَتَفَكَّرُ في مَأْكُولِهِ، كَيْفَ لا يَتَفَكَّرُ في مَعْقُولِهِ، فَيُجَنِّبُ بَطْنَهُ ما يُؤْذيهِ وَيُوَدِّعُ صَدْرَهُ ما يُرْديهِ» از امام حسن عليهالسلام به يادم آمد و از اينهمه بي تفاوتي مسئولين فرهنگي دلم به درد آمد؛ پيش خودم گفتم اگر در همين دم آهنگ «الرحيل» ملك الموت و نداي «وَقِفُوهُمْ اِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ» الهي بلند شود، چه چيزي در جواب خواهيم گفت؟آيا اگر كسي كمتر از ده هزار تومان سرقت كرد بايستي او را به اشدّ مجازات رسانيد ولي اگر بيش از ده ميليارد تومان سرقت كرد مشكلي ندارد و نبايد كاري به كارش داشته باشيم؟! آيا با توجه به گستردگي مخاطب و شدت تأثير سينما و اينكه همين توليدات بعدها در تلويزيون و ويدئوكلوپها و حتي اتوبوسها هم نمايش خواهند يافت، هيچگونه احساس مسئوليتي نميكنيم؟!بگذريم؛ درد دلهاي طلبگي پايان ندارد و اين روزها شايد ديگر خريداري هم نداشته باشد؛ كه اگر ميداشت بعد از گذشت 24 سال از انقلاب اسلامي، نسل جوان ما كه پرورش يافته دامان انقلابند، اينقدر از اسلام بيگانه نبودند و ما به آنجا نميرسيديم كه نه تنها صبحها و شبها (كه گويي يا مردم بيمارند يا بيمار دارند) بلكه حتي ظهرها هم صداي اذان ـ كه شعاري رسا از شعائر مسلمين است ـ در تهران بزرگ شنيده نشود!20
1. ق/45. 2. اعراف/72. 3. شرايط اين ازدواج به گونهاي است كه زن مطلقا حق طلاق داشته باشد و... . 4. بر اساس حكايتي، دزدان، زن مردي را گرفتند و گفتند يا برايمان برقص يا تو را ميكشيم و زن هم از خدا خواسته، آنچه در توان داشت مضايقه نكرد و در رقصيدن سنگ تمام گذاشت. بعدها كه شوهرش او را مؤاخذه كرد، گفت: مجبور بودم. شوهرش گفت: براي رقصيدن مجبور بودي يا خوش رقصي كردن؟! 5. به كار بردن تكيه كلامها و اصطلاحاتي از قبيل... از اوجب واجبات است، استدعا ميكنم، الحمد للّه رب العالمين، «خواهرم»!، المحاسن زينة الرجل، و... همچنين پوشيدن پيراهن يقه آخوندي و تسبيحي كه هميشه در دست دارد و حتي حركات و سكنات، همگي شاهدي بر اين مدعا هستند. 6. فصلت/33. 7. آلعمران/188. 8. بحارالانوار، ج 1، ص 218. 9. بقره/151. 10. توبه/128. 11. شعراء/3. 12. ص/86. 13. روم/22. 14. قمر/17. 15. نجم/43. 16. نساء/79. 17. بقره/129.
