ارسنجانی، طراح لایحه اصلاحات ارضی شاه نسخه متنی

ارسنجاني، طراح لايحة «اصلاحات ارضي» شاه

حسن ارسنجاني در 1301ش در تهران به دنيا آمد. پدرش، سيد محمدحسين ارسنجاني، روحاني‌اي از اهالي ارسنجان فارس بود، كه به همراه نيروهاي بختياري براي اعادة مشروطيت به تهران آمد.

حسن ارسنجاني دورة ابتدايي را در دبستان پهلوي و دورة تحصيلي متوسطه را در مدرسه سن‌لوئي گذراند. در 1321ش از دانشگاه تهران مدرك كارشناسي در رشتة حقوق گرفت. در 1333ش در مقطع دكتري حقوق دانشگاه تهران پذيرفته شد و در 1335ش از پايان‌نامة خود با عنوان «حاكميت دولتها در سازمانهاي بين‌المللي» دفاع كرد.

وي هنگام تحصيل در دورة كارشناسي در بانك كشاورزي مشغول به كار شد و در همان زمان، تهية طرح تأسيس تعاونيهاي روستايي را برعهده گرفت. او پس از تأسيس تعاونيهاي روستايي به رياست آن رسيد و اولين مرحلة طرح را در منطقة دماوند به اجرا درآورد. شايد اين اولين تجربة ارسنجاني در مواجهه با مشكلات اساسي الگوهاي اجاره زمين بود.

ارسنجاني پس از مدتي از شغل خود كناره گرفت و به فعاليت مطبوعاتي روي آورد. در آغاز با روزنامه تجدد سيد محمدصادق طباطبائي همكاري كرد. احزاب و مطبوعات گوناگون پس از شهريور 1320، باعث شد كه او نخست به حزب ميهن‌پرستان و سپس به حزب پيكار بپيوندد، وي در اين دوران مقالات خود را در روزنامه‌هاي نبرد و ايران ما، با نام مستعار داريا كه وارونه شدة آن ايراد بود، منتشر مي‌كرد. پس از توقف فعاليت حزب پيكار و ارگان آن، او روزنامة داريا را در خرداد 1323 منتشر ساخت. روزنامه داريا بارها به سبب مقالات ارسنجاني توقيف شد. وي در نشريات ديگر نيز مطلب مي‌نوشت. ارسنجاني در بهمن 1324، با همكاري ملك‌الشعراي بهار، احمدعلي سپهر مورخ‌الدوله، محمود محمود و چند تن ديگر، حزب آزادي را تأسيس كرد. اعضاي حزب با احمد قوام‌السلطنه، سياستمدار مطرح آن روز، ارتباط نزديك داشتند. پس از آنكه قوام‌السلطنه حزب دمكرات ايران را در 1325ش تأسيس كرد، ارسنجاني به اين حزب پيوست و به نزديك‌ترين مشاوران قوام بدل گشت و گويا مدتي اداره سازمان جوانان حزب و روزنامة آن بر عهدة وي بود. او به عنوان نمايندة حزب دمكرات از لاهيجان ـ لنگرود، وارد مجلس پانزدهم شد اما به رغم دفاع ملك‌الشعراي بهار از وي، اعتبارنامه‌اش رد شد. با سقوط دولت قوام، ارسنجاني بيشتر به كار وكالت پرداخت و مدتي بعد بار ديگر داريا را منتشر كرد و مقالاتي دربارة مسئله نفت نوشت.

ارسنجاني اين بار به حاجيعلي رزم‌آرا نزديك شد و هنگام نخست‌وزيري رزم‌آرا از مشاوران وي گرديد و براي حل مسئله اراضي، از طريق فروش اراضي خالصه به كشاورزان، طرحي عرضه كرد. او در انتخابات دورة هفدهم مجلس، نامزد حوزة ساوجبلاغ كرج شد اما از رقيب انتخاباتي خود، بهاءالدين كهبد، شكست خورد. ارسنجاني در دورة نخست‌وزيري محمد مصدق به مخالفان وي نزديك شد و با همكاري جمعيت رفقا بر ضد دولت مصدق فعاليت كرد. واكنش دولت، انحلال جمعيت رفقا بود. پس از استعفاي محمد مصدق و نخست‌وزير شدن احمد قوام در 27 تير 1331، ارسنجاني به معاونت سياسي و سرپرست انتشارات و تبليغات نخست‌وزيري منصوب شد. اين مقام چندان نپاييد و با قيام 30 تير 1331 دولت قوام سقوط كرد و محمد مصدق بر سر قدرت بازگشت.

ارسنجاني به همراه شهاب فردوس كميته‌اي براي فعاليت بر ضد دولت مصدق تشكيل داد. ارسنجاني پس از كودتاي 28 مرداد 1332، به دفاع از دولت فضل‌الله زاهدي، خاصه در مسئله كنسرسيوم نفت، پرداخت. در اين زمان او يكي از همكاران نزديك وزير دارايي وقت، علي اميني، بود و از اين طريق حق‌الوكاله‌‌هاي كلاني، از بابت حكميت ميان شركتهاي خصوصي و وزارت دارايي، مي‌گرفت. در پاييز 1336ش، همزمان با فعاليت احزاب دولتي، ارسنجاني دوباره به فعاليت سياسي روي آورد و جمعيت آزادي را تأسيس كرد، اما فعاليت حزب چندان نپاييد و در اسفند 1336 به اشارت دربار به فعاليت آن پايان داده شد و ارسنجاني، به اتهام مشاركت در ماجراي كودتاي سرلشكر ولي‌الله قرني، زنداني اما پس از مدت كوتاهي آزاد شد. هم‌زمان با انتخابات دورة بيستم مجلس، ارسنجاني به همكاري با علي اميني پرداخت و در دولت او به وزارت كشاورزي رسيد. حسن ارسنجاني در غياب مجلس، مهم‌ترين برنامة وزارت كشاورزي را اصلاحات ارضي قرار داد كه به مهم‌ترين برنامة دولت اميني بدل گشت. اصلاحات ارضي از انقلاب مشروطيت به بعد مورد توجه احزاب و گروه‌هاي سياسي، از جمله در جنبش جنگل و بعدها در فرقه دمكرات جعفر پيشه‌وري، بود. محمد مصدق نيز در برنامة دولت بهبود احوال كشاورزان و تضعيف روابط ارباب رعيتي را مورد توجه قرار داده بود.

بر چنين زمينه‌اي بود كه ارسنجاني با اتكا به مطالعات خود در باب مسئله زمين‌‌داري، طرح پيشين اصلاحات ارضي مصوب 1338ش را تغييراتي داد. لايحة اصلاحات ارضي ـ‌ كه بعدها با تصويب مجلس شورا و سنا به قانون بدل گشت و به عنوان مرحله اول اصلاحات ارضي مشهور شد ـ چنين بود كه «حدود مالكيت ارضي يك ده، شش دانگ يا شش دانگ از چند ده بود» مرحلة اول در 12 اسفند 1340 از مراغه آغاز شد. ارسنجاني دليل آغاز آن را از مراغه، آشنايي وي با منطقه، قدرتمندي و واپس‌ماندگي مالكان مراغه، و شتاب در اجراي لايحة اصلاحات ارضي را به دليل «فقدان زيربناي انقلاب اجتماعي» و كارشكني دربار مي‌دانست.

وي هر چند با سقوط دولت اميني، در كابينة اسدالله علم در مقام وزير كشاورزي ابقا شد، اين مسئوليت وي چندان نپاييد و كنار گذاشته شد.

ساواك در يكي از گزارشهاي خود، ارسنجاني را از سياستمداران وابسته به انگليس مي‌داند كه به ظاهر مي‌خواست خود را به سياست امريكا نزديك كند. ارسنجاني از 17 فروردين 1342 تا 26 شهريور 1343 سفير ايران در ايتاليا بود. او در ايتاليا ازدواج كرد و صاحب فرزند پسر شد، و پس از چندي از همسرش جدا شد.

او پس از بازگشت به كشور ديگر به برعهده گرفتن مسئوليتهاي دولتي فراخوانده نشد و به كار وكالت پرداخت. وي 11 خرداد 1348، بر اثر سكتة قلبي، درگذشت.

به نقل از: فرهنگ ناموران معاصر ايران، دفتر ادبيات انقلاب اسلامي، ص 410.