گزارشي از نخستين نشست كميته پژوهشي خادمان قرآن كريم
لعيا درفشه مسئله پژوهش بيترديد از بنياديترين لوازمي است كه آغاز و انجام هر كشف علمي - چه در حيطه علوم تجربي و چه در علوم نظري - با آن رقم ميخورد و به تبع همين قاعده، اهتمام به ايجاد سامانه پژوهشي در حوزه علوم و معارف قرآني ضرورتي انكارناپذير و مسلم به نظر ميرسد، ضرورتي كه گرچه تاكنون بسيار از آن سخن رفته است اما در اينكه تا چه حد درست درك شده باشد ترديد وجود دارد؛ چرا كه در عرصه عمل - به استثناي برخي موارد - هنوز كسي از اين باغستان متروك ثمري برنچيده است. شاهد اين مدعا اين كه پس از گذشت بيش از دو دهه از برقراري نظام اسلامي، هنوز در ارائه ابتداييترين شيوههاي آموزشي و ترويجي قرآن در تمام زمينهها - البته بجز حفظ و قرائت - مشكلاتي حاد و گرههايي ناگشوده وجود دارد. در اين مسير، برگزاري ميزگرد كميته پژوهش در نخستين نشست خادمان قرآن كريم در كشورمان كه با هدف برنامهريزي و سياستگذاري براي شناخت نيازها و مشكلات مبتلابه عرصه پژوهش برگزار شده است گامي است تازه كه صرفنظر از كاستيهايي كه دارد ميتوان آن را اقدامي مبارك و فرخنده تلقي كرد.نختسين ميزگرد كميته پژوهش خادمان قرآن كريم با حضور آيتالله معرفت، حجتالاسلام ايازي، دكتر بيآزار شيرازي، حجتالاسلام هاشمزاده هريسي و جمعي ديگر از استادان، قرآنپژوهان، خادمان قرآن و علاقهمندان به فعاليتهاي قرآني با محوريت دو موضوع: بررسي نيازهاي پژوهشي در زمينه مسائل قرآني و نيز يافتن راهكار تأمين اين نيازها، در تالار وحدت برگزار شد. آنچه در پي ميآيد گزارشي از مباحثي است كه در اين جلسه در معرض نقد و بررسي قرار گرفت.
پژوهشهاي قرآني:
كمبود اعتبارات مالي و نبود متوليان پاسخگو عرصه پژوهش نيز همچون تمام عرصههاي ديگر نيازمند حمايتهاي مالي و نيروهاي متخصص جهت ارائه خدمات مورد نياز پژوهشگران است. حال اين حمايت چه از سوي دولت صورت بگيرد و چه بخش خصوصي عهدهدار آن شود اين ضرورت بهعنوان يك اصل تعيينكننده در سرنوشت پژوهش همچنان پابرجاست. اين موضوع از جمله مباحثي بود كه در نشست خادمان حوزه پژوهش در قالبهاي مختلف و با محتوايي تقريباً يكسان به كرات از سوي حاضران مطرح شد كه از آن ميان ميتوان به مشكلات عنوانشده در حوزه ترجمه اشاره كرد. دكتر طاهره صفارزاده مترجم قرآن و قرآنپژوه كشورمان از جمله مدعوين حاضر در اين جلسه بود كه طي سخناني ضمن برشمردن مشكلاتي كه در حين ترجمه قرآن با آنها مواجه بود به مسئله در دسترسنبودن اسكن خط عربي اشاره كرد و گفت: «حدود چهارماهونيم طول كشيد تا اسكن خط عربي عثمان طه را به ما بدهند. وقتي هم كه به دارالقرآن رفت در آن تقريباً 400 غلط ديده شده بود كه ما با وسايل بسيار ابتدايي كمكي آنها را اصلاح كرديم و چاپ اول تا چهارم را به همين ترتيب پيش برديم. بعد عدهاي از هموطنان از ما خواستند كه يكبار ديگر قرآن را با خطي خواناتر از خط عثمان طه زير چاپ ببريم.من نيز درصدد برآمدم تا از خط مرحوم فضايلي استفاده كنم اما وقتي مراجعه كرديم معلوم شد ناشر بايد 7 درصد براي اين كار بپردازد. حال اگر بنا باشد چنين هزينهاي به نشر تحميل شود قيمت قرآن بالا ميرود و در نتيجه اقبال مردم از قرآن كمتر از گذشته نيز ميشود.من هنوز هم موفق نشدهام به وعدهاي كه براي چاپ اين قرآن به هموطنانم داده بودم عمل كنم. نميدانم مقصر كيست اما واقعيت اين است كه اگر مترجمي بخواهد نگران اين موضوعات فرعي و اجرايي شود ديگر حواسش به كار نميرود. ما اين همه ميشنويم كه در قم مراكزي با امكانات بسيار عالي رايانهاي وجود دارد، اما چرا نتيجه اين امكانات به منصه ظهور نميرسد؟!».
تعيين اولويتهاي پژوهشي
يكي از اعضاي حاضر در اين جلسه، با تفكيك بحث پژوهش به دو بخش محتوايي و اجرايي طي پيشنهادي خطاب به مسئولان اجرايي در اين حوزه گفت: «مجريان برنامههاي پژوهشي در حوزه علوم قرآني بهتر است تسهيلاتي را در زمينه اطلاعرساني براي محققان قرآني در سراسر كشور فراهم كنند تا شاهد اين همه كارهاي موازي و تكراري در حوزه علوم قرآني نباشيم». وي در ادامه، محققان را خطاب قرار داده و گفت: «در حوزه محتوا نيز محققان قرآني ما وظيفه دارند مطالب را با توجه به چالشهاي سياسي - اجتماعي، به روز كنند. محققان ما همچنين بايد اولويتهاي پژوهشي و نيز ملاك اين تعيين اولويتها را مشخص كنند. بايد روشن شود كه آيا ملاك اولويتهاي پژوهشي ما مردماند يا اينكه كار يك تحقيق محض است كه در اين صورت بايد پرسيد پس مفهوم تبياناً كل شيء كه قرآن ميفرمايد چيست؟ اگر ميخواهيم پژوهشهايمان كارا و به روز باشد و بتواند در راستاي حركت فرهنگي مردم حركت كند بايد اولويتهايش براساس جامعهشناختي و براساس نيازهاي روز مردم باشد».
ارائه فرهنگ قرآن در قالبهاي هنري
حجتالاسلام زارعي يكي ديگر از شركتكنندگان در اين جلسه، با اشاره به جايگاه مهم هنر در تبيين اهداف فرهنگي يك جامعه، گفت: بايد فرهنگ قرآني در قالبهايي از هنر كه مورد تأييد علما و دانشمندان اسلامي است براي نسل جوان جامعه ارائه شود و اين امر نيازمند آن است كه پژوهشگران قرآني در اين زمينه جد و جهد كافي داشته باشند چرا كه تهيه هر اثر هنري ابتدا نيازمند تحقيق و پژوهش است. وي افزود: حتماً همه شما سريال امام علي(ع) را ديدهايد؛ بد نيست مقايسه كنيد كه ميزان تأثيرگذاري اين سريال بيشتر است يا سخنراني من و امثال من! اگر قصههاي قرآني نيز به همين ترتيب در قالب هنر تبيين شود يقيناً در ميان مردم جايگاه بيشتري خواهد يافت.
تأسيس كتابخانه و پژوهشكده قرآني
با وجود تلاش متوليان فرهنگي بهويژه در چند سال اخير براي راهاندازي و تجهيز كتابخانهها در سطح كشور، هنوز مردم كشورمان - مخصوصاً در سطح شهرستانها - آنچنان كه بايد از امكانات كتابخانهاي برخوردار نيستند و ناگفته پيداست اين كاستي در مورد كتابهاي حوزههاي تخصصي از جمله كتب علوم قرآني به مراتب جديتر رخ ميدهد. سخن بر سر اين مقوله نيز از جمله موضوعات مطرحشده در نشست مذكور بود كه از سوي يكي از ميهمانان شهرستاني حاضر در جلسه عنوان شد. اين مدعو علاوهبر موضوع مذكور، پيشنهاداتي را در چهار محور متفاوت به ترتيب زير ارائه داد:1 - ايجاد يك پژوهشكده و كتابخانه جامع و منسجم در زمينه علوم و معارف قرآني در استانها و شهرستانها مثل كتابخانه آيتالله سيستاني در قم.2 - پرهيز از مطالب تكراري: برخي مقالات براي چندصدمين بار نوشته ميشوند بهتر است اوليتبندي كارها بهگونهاي باشد كه از كارهاي زايد و بيفايده كه تنها وقت و سرمايه را ضايع ميكند پرهيز شود.3 - اهتمام به كارهاي گروهي و تيمي در پژوهشهاي قرآني؛ بدين معنا كه لزوماً تكرو نباشيم چرا كه - به قول آقاي دكتر باستاني پاريزي - عصر دايناسوري علمي ديگر سپري شده و ما براي پژوهشهاي بهروز و كاركرد قرآني خواهناخواه به ساير علوم احتياج داريم.4 - اهتمام به كلام جديد و شبهاتي كه در غرب مطرح ميشود. ما بايد بدانيم كه چگونه ميتوانيم خودمان را در برابر شبهات مجهز كنيم. كه اين نيز نيازمند امكانات و تفاهم و تضارب آراست.
ضرورت مخاطبشناسي در پژوهشهاي قرآني
موضوع مخاطبشناسي در عرصه پژوهش، از جمله محورهايي بود كه از سوي بسياري از حاضران در اين نشست بر آن تأكيد شد. در نظر گرفتن سطح درك مخاطبان در همه عرصههاي پژوهشي و آموزشي بهويژه در نظر داشتن نيازها و خواستههاي جوانان بهعنوان مخاطبان اصلي اين فعاليتها از جمله نكاتي بود كه مباحث فراواني را در اين ميزگرد به خود اختصاص داد. يك دانشجوي سال آخر رشته فيزيك كه به گفته خود بهعنوان نماينده قشر جوان در اين جلسه حضور يافته بود علما و كارشناسان حاضر در جلسه را خطاب قرار داد و گفت: «شايد به نظر شما كه يك عمر روي قرآن كار كردهايد مفاهيم آن ساده و بديهي باشد اما براي جوانان امروزي كه در معرض صدها پيام رنگارنگ از رسانههاي مختلف هستند اينگونه نيست. اين وظيفه قرآنپژوهان است كه با بهرهگيري از پيامهاي جاودانه قرآن به نيازهاي مهم جوانان پاسخ دهند. اگر باور داريم كه پيام قرآن يك پيام جهاني است پس بايد جهاني فكر كنيم». اين دانشجو ضمن اشاره به موضوع ممنوعيت ترجمه آثار برخي متفكران عرب به فارسي، گفت: «به نظر ميرسد كه ما دچار نوعي توهم استغنا شدهايم، يعني فكر ميكنيم كه به آثار انديشمندان ديگري كه در دنياي اسلام كار ميكنند نيازي نداريم. شايد گفته شود كه چون آنها اهلسنت هستند اعتقادات شيعيان را خدشهدار ميكنند حال سوءال من اين است كه جوان امروزي اگر آثار اهل تسنن را بخواند بهتر است يا آثار متفكري را كه اصلاً اعتقادي به دين ندارد؟ امروز از انواع و اقسام مكاتب نظير بوديسم و هندوئيسم و... ترجمه ميشود و به راحتي در بازار يافت ميشود اما اين محدوديت در مورد آثار متفكران دنياي اسلام وجود دارد». در ادامه اين بحث يكي ديگر از حضار به مسئله مخاطبشناسي در تفسيرنويسي پرداخت و گفت: «بايد مباحث را به اقتضاي حال و مقال مخاطبان مطرح كنيم. در تفاسير موجود ضرورت زماني ملحوظ نشده است و به اعتقاد من حتي تفسيرالميزان گرچه به روزتر از تفسيري نظير مجمعالبيان است اما به عمق مجمعالبيان نيست و به هر حال در اين زمينه هنوز كاستيهايي اساسي وجود دارد».يك بانوي مربي قرآني نيز كه بهعنوان نمايندهاي از شهر گرگان در اين جمع حضور يافته بود به ايراد سخناني در اين زمينه پرداخت و گفت: متأسفانه برخي مفسران ما فقط براي يك قشر خاص كه فلسفه و منطق و اصول و رسائل و كفايه و... خواندهاند تفسير مينويسند در صورتي كه ما به تفاسيري نياز داريم كه افراد در هر سطحي، از خانمهاي خانهدار گرفته تا نسل جوان ما بتوانند از آنها استفاده كنند. به مسئله قرائت و حفظ قرآن در حد تام و تمام پرداخته شده اما مسئله معرفت قرآن همچنان مورد غفلت قرار گرفته است.آيتالله معرفت: مفهوم كارهاي گروهي در كشور ما هنوز به درستي تبيين نشده استدر پايان نخستين ميزگرد كميته پژوهشهاي قرآني، آيتالله معرفت به ايراد سخناني در زمينه اهميت توجه به كارهاي گروهي در حوزه پژوهش پرداخت و تأكيد كرد: براي حل مشكلات موجود در زمينههاي پژوهشي بهويژه تفسيرنويسي، اهتمام به كارهاي گروهي ميتواند بسيار راهگشا باشد چرا كه قرآن داراي ابعاد مختلفي است و طبيعي است كه يك فرد به تنهايي نميتواند بر همه اين ابعاد در حد عالي اشراف داشته باشد، اما اگر پژوهش در هريك از اين ابعاد - مثل بعد ادبيات، فلسفه و - به اهلش سپرده شود ميتوان انتظار رسيدن به نتيجهاي مطلوب را داشت.وي در ادامه افزود: متأسفانه معناي كار گروهي در فرهنگ ما بد تفسير شده و اين موضوع در فرهنگ ما هنوز به درستي تعريف و تبيين نشده است در صورتي كه غربيها - به قول مرحوم بازرگان - اصلاً غير از كار گروهي بلد نيستند ولو در جزئيترين كارها. متأسفانه در شرق هنوز مفهوم كار گروهي به درستي درك نشده است. درحالحاضر در قم در حوزههاي علميه كارهاي گروهي زيادي ميشود اما به اين شكل كه شخصي با اعتقادي خاص، عدهاي از شاگردان خود را جمع ميكند و مطالب خود را به او القا ميكند، آنها اين مطالب را مينويسند و جمعآوري ميكنند اما فكر حاكم به اين گروه، فكر همان شخص است بنابراين چنين كاري را نميتوان يك كار گروهي قلمداد كرد. كار گروهي همان است كه امروز در اردن انجام ميشود به اين معنا كه صاحبنظران در هر رشتهاي از تمام كشورهاي اسلامي دعوت ميشوند و كارهاي متنوعي از جمله در زمينه تفسير، فقه، تاريخ اسلام و... انجام ميدهند.وي در خاتمه سخنان خود با طرح اين سوءال كه چرا فعاليتهاي قرآني بهويژه در حوزه پژوهش متولي مشخصي ندارد، گفت: در هيچ جاي دنيا چاپ قرآن آزاد نيست اما چرا در ايران آزاد است. كسي حتي اگر بخواهد يك كتاب را ترجمه كند بدون اجازه موءلف حق چنين كاري را ندارد اما در مورد ترجمه قرآن اين اتفاق ميافتد. قرآن بايد متولي داشته باشد، نظام و حكومت اسلامي ما بايد خود را متولي قرآن بداند و بيجهت اجازه ندهد هركس هركاري ميخواهد بكند.
در حاشيه برگزاري ميزگرد كميته پژوهش
كوتاه بودن زمان اختصاص داده شده به جلسه و معطلماندن ميهمانان در راهروها به دليل نامعلوم بودن مكان برگزاري نشست از جمله مسائلي بود كه اعتراض و گلهمندي بسياري از ميهمانان را به دنبال داشت.در پي تذكر مجري جلسه به خانم صفارزاده درباره كمبود وقت، وي گفت: «چرا بايد براي جلسهاي تا اين حد مهم تنها يك ساعت وقت در نظر گرفته شود؟ اين موضوع آدم را به ياد برنامههاي تلويزيوني مياندازد كه در ميان مهمترين مباحث علمي، مجري برنامه بحث را به بهانه كوتاهي وقت قطع ميكند تا احياناً براي تبليغ انواع پفكنمكي وقت كم نياورند»!
لطفا منتظر باشید ...
