گزارشي از طرح «فهرستگان نسخه هاي خطّي حديث و علوم حديث شيعه»
علوم حديث
سال پنجم ـ شماره دوم ـ تابستان ـ 1379ـ پياپي ـ 16
معرفي و نقد كتاب ـ نسخ خطي
علي صدرايي خويي
از ص 196 تا 199
درنگي در ميراث گذشته و تتبّع در متون و مصادر تاريخي، نماينگر آن است كه عالمان شيعي، در حفظ و كتابت، تدوين و تبويب، شرح و ترجمه حديث و نيز در شاخه هاي مختلف علوم حديث (چون رجال و درايه)، تلاش هاي ارزنده اي داشته اند.
شيخ آقا بزرگ تهراني، در الذريعة، نزديك به صد و سي اصل، دويست نوادر و 743 كتاب حديثي را معرّفي مي كند و از 141 كتاب رجال نام مي برد. وي همچنين از بيش از هفتصد و پنجاه كتاب و رساله در زمينه اجازات، نام برده است؛ چنان كه از پنجاه كتاب در زمينه دراية الحديث ياد كرده و در شرح و ترجمه نيز آماري فراوان از كتب ارائه كرده است.
اينها بخشي است از آنچه در ساير فهرست نامه ها (بويژه فهرست نامه هاي نسخ خطّي) به ثبت رسيده است. با مقايسه اين آمارها با آنچه به طبع رسيده، مي توان به تفاوتي فاحش و شكافي عميق در اين زمينه پي برد. در مَثَل، آنچه به عنوان كتاب حديث به طبع رسيده، از يكصد و پنجاه اثر، تجاوز نمي كند. در زمينه علم رجال، آثار چاپ شده، از بيست عنوان بيشتر نيست. همين طور است آنچه در حوزه دراية الحديث به طبع رسيده است. در اجازات نيز آثار مطبوع، افزون از ده اثر نيست.
اين مقايسه، ضرورت جستجو براي يافتن و احياي ميراث حديثي شيعه را هر چه بيشتر نمايان مي ساخت. بر اين اساس، مركز تحقيقات درا الحديث، در تير ماه 1376، طرحي را براي شناسايي و فرست نمودن نسخ خطّي حديث و علوم حديث شيعه در افكند. در اين طرح، كليه نسخ خطي مورد نظر، بر اساس آنچه در فهرست ها و فهرست نامه ها آمده و يا تا كنون در فهرستي به ثبت نرسيده است، شناسايي، موضوع يابي و دسته بندي مي شوند.
در اينجا به اجمال به معرفي اين طرح مي پردازيم:
يك . هدف
هدف از اين طرح، شناسايي آثار حديثي دانشمندان مسلمان، خصوصاً انديشمندان امامي است و كاربرد آن، در موارد زير خواهد بود:
الف) تدوين تاريخ حديث شيعه و فراز و نشيب هاي جمع آوري و نقل حديث در طول تاريخ.
ب) شناسايي متون منحصر و منتشر نشده حديثي و زمينه سازي انتشار آنها.
ج) شناسايي نسخه هاي كهن و مورد اعتماد كتاب هاي حديثي منتشر شده، تا بر اساس آنها، تصحيح و تحقيق اساسي و فني اين متون ميسر گردد.
طرح، در بخشي از كاربرد هاي سه گانه، به انجام رسيده و در بخش هايي همچنان در دست انجام است.
دو . مراحل اجرايي
در اجراي طرح مذكور، مراحل زير، پيش بيني گرديده است:
الف) مراجعه به فهرست هاي نسخه هاي خطّي كتاب خانه هاي ايران و استخراج اطلاعات مربوط به نسخ حديثي و علوم حديثي در برگ هاي مخصوص.
بررسي هاي انجام شده نشان مي دهند كه تا كنون، بيش از دويست جلد فهرست نامه براي كتاب خانه هاي ايران تنظيم گرديده است.
ب) وارد كردن اطلاعات به نرم افزار و تصحيح آن
ج) تنظيم اطلاعات به كمك برنام رايانه اي در سه بخش:
1 ـ تنظيم بر اساس مذهب (شيعه، اهل سنت، زيديه،...).
2 ـ تنظيم موضوعي برگه هاي متعلق به هر مذهب، بدين ترتيب: احاديث قدسي، اَسماي حُسني ، متون حديث (شامل ترجمه، شرح، حاشيه، تلخيص، شرح لغات، و ...)، ادعيه و زيارات، رجال، درايه، اجازات.
3 ـ تنظيم برگه هاي هر موضوع بر اساس ترتيب الفبايي عنوان كتاب ها.
4 ـ تنظيم برگه هاي مربوط به يك عنوان، به ترتيب تاريخ تحرير نسخه ها.
سه. تحقيق در مندرجات برگه ها و تكميل آنها
در اين مرحله با توجه به امكاناتي كه توسط رايانه در بازيابي اطلاعات فراهم آمده است، چند كار صورت مي گيرد:
الف) هماهنگ سازي عنوان كتاب ها:
در فهارس نسخ خطّي، چه بسا براي يك كتاب، بيش از ده عنوان متعدّد ذكر گرديده، كه در اين مرحله هماهنگ مي شوند و از ميان عناوين متعدّد يك كتاب، عنوان واقعي ـ كه مؤلف بر اثر خود نهاده ـ به عنوان نام اصلي انتخاب و باقي عنوان ها به آن، ارجاع داده مي شود.
ب) انتخاب نام اصلي براي مؤلف و هماهنگ نمودن عنوان ها متعدد يك مؤلّف.
ج) جستجو و شناسايي كتاب هايي كه عنوان يا مؤلف آنها در فهرست نامه ها ذكر نگرديده است.
د) تنظيم كتابشناسي توصيفي براي كتاب هاي منحصر و منتشر نشده.
هـ) مشخّص نمودن وضعيت چاپ كتاب، كه آيا تا كنون منتشر گرديده يا نه.
و) در مواردي كه تنظيم كتابشناسي براي كتاب هاي منحصر و نفيس از روي فهرست نامه ها و مآخذ مقدور نباشد و همچنين در مورد كتاب هاي مجهول كه در فهارس شناسايي نگرديده اند، به اصل نسخه مراجعه مي شود و اطلاعات تكميلي از نسخه استخراج و ثبت مي گردد.
چهار . وضعيت كنوني طرح
اكنون، دويست جلد از فهرست نامه هاي نسخه هاي خطّي داخل ايران، مورد جستجو قرار گرفته اند و بيش از پنجاه هزار عنوان نسخه، شناسايي شده است و كار وارد كردن اطلاعات و تنظيم آنها در حال انجام است.
نسخ مكتوب اين مجموعه، در حجم تقريبي چهارده مجلّد عرضه خواهد شد و هم زمان، به صورت نرم افزاري نيز ارائه مي گردد (ان شاءالله).
پس از اين مرحله، كار شناسايي فهرست نامه هاي خارج از كشور در دست انجام است و قريب به سيصد جلد فهرست نامه و نشريه جهت اين كار، گردآوري شده است.
اميد است صاحب نظران، با ارائه پيشنهاد هاي مفيد و راهگشا، ما را در به سرانجام رساندن اين طرح، ياري رسانند.
پايان ص 196