آينه پ‍ژوهش ـ شماره4 ،آذر و دي1369

گزارشى از مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامى

علي رفيعي

انديش تدوين دائرة المعارف بزرگ اسلامي هنگامي به وجود آمد كه آقاي سيد محمد كاظم بجنوردي در زندان رژيم ستم شاهي محبوس بود. گام نخست از همان درون زندان آغاز گشت؛ گرچه منابع لازم در دست نبود و جناب آقاي بجنوردي دقيقاً مي‌دانستند كه چنين كار عظيمي در توان يك فرد نيست؛ اما در پاسخ به عشقِ درون و در انديش تحقق آن مهم، شروع به فيشبرداري كردند. نخست از ملل و نحل آغاز شد: براي هر كدام از فرقه‌هاي اسلامي مطلبي كوتاه نوشتند كه عدم دسترسي به منابع و عدم بهره‌وري از ياري ديگر ياران نمي‌گذاشت رضايت نسبي ايشان جلب شود و با تأسف، كار متوقف شد.

سرانجام پژواك فرياد راهيان نور، طومار شب‌پرستان ظلمت خو را در هم نورديد و نظام ستم شاهي فروپاشيد و ديوارهاي بلند و مخوف زندان نيز فرو ريخت. جناب آقاي بجنوردي همراه ديگر مبارزان به آغوش ملت بازگشت؛ ملتي كه در تب و تاب انقلاب عظيم خود بود و بزرگترين حادث دوران حيات خويش را رقم مي‌زد.

ايشان نيز كه سالهاي رنج و مرارت را به انگيز ديدن چنين روزي به جان خريده و جزئي از طوفان پرشور انقلاب اسلامي بود؛ در راستاي خدمت هر چه بيشتر تن به حوادث انقلاب سپرد و در مسؤوليتهاي متفاوت به اداي وظيفه پرداخت. اما هيچگاه از حرارت و عشق دروني ايشان نسبت به باز يافتن مجد و عظمت فرهنگ و تمدن اسلامي كاسته نشد و همواره به ضرورت آن ايمان داشت.

آنگاه كه از سوي مردم به عنوان وكالت در مجلس شوراي اسلامي راه يافت؛ فرصت مناسبي پيدا شد تا به آن عشق برخاسته از ضرورت پاسخي مثبت دهد. سال 1362 مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامي موجوديت خود را اعلام و شروع به كار كرد. سپس سيل نصايح مشفقانه از راه رسيد: اين كار بسيار بزرگي است و امكانات آن در ايران نيست؛ شما از عهده آن بر نمي‌آييد. بعضي نيز مي‌گفتند اگر همتي بلند و تلاشي ژرف را در خود مي‌يابيد، بهتر است تنها به ترجم دائرةالمعارف اسلامي اروپا بپردازيد؛ دائرةالمعارفي كه از نيم قرن پيش توسط خاورشناسان نوشته شده و اكنون مجلدات ويرايش دوم آن در حال انتشار است. اين نصايح و پيشنهادها نتوانست ايشان را سست كند. احساس ضرورتي كه عشق كار را به ايشان بخشيده بود، پشتوان عظيمي شد كه در مبارزه با كمبودها و مشكلات به كار آمد. آنچه در ابتداي شروع هيچ امكاناتي نداشت، امروزه با همت بلند و مردان ايشان به صورت خان اميد بسيارى از اساتيد و دانشمندان كشور شده است. امروزه دائرةالمعارف بزرگ اسلامي با بهره‌گيري از نيروي دانشمندان و اساتيد بزرگ، توان خوبي براي ادامه راه دارد. راهي كه منتهي به بازشناساندن فرهنگ اسلامي و ملي ما به جهان و بالا بردن سطح آگاهي امت اسلام است. و تمام تلاش بر اين است كه اين مركز بتواند يك مرجع اصلي تحقيق در زمين فرهنگ و تمدن ملتهاي مسلمان، به ويژه ملت ايران باشد. رؤوس برنامه‌هاي پيش‌بيني شده دائرة المعارف چنين است:

1 -تدوين دائرة المعارف اسلامي؛

2 - تدوين دائرة المعارف بزرگ ايران كه يك دائرة المعارف عمومي مانند بريتانيكا و لاروس مي‌باشد و عناوين آن محدود به حوز فرهنگ ملي يا حوز فرهنگ اسلامي نيست؛ بلكه عناوين آن مأخوذ از گستر حوز فرهنگ بشري و جهاني است در اين دائرة المعارف مقالات مربوط به حوز فرهنگ اسلامي و ايران شناسي قبل از اسلام تأليفي خواهد بود و از هيچ دائرةالمعارفي ترجمه نخواهد شد؛ تنها مقالات مربوط به عناوين جدا از اين دو حوزه از دائرةالمعارفهاي معتبر ترجمه مي‌شود. البته مقالات مربوط به حوز فرهنگ اسلام از دائرة المعارف بزرگ اسلامي انتخاب و تلخيص خواهد شد.

3 - تدوين دائرهالمعارفهاي تخصصي؛ مانند دائرةالمعارف هنر اسلامي، دائرة المعارف هنر ايران، دائرة المعارف ادبيات ايران، دائرة المعارف فلسفه، دائرهالمعارف عرفان و...

تأليف اين سه گونه دائرةالمعارف به انگيز پاسخ دادن به سه گونه نياز متفاوت جامعه است: زيرا ما بايد غير از بازشناسي فرهنگ و معارف اسلام، با تاريخ و فرهنگ ملل غير مسلمان نيز آشنا باشيم. متخصصين رشته‌هاي گوناگون نيز بايد بتوانند مسائل مورد نياز خود را در دائرةالمعارفهاي تخصصي بيابند. و به اين لحاظ از ابتدا در اساسنام مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامي، تأليف دائرة المعارفهاي گوناگون پيش‌بيني شده بود؛ به گونه‌اي كه نام دائرةالمعارف بزرگ اسلامي آن را محدود نكند.

بحمدالله در ساي تلاش مداوم و كوششهاي خستگي ناپذير مقام سرپرستي و ديگر ياران صديق و كوشاى ايشان، تاكنون سه جلد از مجلدات دائرة المعارف بزرگ اسلامي تدوين و منتشر شده است؛ جلد اول دائرةالمعارف مشتمل بر حرف «آ» ، جلد دوم قسمتي از حرف «آ» و قسمتي از حرف «الف»، و جلد سوم آن ادام حرف «الف» است. تأليف مقالات جلد چهارم آن نيز كه ادام حرف «الف» است، در حال تكميل است. همچنين براي استفاد بيشتر، مجلدات دائرةالمعارف به زبان عربي و انگليسي ترجمه خواهد شد. ترجم عربي جلد اول آن اكنون در حال چاپ شدن است و ترجم جلد دوم آن رو به پايان است. با استمداد از عنايات الهي، در آيند نه چندان دور ترجم آن به زبان انگليسي نيز آغاز خواهد شد.

كار تدوين دائرة المعارف عمومي ايران نيز از مدتها پيش شروع گشته و يك جلد از حرف «آ» و «الف» آماده است كه اميد مي‌رود در آينده‌اي نه چندان دور چاپ و منتشر گردد.

اينك به روش تأليف مقالات و گردش كار آن در دائرة المعارف بزرگ اسلامي مي‌پردازيم.

روش تأليف

در ابتدا، جزوه‌اي در اختيار مؤلفين و محققين قرار مي‌گيرد كه در آن ضوابط و مقررات كلي تأليف مقالات آمده است؛ مانند تكيه بر منابع دست اول در تأليف مقالات، پرهيز از كلي گويي و عدم پرداختن به عبارات شعار گونه، پرهيز از ستايش و يا نكوهش افراد، رعايت حداكثر ايجاز و رواني عبارت، نوآوري و پرهيز از تكرار.

شيو تنظيم مقالات

ذكر مقدمه: مقالات در هر زمينه‌اي كه تأليف مي‌شود، ابتدا بايد حاوي مقدمه‌اي باشد كه موضوع خود را معرفي و نمايي اجمالي از آن را ارائه كند؛ به عنوان مثال، مقال ابن‌سينا اين گونه آغاز مي‌شود:

ابن‌سينا: ابوعلي حسين بن عبدالله بن حسن بن علي بن‌سينا (

370 -428ق/

980 -1037م) پزشك، رياضيدان، و هيأت شناس شيعي ايراني، از نامدارترين دانشمندان اسلام.

مقال تنظيمات اين گونه آغاز مي‌شود:

تنظيمات: عنوان اصطلاحاتي است كه در زمان پادشاهي سلطانعبدالحميد، با صدور فرمان معروف به «خط شريف گلخانه» در شعبان 1255ق/ اكتبر 1839م در امور حكومت و ادار كارهاي امپراتوري عثماني آغاز گرديد و حدود 1298 ق/1881م با آغاز خودكامگي سلطان عبدالحميد دوم پايان يافت.

بعد از ذكر مقدمه، در مقالات مربوط به اعلام به اين موارد پرداخته مي‌شود:

1 -زندگينامه

2 - تحصيلات

3 - فعاليتهاي علمي

4 - عقايد

5 - آثار.

مقالاتي كه دربار مسائل جغرافيايي است نيز به اين گونه تنظيم مي‌شود:

1 - مقدمه

2 - وجه نامگذاري

3 - چهر طبيعي

4 - تاريخ

5 - جمعيت‌شناسي

6 - فعاليتهاي اقتصادي

7 - فرهنگ و آموزش، بهداشت و رفاه اجتماعي

8 - مكانهاي تاريخي و ديدني

9 - رجال بزرگي كه از آنجا برخاستند. البته مقالات به تناسب حجم خود (كوتاه، متوسط، بلند) از عناوين مذكور برخوردار است.

كليه مقالات دائرةالمعارف بزرگ اسلامي مستند است و نبايد مطلبي بدون سند معتبر و دست اول نوشته شود. در مورد ارجاع و ثبت مآخذ، رعايت نكاتي چند براي مؤلفين لازم شمرده شده است:

1 - مآخذ مقالات با ترتيب الفبايي بر اساس نام مشهور مؤلف آنها با مشخصات كامل مي‌آيد.

2 - در متن مقاله ارجاع به مآخذ، تنها با شهرت نويسنده و ذكر شمار جلد و صفحه انجام مي‌يابد.

از آنجا كه دائرةالمعارف بزرگ اسلامي مخاطب خود را هم مسلمانان جهان و تمام كشورهاي اسلامي مي‌داند، در نگارش و تأليف مقالات آن دو نكت اساسي منظور گشته است:

پرهيز از هرگونه جانبداري يا موضعگيري قومي، ناسيوناليستي، فرقه‌اي، گروهي، نژادي و امثال آن.

تأليف مقالات به گونه‌اي كه ديدگاه محقق مسلمان معتقد از آن منعكس شود.

گردش كار مقالات

1 - استخراج و شناسايي عنوان در بخش گزينش عناوين؛

2 - تشكيل، بررسي و تكميل پروند علمي مقالات؛

3 - ارسال پرونده‌هاي علمي پس از آماده شدن براي تأليف؛

4 - تهي گزارش بر اساس اسناد و منابع براي مقالات تهيه شده؛

5 - بررسي دقيق سرويراستاري براساس گزارش تهيه شد بخش كنترل؛

6 - ارسال مقاله جهت ويرايش علمي به بخش مربوط؛

7 - ارسال مقاله براي ويرايش فنّي و ادبي به يكي از شعبه‌هاي پنجگان ويراستاري؛

8 - رؤيت و امضاي مسؤول بخش علمي مربوط؛

9 - تايپ و ارسال مقاله به بخش ويرايش؛ (در اين بخش هر مقاله توسط دو نفر ويراستار با توجه به منابع و مآخذ آن مقابله و ويرايش مي‌گردد و گزارش آن به مقام سرويراستار داده مي‌شود.)

10 - كنترل و امضاي نويسند مقاله؛

11 - بررسي سرويراستار و تشخيص عدم لزوم ويرايش مجدد.

گردش‌كار مقالات در تمام مراحل توسط دفتر سرويراستاري انجام مي‌گيرد و ايشان در تمام مراحل، نظارت كامل دارند.

استقبال جوامع علمي داخل و خارج از كشور

همان گونه كه انتظار مي‌رفت جوامع علمي داخل و خارج از كشور نسبت به اين اقدام سترگ علمي و فرهنگي واكنش مناسب داشته‌اند. بسيارى از مؤسسات علمي داخل و خارج، عظمت كار و كيفيت آن را ستوده و به محتواي مقالات نظر خوبي داشته‌اند. دانشمندان و صاحب‌نظران زيادي با حضور خود يا با نامه و تماس تلفني ضمن ارج نهادن به كار، نظريات و پيشنهادهاي خود را ارائه كرده‌اند.

با توجه به روندي كه تأليف دائرةالمعارفهاي گوناگون در اين مركز دارد، اميد است كه در سالهاي نه چندان دور شاهد دائرةالمعارف بزرگ اسلامي به عنوان يك مرجع علمي و اصلي و عمومي براي كلي محققين باشيم.

سازمان علمي مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامي بدين قرار است:

1 - سرپرستي علمي و سر ويراستاري. مسؤوليت آن با جناب آقاي سيد كاظم بجنوردي است كه ناظر به تمام تشكيلات علمي دائرة المعارف است. انتخاب عناوين و تشكيل پرونده‌هاي علمي همراه با تمام مراحل تأليف و ويرايش از نظر ايشان مي‌گذرد. در ويراستاري مقالات، ايشان از همكاري ده نفر دستيار برخوردارند كه هر مقاله را به صورت دو نفري ويرايش مجدد و مقابله مي‌كنند.

2 - شوراي علمي. اين شورا مركب است از سرپرست بخشها و تعدادي مشاور. تمام گزارشهاي مربوط به فعاليت هر بخش به اين شورا داده مي‌شود. و هماهنگيهاي لازم صورت مي‌گيرد. مسائل عالي علمي و فرهنگي نيز در اينجا به بحث گذاشته و اتخاذ تصميم مي‌شود.

3 - بخشهاي علمي كه عبارت است از: بخش تاريخ؛ بخش علوم؛ بخش هنر و معماري؛ بخش عرفان؛ بخش ادبيات؛ بخش جغرافيا؛ بخش كلام و فرق؛ بخش ادبيات عرب؛ بخش علوم قرآني و حديث؛ بخش حقوق؛ بخش فقه و اصول فقه؛ بخش فلسفه.

هر يك از اين بخشها مسؤوليت كنترل و ويراستاري مقالات مربوط به بخش خود را به عهده دارند.

4 - بخش بررسي. اعضاي پنج نفر اين بخش وظيف كنترل مقالات را با مراجعه به منابع اصلي آن به عهده دارند.

5 - محورهاي ويراستاري. اكنون در مركز دائرةالمعارف پنج محور ويراستاري فني و ادبي وجود دارد كه تمامي مقالات در اين محورها يكنواخت شده و نظم منطقي آنها براساس ضوابط معيني كه در جزوه‌هاي راهنماي محققين و مؤلفين مدون شده است. انجام مي‌پذيرد.

6 - بخش گزينش عناوين. انتخاب عناوين دائرةالمعارف به عهد اين بخش است. عناوين انتخاب شده پس از تأييد بخشهاي مختلف علمي و تصويب سرويراستار در دستور كار قرار مي‌گيرد تا ذيل هر كدام مقال مناسب تأليف گردد.

در يك نگاه كلي عناوين گزينشي سه نوعند: عناوين اصلي، عناوين ارجاعي، عناوين ضمني.

عناوين اصلي، مدخلهايي است كه ذيل آنها مقاله آورده مي‌شود.

عناوين ارجاعي، عناويني است كه عنوان مشهورتر دارد و به آن ارجاع داده مي‌شود؛ مانند بيروني - ابوريحان بيروني؛ آل سلغر- اتابكان فارس.

عناوين ضمني، ارجاعات داخل مقالات به مدخلها ديگر است. اين مدخلهاي به صورت (ه م) در متن مقالات مشخص مي‌شود. به طور مثال در مقال آل‌سعود، آنجا كه ارتباط آل‌سعود با وهابيت مطرح مي‌شود، براي پرهيز از تكرار و از هم گسيختگي مطالب، به عنوان اصلي وهابيت(ه م) ارجاع داده مي‌شود. ارجاع به اين مدخلها به ويژه در مقالات مربوط به خاندانها و سلسه‌هاي حكومتي كاربرد زيادي دارد. زيرا عناوين، كليد بهره‌برداري از دائرة المعارف است و اگر در انتخاب آن نظم و منطق به كار نرفته باشد، كليد در اختيار محقق قرار نگرفته است.

دانرةالمعارف بزرگ اسلامي همچون ديگر دائرةالمعارفها از اين روش بهره مي‌گيرد كه اعلام و موضوعات، تحت مشهورترين عنوان خود آورده مي‌شود و در صورت لزوم ، عناوين ديگر به آن ارجاع مي‌گردد. عناوين دائرة المعارف بزرگ اسلامي شامل تمام موضوعات و اعلام مربوط به فرهنگ و تمدن اسلامى است و گستر آن علوم قرآنى ، حديث ، فقه ، اصول، كلام، فرق، تاريخ، جغرافيا، علوم، فلسفه، هنر، ادبيات، مردم شناسي و كل ميراث فرهنگي تمام اقوام مسلمان را در طول تاريخ اسلام شامل مي‌گردد.

با توجه به حوز وسيع فرهنگ و تمدن اسلامي، تنها موضوعات و اعلام مهم و كليدي كه نقش اساسى و تعيين كننده در تاريخ اسلام دارند، عنوان مدخل را مي‌يابند.

نمودار مآخذ مدخليابي

گزينش عناوين از موضوعات و اعلام با فيشبرداري مقدماتي از مآخذ مهم و دست اول آن صورت مي‌گيرد. مآخذ فيشبرداري در دفتري به نام «نمودار مآخذ مدخل يابي» با ذكر حروفي از فهرست هر كدام از مآخذ كه فيشبرداري شده ثبت و نگهداري مي‌شود، تا در طول مراحل مشخص باشد كه از چه كتابهايي و تا كدام حرف آن مدخل يابي شده است.

دفتر طرح عناوين«الف»

اين دفتر حاصل تلاش جمعي از محققان مركز دائرةالمعارف است كه از بدو تأسيس با كوشش بسيار، مآخذ فراواني را براي تهيه مدخلهاي دائرةالمعارف فيشبرداري كردند. در اين دفتر حدود 4700 عنوان براي حرف «الف» فيش شده بود. اين عنوانها مورد بازنگري و تحقيق بخش گزينش و بخش پرونده‌هاي علمي قرار گرفت و با توجه به نظريات بخشهاي علمي و نظريات سر ويراستاري، ويرايش مجدد شده است. اكنون فيشبرداري از مآخذ براي حروف ديگر هم انجام مي‌شود؛ به ويژه آماده سازي دفتر طرح عناوين حرف «ب» در دستور كار قرار دارد.

سيستم كنترل

اين سيستم با ابتكار سرويراستاري براي جلوگيري از تكرار عناوين اشخاص در مدخلهاي مختلف ايجاد گرديده است. در اين سيستم براي كنيه، القاب و شهرتهاي متفاوت هر فرد، كارتهاي مختلف تهيه و در آنها به عنوان مشهور ارجاع داده مي‌شود.

ارجاعات در اين سيستم داخلي است. پس از انتخاب عنوان و ثبت در دفاتر، عنوان مذكور در بالاي يك كارت يادداشت شده و مشخصات كامل آن نوشته مي‌شود. براي سهولت رديابي مآخذ هر عنوان، شمار صفحه و جلد هر مآخذ در كارت يادداشت مي‌شود. اين كارتها در فايلهاي مخصوص قرار مي‌گيرد تا هنگام تشكيل پروند علمي به بخش پرونده‌هاي علمي ارسال گردد.

7 -بخش پرونده‌هاي علمي . اين بخش را مي‌توان قلب تشكيلات علمي مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامي به شمار آورد. از اينجا تدوين دائرةالمعارف شروع مي‌شود. در اين بخش بيش از پنجاه نفر محقق در گروههاي مختلف به كار تحقيق مشغول هستند هر يك از اين گروهها به دسته‌هاي كوچكتر تقسيم مي‌‌شوند و در رشته‌هاي تاريخ، علوم، هنر ،و معماري، عرفان، ادبيات، جغرافيا، كلام و فرق، ادبيات عرب، علوم قرآني و حديث، حقوق، فقه، اصول فقه و فلسفه به تشكيل پرونده‌هاي علمي مي‌پردازند.

عناوين و مدخلهاي تصويب شده در بخش گزينش عناوين توسط مدير بخش پرونده‌هاي علمي در اختيار پژوهشگران قرار مي‌گيرد و آنان با استفاده از مآخذ اوليه كه در كارت مخصوص آن عنوان ثبت شده و با استفاده از منابع عمومي به تشكيل پروند علمي مي‌پردازند. مآخذ و منابع به ترتيب موقعيت زماني از قديم به جديد رديابي مي‌شود. هر گونه اطلاع و خبر، حتي اگر نامي از عنوان مورد نظر باشد، شناسايي و صفحات مربوط به آن زيراكس مي‌گردد و همراه با شناسنام كتاب در پروند علمي جاي مي‌گيرد.

براي تشكيل هر پروند علمي سه مرحله اساسي طي مي‌شود و در طي اين مراحل سهگانه، مقدمات تأليف مقاله آماده مي‌شود.

1 - مرحل تنظيم و تشكيل: در اين مرحله پژوهشگر هر پرونده به تناسب تخصص و اطلاعاتي كه دارد در يك بررسي دقيق، مآخذ رديابي شده را كنترل كرده و در ادامه به دنبال مآخذ ديگر مي‌پرازد. آنگاه كه از يافتن مآخذ ديگر مأيوس شود، پرونده را تحويل مدير بخش مي‌دهد.

2 - مرحله بررسي: در اينجا مدير بخش، پروند تشكيل شده را به يكي از بررسي‌كنندگان بخش ، تحويل مي‌دهد تا كاستيهاي آن روشن شود. نواقص در صفحه‌اي يادداشت شده و به مدير بخش تحويل مي‌گردد.

3 - مرحله تكميل: پروند علمي به خود گرد‌آورند آن يا پژوهشگر ديگري جهت تشكيل مجدد يا تكميل و رفع نواقص آن تحويل مي‌شود. در اينجا با استفاده از يادداشتهاي مرحل پيش به رفع نواقص مي‌پردازند. در نهايت، منابع و مآخذ بر اساس سال وفات مؤلف ترتيب زماني يافته و در جدولي به اين ترتيب ثبت مي‌شود: شمار مسلسل، نام اشهر و كوچك مؤلف، نام كتاب، نام محقق، نام مترجم، مكان انتشار، ناشر، سال نشر، نوبت نشر، جلد، صفحه، پرونده‌هايي كه مدخل آنها از مؤلفين اسلامي و داراي تأليفات و آثار باشد، مرحل ديگري نيز دارد.

4 - مرحله كتابشناسي: پروند علمي به بخش كتابشناسي فرستاده مي‌شود تا با استفاده از فهرستهاي كتب خطي و چاپي موجود در مركز، آثار و تأليفات ديگر مؤلف مزبور استخراج شود و در پرونده قرار بگيرد. پرونده‌هاي علمي پس از گذر از اين مراحل، آماده تأليف مي‌شود. البته اين مراحل، ويژه پرونده‌ها و عناويني است كه كلي مآخذ آن در كتابخان مركز موجود باشد. گاهي مآخذ يك يا چند عنوان و يا پروند علمي موجود نيست. در اينجا ممكن است پژوهشگران خود به جستجو برخيزند و آن مآخذ را از كتابخانه‌هاي تهران و يا شهرستانها تهيه كنند و يا از بخش پيگيري منابع غير موجود در مركز بخواهند تا آن را تهيه و در اختيار ايشان قرار دهد. گاهي دستيابي به بعضي از مآخذ به ويژه آنچه بايد از كتابخانه‌هاي خارج از كشور تهيه شود، ماهها به طول مي‌انجامد.

از جمله مسائل قابل توجه در مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامي، استقصاء كامل در مورد منابع و مآخذ پرونده‌هاي علمي است. آنچه از اين منابع و مآخذ در كتابخانه‌هاي داخلي موجود نباشد، به گونه‌هاي متفاوت از كتابخانههاي خارج از كشور تدارك مي‌شود و در اختيار محققين قرار مي‌گيرد. از اين رو مي‌توان ادعا كرد مقالات از لحاظ منابع غني، و حتي اغلب آنها از نظر منابع دست اول غني‌تر از مقالات مشابه خاورشناسان است.

8 - بخش كتابخانه. از جمله گامهاي بلندي كه همزمان با تأسيس مركز دائرة المعارف بزرگ اسلامي برداشته شد، پايه گذاري يك كتابخان بزرگ بود. تأسيس يك كتابخان بزرگ و مجهز كه بتواند نيازهاي پژوهشي محققان مركز را برآورد، گامي اساسي بود كه همت بلندي مي‌طلبيد. در ابتدا جناب آقاي بجنوردي كتابخان خود را در اختيار مركز گذاشتند و با گامهاي استوار به سوي هر چه غنيتر كردن آن كوشيدند. فراهم شدن مجموع موجود در مدت هفت سال، گواه صادقي بر تلاش پيگير و همت بلند ايشان است. مجموعه‌اي كه از نظر كيفي همطراز غني‌ترين كتابخانه‌هاي كشور و از نظر تعداد نيز در رديف كتابخانه‌هاي بزرگ است.

كتابخان مركز دائرة المعارف اكنون داراي 140000 جلد كتاب چاپي،1500 جلد كتاب خطي،2000 جلد كتاب عكسي، 2000 قطعه اسلايد و عكس و هزار حلق ميكروفيلم است. آرشيو مجلات آن نيز داراى 902 عنوان مجله است كه 456 عنوان آن مجلات فارسي، 294 عنوان آن عربي، و 105 عنوان آن به زبانهاي اروپائي، و بقي مجلات به زبانهاي ديگر دنياست. همچنين اين كتابخانه مجموع با ارزشي از 9060 عنوان كتاب به زبانهاي اروپائي را داراست.

مشخص‌ترين راههاي پيموده شده در گرد آوردن كتابخان مركز عبارت است از:

الف- شركت در نمايشگاههاي بينالمللي كتاب داخل و خارج از كشور و خريد منابع و مآخذ مورد نياز.

ب- خريد مجموعه‌هاي شخصي دانشمندان داخل و خارج از كشور؛ مجموعه‌هايي كه حاصل يك عمر گلچين كردن كتابها بوده است.

ج- رديابي كتابهاي كمياب در خلال تشكيل پرونده‌هاي علمي. اين كتابها توسط پژوهشگران، يا بخش رديابي كتابهاي كمياب در كتابخانه‌هاي داخلي و يا خارجي شناسايي و به امانت آورده شده است و در بخش زيراكس مركز از تمام كتاب زيراكس گرفته شده و به صورت كتاب، صحافي گرديده است. اكنون تعداد 20000 جلد از اين نوع كتاب در كتابخان دائرة المعارف موجود است.

همچنين در اين كتابخانه حدود 2000 پروند علمي وجود دارد. اين پرونده‌ها محصول تلاش پنجاه نفر محقق در بخش پرونده‌هاي علمي است كه تعداد سيصد عدد از آن اكنون جلد شده و به عنوان بانك اطلاعات نگهداري مي‌شود.

سازمان و بخشهاي مختلف كتابخان مركز دائرةالمعارف بزرگ اسلامي

الف- بخش فهرست نويسي: كتابها در اين بخش ثبت و طبقه‌بندي مي‌شود. طبقه‌بندى كتابها بر اساس طبقه‌بندي كتابخان كنگر آمريكا انجام مي‌شود. اين روش به لحاظ كارآيي و كاربرد خوب آن از طرف بخش علمي و فرهنگي سازمان ملل متحد (يونسكو) براي كتابخان دانشگاهها و مؤسسات علمي توصيه شده است. البته كتابداران مركز با ابداع يك سيستم جديد در بعضي از بخشهاي علمي مانند زبان و ادبيات فارسي، اديان و تاريخ، كتابها را با يك سيستم تلفيقي طبقه‌بندي مي‌كنند. در اين سيستم با تدابير خاصي در گذاردن شمار فرعي و شماره‌هاي ويژ مؤلفان و در نظر گرفتن خط و زبان كشورهاي اسلامي و ديگر كشورها، كتابهايي كه به يك زبان در موضوع واحد نوشته شده در كنار هم قرار مي‌گيرد. طرحهاى گسترده‌اي نيز براي توسع اين سيستم به بخشهاي ديگر علوم در حال مطالعه و شكل‌گيري است.

ب- بخش كامپيوتر: براي اطلاعرساني و فهرستنويسي ضمن پيروي از روشهاي بينالمللي، براي سهولت و كارآيي بيشتر از كامپيوتر نيز كمك گرفته شده است. در طرح اولي برنام پيش‌بيني شده كه متخصص كامپيوتر روي آن كار مي‌كند، نه مورد وجود دارد:

1 - نام اشخاص (مؤلف، مترجم، ويراستار، نقاش، خطاط و غيره.)

2 - عنوان كتاب

3 - موضوع

4 - ناشر

5 - سلسل انتشارات

6 - تاريخ انتشار

7 - محل انتشار

8 - تعداد صفحات

9 - قطع كتاب.

اكنون برنام تحرير و تكثير برگه‌ها انجام شده و مراحل ديگر نيز پي‌گيرى مي‌شود. با اجراي مراحل دوم و سوم طرح ـ كه مقدمات آن فراهم شده است - تمام اطلاعات مورد نياز در كوتاهترين زمان به دست خواهد آمد. در مرحل پاياني توان ارائ اطلاعات به بيست و هشت مورد خواهد رسيد.

ج- بخش عكاسي: مسؤوليت تهي عكس از كتابهاي خطي به عهد اين بخش است.

د- بخش ميكروفيلم: در اين بخش ميكروفيلمهاي تهيه شده نگهداري مي‌شود.

ه- بخش زيراكس: كتابهاي كمياب غير موجود در كتابخان مركز كه از كتابخانه‌هاي ديگر امانت گرفته مي‌شود، در اين بخش زيراكس شده و براي كتاب شدن به بخش صحافي ارسال مي‌گردد. مدارك و مآخذ لازم براي پرونده‌هاي علمي نيز در اين بخش فتوكپي و تكثير مي‌شود.

و ـ بخش صحافى: كتابهاى زيراكسى و بى‌جلد در اين بخش صحافى و تجليد مى‌شود .

ز- بخش رديابي: كتابهاي غير موجود در مركز توسط اين بخش رديابي شده و در سطح كتابخانه‌هاي ديگر شناسايي و به امانت گرفته مي‌شود تا در اختيار پژوهشگران قرار بگيرد.

1 - معرفيهاي اجمالي

درآمدي به تحقيق در اهداف و مقاصد سوره‌هاي قرآن كريم عبدالله محمد شحاته. ترجمه و نگارش سيد محمد باقر حجتي. (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1369). 620 ص، وزيري.

پژوهشهاي قرآني و تفسيري اينك - سپاس خداي را - در حال گسترش و ژرفا نگري است. اين حركت ميمون اگر بيشترين توجه را به ابعاد ناشناخت اين كتاب عظيم داشته باشد. بس سودمند و كارآمد خواهد بود و در آشنا ساختن مسلمانان با معارف آفتابگون و حقايق درياوار آن، نقش بسزايي خواهد داشت.

استاد سيد محمد باقر حجتي سالهاست كه سختكوشانه در معارف قرآني قلم زده و آثار سودمندي را در علوم قرآني تأليف و يا ترجمه كرده‌اند.

آنچه اينك به معرفي آن مي‌پردازيم، ترجمه و نگارش كتاب اهداف كل سورة و مقاصدها في القرآن الكريم، نگاشت عبدالله محمود شحاته از نويسندگان و تفسير پژوهان معاصر است.

موضوع كتاب، هدف و يا هدفهاي محوري سوره‌هاي قرآن كريم است. اين بحث با اينكه بحثي سودمند و راهگشا و انديشه برانگيز است؛ اما تاكنون آثار درخوري دربار آن فراهم نيامده است. البته برخي از مفسّران، از جمله علامه طباطبايي، شيخ محمود شلتوت، شيخ محمد عبده و سيد قطب در آغاز تفسير سوره‌ها، اشارات سودمند و كارآمدي به اين مبحث داشته‌اند و از پيشينيان بايد از كتاب گرانقدر بصائر ذوي التمييز في لطائف الكتاب العزيز نام برد.

كتاب با مقدمه‌اي از مؤلف در اهميت و پيشين اين بحث مي‌آغازد و با تبيين و توضيح اهداف سور بقره ادامه مي‌يابد. اين اثر تا سور جاثيه پيش رفته است و در تمام فصلها در ضمن بحث از هر سوره‌اي به خطوط اصلي و هدفهاي محوري آيات و سوره‌ها، اشاره‌هاي سودمند و كارآمدي شده است. مثلاً در سور رعد، پس از مقدمه، اين عناوين آمده است: موضوع سور رعد، ادل الوهيت در سور رعد، هماهنگي و آرايش هنري در سور رعد. و در سور حج نيز اين عناوين: نشانه‌هاي شدت و سطوت در سور حج، بخشها و مجموعه‌ها در سور حج، حكمت نام‌گذاري سور حج، اهداف اجمالي سور حج، و در سور زمر اين عناوين: ادل توحيد، سايه آخرت در جّو ‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‍‌‍‍‍‍‍‍]كذا] سور زمر، بخشهاي پنجگانه سور زمر، توحيد، و آفرينش انسانها و حالات آنان، مظاهر قدرت، مناقشه‌هاي گوناگون، خداي يگانه و اندر خور عبادت نه آلهه و...

پايان بخش كتاب فهرستهاي فنّي آن است؛ فهرست اعلام، مكانها، كتابها و شعرها، به هر حال كتاب مزبور اثري است خواندني و ماندني. سعي مؤلف و مترجم مشكور باد.

الأربعون حديثاً في فضائل اميرالمؤمنين و سيدة نساء العالمين - صلوات الله و سلامه عليها- برواية عائشه

احمدي المحمودي. (بيروت، مؤسسةالبلاغ، 1410). 208 ص، وزيري.

بخش عظيمي از آثار و نوشته‌هاي محققان اسلامي را كتابهايي تشكيل مي‌دهند كه با عنوان اربعين نگاشته شده است. (رك: الذريعة، ج1، ص

409 - 434). در اين گونه آثار، مؤلفان چهل حديث را برگزيده و به شرح و تفصيل آنها مي‌پردازند. موضوعات اين آثار بر اساس بينشها و نگرشهاي مؤلفان گوناگون است؛ از جمله جديدترين اين آثار، كتاب ياد شده است كه با آهنگ تبيين و عرض گوشه‌اي از فضايل و مناقب والاي علي -ع- و فاطمه اطهر -س- تدوين يافته است.

مؤلف، كتاب را با مقدمه‌اي در شخصيت اميرالمؤمنين-ع- و فاطم زهرا-س- مي‌آغازد و آنگاه با عرض روايات ادامه مي‌دهد. از مجموع چهل روايت متن- كه هر كدام منقبت و فضيلتي را در بردارند- بيست روايت دربار علي-ع- و بيست روايت دربار حضرت صديق طاهره است. كلي روايات از منابع مهم و معتمد عامّه و به روايت عايشه است. مؤلف در تأييد و توضيح روايات ، احاديث ديگري نيز از طريق وي از طرق ديگر آورده است كه بدين سان به 125 روايت رسيده است. در پانوشتها نيز مطالب مفيدي در توضيح و تكميل مطالب متن آمده كه در مجموع، كتاب را سودمند‌تر كرده است.

پايان بخش كتاب فهرستهاي فنّي و بسيار گوياي كتاب است؛ مانند فهرست آيات، احاديث، اشعار، اعلام، امكنه و مصادر حروفچيني، چاپ و تجليد كتاب در نهايت نفاست و زيبايي است.

تصنيف غررالحكم و دررالكلم

تحقيق مصطفي درايتي. (چاپ اول: قم، دفتر تبليغات اسلامي ، 1369). 562 ص، وزيري.

غررالحكم و دررالكلم مجموعه‌اي است از كلمات قصار و حكمتهاي گهربار حضرت علي-ع- كه شامل حدود 12000 حديث كوتاه است. مؤلف بزرگوار كتاب در مقدم آن نوشته‌اند:

آنچه مرا به فراهم آوردن اين كتاب برانگيخت، افتخاري است كه ابوعثمان جاحظ در جمعآوري صد كلمه بدان دست يافت؛ ولي موجب بسي شگفتي است كه اين مرد با آن كه علّام روزگار خود بوده و در دانش و بينش، يگان عصر خويش به شمار مي‌آمده و به سرچشمه‌هاي كلمات و گفتارهاي امام -ع- نزديكتر بوده ؛ چسان عظمت و والايى ديگر كلمات امام-ع- نزديکتر بوده است؛ چسان عظمت و والايي ديگر کلمات امام -ع- بروي پوشيده مانده و از آن همه سخنان بيشمار به اندكي بسنده كرده است. من با اين كه خود را شايست اين ميدان نمي‌دانم، از گفتار آن حضرت اندكي از بسيار را جمع كردم و آنها را بر اساس حروف الفبا مرتب ساختم و اسانيد كلمات را براي اختصار افكندم و آخر كلمات را به خاطر تمايل ذوقها به سجع، مسجّع قرار دادم و آن را غررالحكم و دررالكلم ناميدم. (غررالحكم، مقدمه).

غررالحكم هميشه مورد توجه عالمان و محققان و محدثان بوده است؛ از اين رو برخي از عالمان آن را شرح كرده و برخي به ترجمه‌اش همت گماشته‌اند. (شرح غررالحكم، ج 1،ص5) . آنچه اينك مورد گفتگوست، رده‌بندي گسترد مجموع روايات غررالحكم است كه در ضمن شش عنوان كلي (عقايد، اخلاق، سياست، اقتصاد، عبادت و مسائل اجتماعي) تدوين يافته است. هر يك از عناوين كلي در ابواب و فصولي تفصيل يافته‌اند و بدين سان دامن بهره رساني كتاب گسترش يافته است.

در عنوان بندي كلي موضوعات، جنبه‌هاي غالبي آنها در نظر گرفته شده است؛ مثلاً «احسان» در زير عنوان «اخلاق اقتصادي» آمده است كه به نظر محققان با اين عنوان هماهنگتر است تا با عناوين «اجتماعي و اخلاق». متن كتاب بر اساس چاپ مرحوم ارموي تنظيم شده و براي اطمينان بيشتر با نسخ چاپ نجف نيز مقابله شده است. تمام روايات به شرح آقا جمال خوانساري ارجاع داده شده است تا خواننده بتواند به سهولت از شرح وي نيز بهره‌گيرد. همچنين هيچ روايتي تقطيع نگرديده است تا جستجوگران را منبعي مستقل و كارآمد باشد.

كتاب مقدمه‌اي دارد كه در ضمن آن از اهميت كتاب و شرح حال مؤلف آن سخن رفته است. افزون بر فهرست ابتداي كتاب كه عناوين كلي ياد شده و زير عنوانهاي آنها را به همراه دارد، در پايان نيز فهرست دقيق الفبايي تنظيم شده است، تا اگر جستجوگري با توجه به اين فهرست به مطلوب دست نيافت، به آساني از آن فهرست بهره گيرد؛ مثلاً اگر جايگاه «احسان» را در عناوين ياد شده نيافت، مي‌تواند به فهرست پاياني مراجعه كند و روايات مربوط به آن را در حرف «ح» با تمام زير عنوانها ببيند.

فهرستي دقيق و كارآمد نيز از لغات مشكل تنظيم شده و پس از ترتيب الفبايي به عربي و فارسي توضيح داده شده است. اين واژه‌ها در متن با يك ستاره مشخص شده‌اند.