شمس الدين ابو عبدالله محمّد بن ابي بکر بن ايوب بن سعد بن حريز الزُعي الدمشقي را بيشتر با عنوان«ابن قيم الجوزية»(691ق/1292م)ـ(751ق/1351م) مي‌شناسند. وي درفروع واصول دين حنبلي ـسلفي است.
شخصيت علمي ابن قيم
او از لحاظ علمي،شخصيتي جامع الاطراف و ذوفنون قلمداد شده است،زيرا به عنوان نمونه در تصوف، کتاب مدارج السالکين و در فقه و سيره، کتاب زاد المعاد و در تاريخ، کتاب مفتاح دارالسعادة و در تفسير، تفسيرابن قيم و... را نگاشته است.
آرا و روش‌هاي ابن قيم در وضع شناسي حديث
جايگاه و نقش ابن قيم در حديث پژوهي
ادعاي اهل سنت اين است که ابن قيم،حديث پژوهي توانا و کارآمد است؛ زيرا اولاً، توانسته است در شناسايي احاديث موضوع،برخلاف شيوه گذشتگان که از بحث سندي و محور قرار دادن آن در تنظيم، نتيجه‌گيري، شناسايي قضاوت نهايي سود مي‌بردند، طرحي نو در‌افکنده و معيار،ملاک و قاعده را اصل قرار داده با تکيه بر آن به شناسايي اين سري احاديث بپردازد. ثانياً،به معيارها و ملاک‌هايي معتبر استناد جويد. ثالثاً: در تطتبيق اين معيارها بر مصاديق و احاديث موفق عمل کرده،سربلند بيرون آيد.
آيا اين ادعا صحيح است؟ آيا مي‌توان بدون نقد و بررسي و با چشم بسته هم اين نكات را پذيرفت ؟ اينجاست كه بررسي نقد عملکرد ابن قيم در اين زمينه ضرورت مي‌يابد.
بررسي و نقد ادعاي ايجاد تحول و در افکندن طرحي نو در وضع شناسي حديث
در اين باره لازم است نگاهي گذرا،ولي عميق به پيشينه بحث داشته، کليه تأليفات موجود را استقضا، دسته بندي و طبقه بندي کنيم؛ زيرا تحقيق نشان مي‌دهد که حديث پژوهان اهل سنت در جمع‌آوري و درج و نگارش و طبقه‌بندي ملاکهاي مورد استفاده در شناسايي، شيوه‌ها و روش‌هاي متفاوتي را اتخاذ کرده‌اند که شرح فهرست گونه آن چنين است:
عطف توجّه اصلي به راوي،
عنايت خاص به درج حديث.
1.عطف توجّه اصلي به راوي
مؤلفاني که در نگارش کتاب خويش محور کار را برگرد«راوي» به حرکت درآورده و به تبع آن، در بعضي موارد،از حديث راوي نيز سخن به ميان آورده‌اند، از لحاظ تخصيص تأليف خود به گروه‌ها يا گروه خاصي از راويان، به دو دسته تقسيم مي‌شوند:
1.مؤلفاني که صرفاً به معرفي دروغگويان پرداخته‌اند؛
2.مؤلفاني که معرفي«ضعفا» را در سر لوحه کار قرار داده‌اند.
1. 1. معرفي تأليفات مختص به دروغگويان
ـ سبط ابن العجمي(753ـ841ق): الکشف الحثيث عمن رمي بوضع الحديث،
ـ سيوطي(849ـ911ق): اللمع في اسماء من وضع.
2. 1. معرفي مؤلفاني که در زمينه«ضعفا» با لحاظ سير تاريخي، دست به نگارش برده‌اند:
ـ ابن مديني(161ـ234ق): الضعفاء،
ـ ابن برقي(249ق): الضعفاء،
ـ بخاري(194ـ256ق):لضعفاء،
ـ جوزجاني اسعدي(259ق): لضعفاء،
ـ برذعي(292ق): الضعفاء و المتروکون،
ـ ابن جارود(299ق): لضعفاء،
ـ نسايي(215ـ303ق): الضعفا و الترکون،
ـ ساجي(308ق): لضعفاء،
ـ دولابي(224ـ310ق):لضعفاء
ـ عقيلي(322ق): لضعفاء،
ـ جرجاني(242ـ323ق):الضعفاء،
ـ ابوالعرب التميمي(333ق): لضعفاء،
ـ ابن السکن(249ـ353ق): لضعفاء،
ـ ابن حبّان(354ق): المجروحين من المحدثين،
ـ ابن عدي(365ق): الکامل في ضعفاء الرجال،
ـ ازدي(374ق): لضعفاء،
ـ دارقطني(306ـ385ق): الضعفاء والمتروکون،
ـ ابن شاهين(297ـ385ق): لضعفاء،
ـ حاکم(321ـ405ق): لضعفاء،
- ابن طاهر المقدسي (448_ 507ق ):تكملة الكامل،
ـ حازمي(548ـ584ق): لضغفاء،
ـ شيرازي(529ـ585ق): لضعفاء،
ـ ابن الجوزي(510ـ597ق): لضعفاء،
ـ ابن الرومية(561ـ637ق): الحافل ذيل الکامل،
ـ ذهبي(673ـ748ق): ديوان الضعفاء المتروکين،
ذيل ديوان الضعفاء، المغني، ميزان الاعتدال في نقد الرجال،
ـ ابن الترکمان(683ـ750ق): الضعفاء و المتروکون،
ـ ابن کثير(701ـ774ق): لضعفاء،
ـ عراقي(725ـ806ق): ذيل ميزان الاعتدال،
ـ سبط بن العجمي(753ـ841ق): بل الهميان في معيار الميزان،
ـ ابن حجر(773ـ852ق): لسان الميزان،
ـ قاسم بن قطلوبغا(802ـ889ق) تقويم اللسان في الضعفاء، فضول اللسان.
2. تأليف با توجّه به درج احاديث
1. مؤلفاني که در تأليف خويش از احاديث موضوع در کنار ديگر احاديث ياد کرده است.
2. مؤلفاني که صرفاً به درج احاديث موضوع همت گماشته‌اند.
1. 2. تاليف با توجّه به عرضه احاديث موضوع در کنار ديگر احاديث
1. مؤلفين کتابهاي حديثي معتبر .
2. مؤلفين کتابهاي«التخاريج».
1 .1. 2. معرفي مؤلفان کتابهاي حديثي معتبر،
ـ سخاوي(902ق): المقاصد الحسنة في الاحاديث المشتهرة،
ـ ابن الديّبع(910ق): تمييز الطيب من الخبيث،
ـ سيوطي(911ق): اللآلي المنتشرة في الاحاديث المشتهرة،
ـ عجلوني(1162ق): کشف الخفاء و مزيل الالباس،
ـ الحوت،محمّد بن درويش(1209ق): الاحاديث المشکلة في الرتبة.
2 .1 . 2 .معرفي مولفين کتابهاي«التخاريج»
مؤلفان کتابهاي التخاريج به تبيين درجه و ارزش احاديث بسيار اهميّت داده و وسواس زيادي در مورد راويان به خرج داده و احاديث موضوع را صريحاً يادآوري مي‌کنند. بعضي از مؤلفاني که در اين زمينه دست به نگارش برده‌اند، عبارت‌اند از:
ـ الزبلعي(762ق): نصب الراية في تخريج أحاديث الهداية،
تخريج الاحاديث و الآثار الواقعة في تفسير الکشاف الزمخشري،
ـ العراقي(852ق): المغني عن حمل الأسفار في الأسفار،
ـ ابن حجر(852ق):التلخيص الحبير في تخريج احاديث شرح الرافعي الکبير.
2 .2 . تأليفات اختصاصي در زمينه احاديث موضوع
1. معرفي تاريخي
2. معرفي مبتني بر تبيين شيوه جمع آوري احاديث
1. 2. 2. معرفي تاريخي
ـ النقاش(414ق): تذکرة الموضوعات،
ـ المقدسي القيسراني(507ق): تذکرة الموضوعات،
-الجورقاني (534ق) :الاباطيل و المناكير و الصحاح و المشاهير،
ـ ابن الجوزي(597ق): الموضوعات،
ـ الموصلي(622ق): العقيدة الصحيح? في الموضوعات الصريحة، المغني عن الحفظ و الکتاب بقولهم: لم يصح في هذا الباب،الوقوف علي الموقوف
ـ الصغاني(650ق): موضوعات الصغاني، رسال? في الحديث الموضوع في فضائل القرآن، الدر الملتقط في تبيين الغلط
- ابن تيمية (738ق) :احاديث القصاص،
ـ ابن عبدالهادي الحنبلي(744ق): رسالة في ااحاديث ضعيفة و موضوعة،
ـ الذهبي(747ق): ترتيب الموضوعات،
تلخيص الأباطيل، موضوعات مستدرک الحاکم،
ـ ابن ادريس بن درباس: تلخيص الموضوعات،
ـ ابن القيم الجوزية(751ق): المنار المنيف،
ـ سيوطي(911ق): اللآلي المصنوعة في الأحاديث الموضوعة، النکت البديعات علي الأحاديث الموضوعات، ذيل اللآلي المصنوعة، الزيادات علي الموضوعات،
ـ الشامي(942ق): الفوائد المجموعة في الأحاديث الموضوعة،
ـ ابن عراقي الکناني(963ق): تنزيه الشريعة المرفوعة عن الاحاديث الموضوعة،
ـ الصديقي الفتني(986ق): تذکرة الموضوعات،
ـ القاري(1014ق):«الاسرار المرفوعة في الاحاديث الموضوعة،المصنوع في معرفة الحديث الموضوع
ـ المقدسي الحنبلي(1033ق): رسال? في الموضوعات،
ـ المالکي الغربي الحريشي(1143ق): الفوائد الموضوعة في الاحاديث الموضوعة،
ـ ابن سالم(1188ق): الدرر المصنوعات في الاحاديث الموضوعات،
ـ اللکنوي(1304ق): الاثار المرفوعة من الاحاديث الموضوعة،
ـ القاوقجي(1305ق): اللؤلؤ المرصوع فيما قيل:«لا اصل له» أو«باصله موضوع»،
ـ الازهوي المالکي(1325ق): تحذير المسلمين من الاحاديث الموضوعة علي سيّد المرسلين(ص)،
ـ القزويني: موضوعات المصابيح،
ـ العامري الغزي: الجد الحثيث في بيان ما ليس بحديث،
ـ العراقي السويدي: الموضوعات في الاحياء،
ـ ابن الصديق: المغمير علي الجامع الصغير،
ـ الالباني: سلسل? الاحاديث الضعيفة و الموضوعة، ضعيف الجامع الصغير و زيادته.
2. 2. 2. معرفي مبتني بر تبيين شيوه جمع آوري احاديث
1. مؤلفاني که درج احاديث را اصل قرار داده و سپس به تبع آن معيار را، به طور صريح يا غير صريح، عرضه مي‌کنند.
2. مؤلفاني که ذکر معيار را اصل قرار داده و در ذيل آن به عنوان نمونه و مصداق به ذکر احاديث مي‌پردازند.
1. 2. 2. 2. درج حديث«اصل» و ذکر معيار«فرع»
1. مؤلّفاني كه به جمع آوري همه احاديث موضوع و همه دروغگويان همت گماشته اند.
2. مؤلّفاني که به بخشي از اشاديث موضوع يا گروه خاصي از دروغگويان نظر داشته‌اند.
1. 1. 2. 2. 2. تأليفات اختصاصي و فراگير در زمينه احاديث موضوع
1. منطبق با ترتيب جوامع حديثي،
2. بر طبق حروف الفبا.
1. 1. 1. 2. 2. 2. معرفي مؤلفاني که منطبق با ترتيب جوامع حديثي به جمع‌آوري احاديث پرداخته‌اند.
ـ ابن جوزي(597ق): الموضوعات في الاحاديث المرفوعات،
ـ الذهبي(748ق): ترتيب الموضوعات،
ـ السيوطي(911ق): اللآلي المصنوعة،في الاحاديث الموضوعة النکت البديعات علي الاحاديث الموضوعات، الزيادات علي الموضوعات،
ابن درياس: تلخيص الموضوعات،
ـ ابن عراق(963ق): تنزيه الشيعة المرفوعة الاحاديث الشنيعة الموضوعة،
ـ الفتّني(986ق): تذکرة الموضوعات،
ـ الحريشي(1143ق): مختصر اللآلي المصنوعة،
ـ السفاريني(1188ق): الدرر المصنوعات،
ـ الشوکاني(1250ق): الفوائد المجموعة في الاحاديث الموضوعه،
1. 1. 1. 2. 2. 2 معرفي مؤلفاني كه منطبق با ترتيب جوامع حديثي به جمع آوري احاديث پرداخته اند.
ـ ابن طاهر المقدسي(507ق):تذکرة الموضوعات،
ـ الشامي(942ق): الفوائد المجموعة في الاحاديث الموضوعة،
ـ القاري(1014ق):«الموضوعات الکبري» يا«الاسرار المرفوعة في الاحاديث الموضوعة»، « الموضوعات الصغري» يا«المصنوع في معرفة الحديث الموضوع»
ـ العامري: الحديث الحثيث في بيان ماليس بحديث،
ـ الازفري(1350ق): تحذير المسلمين من الاحاديث الموضوعة علي سيّد المرسلين،
ـ الغماري: المغير علي الجامع الصغير.
2. 1. 2. 2. 2. معرفي مؤلفاني که به جمع‌آوري بخشي از احاديث موضوع يا گروه خاصي از راويان دروغگو توجّه داشته‌اند.
ـ ابن الجوزي(597ق): القصاص و المذکرين،
ـ ابن تيميه(738ق): احاديث القصاص،
ـ العراقي(806ق): الباعث علي الاخلاص من حوادث القصاص،
ـ السيوطي(911ق): تحذير الخواص من احاديث القصاص.
2. 2. 2. 2. مؤلفاني که «معيار» را اصل قرار داده و احاديث را ذيل آن گردآوري مي‌کنند:
1. متقدمين
ـ ابو‌حفض‌الموصلي(622ق): المغني عن الحفظ و الکتاب بقولهم: لم يصح شيء من الاحاديث»،
ـ القدسي: انتقاء المغني،
ـ ابن القيم الجوزية(751ق): المنار المنيف في الصحيح و الضعيف.
2. متأخرين
ـ ظفر احمد التهانوي(1348ق): قواعد في علوم الحديث،
ـ صبحي الصالح(1379ق): علوم الحديث و مصطلحه،
ـ قاسمي(1380ق): قواعد التحديث،
ـ محمود ابوريه (1390ق): اضواء علي السنة المحمدي?،
ـ صلاح الدين ادلبي(1403ق): منهج نقد المتن،
ـ محمّد ابوشهبة(1403ق): الوسيط في علوم و مصطلح الحديث،
ـ احمد عمر هاشم(1404ق): قواعد اصول الحديث،
ـ الحاج حسن(ش)(1405ق): نقد الحديث،
ـ محمّد عوض(1406ق): مقدم?«الفوائد المجموعة»،
ـ منّاع القطان(1406ق): مباحث في علوم الحديث،
ـ محمّد لقمان السلفي(1408ق): اهتمام المحدثين بنقد الحديث،
ـ عجاج الخطيب(1409ق): اصول الحديث، علومه و مصطلحه،
ـ عبدالکريم زيدان(1409ق): علوم حديث،
ـ نورالدين عتر(1412ق): منهج النقد في علوم الحديث.
1. 2. 2. بازگشتي به نقد و بررسي بخش اوّل ادّعا
در اين سير اجمالي ـ چنان که مشهور است ـ در ارتباط با ابن قيّم مي‌توان به نکات ذيل اشاره کرد: 1. زمان مناسب زندگي و مرگ ابن قيم(751ق) و نگارش کتاب وي که اوايل قرن هشتم را در بر مي‌گيرد، نگاهي است از لحاظ زماني، ميانه و متعادل به تاريخ وضع‌شناسي حديث؛ 2. کتاب ابن قيم در بر‌دارنده کتاب ما در زمينه وضع‌شناسي، يعني الموضوعات ابن جوزي است؛ 3. اين کتاب از حجمي مناسب برخوردار است و از اطناب ممل کتابهاي قبل به ويژه الموضوعات به دور است؛ 4. تکرار ملال‌آور و تقليدي مؤلفان پس از وي در شيوه عرصه معيار‌ها‌ـ‌که صرفاً در عملکرد محدود به چند تلفيق و ادغام جزئي و دسته‌بندي‌هاي سطحي خلاصه مي‌شود‌ـ‌نشان مي‌دهد که پس از وي کاري اساسي انجام نشده است.
اما گذشته از همه اينها پذيرش اين ادعّا که ابن قيم مبتکر استفاده از ضوابطي غير متکي برسند در شناسايي احاديث موضوع است، و اين که او بر خلاف گذشتگان، معيار و قاعده را اصل قرار داده و با ابتکار، تحوّلي در اين فن و ساختار آن به وجود آورده است، محتاج تأمل بيشتري است؛ زيرا اگرچه خود ابن قيم در کتاب المنار به اين سؤال که«آيا مي‌توان بدون توجّه به سند و توسط ضابطه‌اي ديگر موضوع بودن حديثي را ثابت کرد؟» اجمالاً و عملاً پاسخ داده و گويد:
اين سؤالي با ارزش است و کسي که در زمينه شناسايي سنت صحيح مهارت و تبحّر داشته باشد، با اين ضابطه آشناست.
و در صفحاتي بعد گويد:
اينک، ما به عرضه قواعدي کلي مي‌پردازيم که در ساي? آن مي‌توان حديث موضوع را شناسايي کرد.
باز هم سند اصل قرار مي‌گيرد
امّا در ادام? کار از صفحه44 تا صفحه50 کتاب، سيزده مثال درباره احاديث موضوع آورده و به دنبال هر حديث، با استفاده از نظر متخصصان فن رجال، در مورد بعضي از رجال سند‌ـ‌که داراي شرايط لازم نيستند مطالبي را عرضه مي‌کند و گاه نيز مي‌گويد:
اينها احاديثي هستند که اگر کسي اندکي به پيامبر(ص) و سخنان ايشان آشنايي داشته باشد، به خوبي مي‌فهمد، موضوع و ساختگي مي‌باشند.
اين خلف وعده منشأ طرح اين سؤال است که چرا«ابن قيم»، برخلاف وعد? بالا که از ضابطه ديگري غير از سند سخن به ميان آورد، مجدداً از سند سخن مي‌گويد. در پاسخ به اين سؤال بايد گفت:
واقعيت امر اين است که قواعد و ضوابطي که «ابن قيم» عرضه مي‌کند، نتيجه عملکردي انفعالي و دست دوم است؛ يعني وي ابتدا با اين قواعد و ضوابط به سراغ احاديث نرفته تا بر اساس آن حديث را موضوع اعلام کند، بلکه وي وارث دوراني است که ضبط احاديث به پايان رسيده و کساني چون«ابن جوزي»، قبل از وي، بر اساس سند، احاديثي را موضوع اعلام کرده‌اند و او صرفاً با تکيه بر نتيجه‌اي که از سند به دست آمده، و احاديث موضوع را دسته‌بندي مي‌کند.
به تعبير ديگر، کار وي مبتني بر همان بخش غير متن بوده و و مفاهيم و معاني اين احاديث را که بر اساس سند، موضوع اعلام شده، منظم و مبوّب مي‌کند.
به همين دليل نمي‌توان وي را يک مبتکر و ايجاد‌گر تحوّل، بنابر ادعّاي اهل سنت، ناميد و حداکثر مي‌توان گفت که وي نقشي تکاملي را در اين وادي ايفا کرده است؛ زيرا تحوّل آن است که مقدمات ذاتي شيء(همه لا مقداري از آنها) دگرگون شود و شيء از وضعيت ذاتي به وضعيت ذاتي ديگري متحول مي‌شود در حالي كه تكامل آن است كه شيء با حفظ مقدمات ذاتي خويش از گونه‌اي ابتدايي به گونه‌اي برتر تبدّل يابد.
نشاني واضح از اين عملکرد و انفعالي را مي‌توان ذيل حديث پنجم قاعده سوم، يعني زشت و طعنه آميز بودن محتواي حديث، ديد. در آنجا او براي دو حديث مشابه‌ـ‌که اگر ملاک و معيار، محور کار باشد، حکمي يکسان خواهند داشت‌ـ‌احکامي متضاد صادر مي‌کند و در حالي که يکي راموضوع مي‌شمارد،دومي را به صرف درج«صحيحين» غير موضوع اعلام مي‌کند. چنين عملکردي است که به غلب? تفکر سند‌سالاري از ذهن ابن قيم قوت مي‌بخشد و رتبه او را تا سر حد نوعي تکامل سطحي در اين زمينه تنزّل مي‌بخشد.
3. 2. بررسي و نقد ادّعاي استفاده از معيارهاي معتبر و تسلّط در تطبيق آنها بر مصاديق
از آنجا که قضاوت نهايي در مورد عملکرد حديث پژوهان با بخش متن حديث گره خورده و نيز از آنجا که اين قضاوت مبتني بر نوع و نحو? تنظيم قواعد، ملاک‌ها، ضوابط و معيارهايي است که براي شناسايي به کار مي‌روند، لازم است در نقد و بررسي عملکرد ابن قيم و قضاوت در مورد صحت و سقم بخش دوم ادعاي اهل سنت به مطالب ذيل توجّه شود: الف. استقصا و آمارگيري از کليه قواعدي که وي دست کم در المنار براي وضع شناسي از آنها سود برده است؛ ب. نقد و بررسي قواعد و ضوابط منتخب. اين نقد و بررسي را مي‌توان در دو مرحله به اجرا گذاشت: 1. ب. نقد و بررسي نحو? سازماندهي قواعد و تنظيم آنها، 2. ب. نقد و بررسي تفصيلي و محتوايي يکايک قواعد. در نهايت، قسمت اخير را مي‌توان چنين سامان بخشيد: 1. 2. ب. نقد و بررسي اعتبار خود ملاک و قاعده منتخب،2. 2. ب. نقد و بررسي تسلط مؤلّف در تطبيق معيارها بر مصاديق و ميزان موفقيت وي در اين زمينه.
1. 3. 2. استقضاي نام و آمارگيري از قواعد و ضوابط منتخب ابن قيم در المنار وي
در اين کتاب از هيجده قاعده ذيل در شناسايي حديث موضوع سود مي‌برد: 1. گزافه گويي، 2. مخالفت با دريافت‌هاي حسي، 3. زشت و طعنه‌آميز بودن محتوا،4. عرضه حديث بر حديث، 5. اشتمال متن حديث بر کتمان واقعه‌اي عمومي 6. ابطال في نفسه و بالضروره، 7. عدم تشابه محتوا با سخنان ديگر انبيأ و صحابه، 7. عدم تشابه محتوا با سخنان ديگر انبيأ و صحابه، 8. پيش بيني و تعيين وقت، 9. تشابه با توصيه‌هاي پزشکي، 10. تمامي احاديث وارد شده در مدح عقل، 11. احاديث مربوط به خضر و کيفيت زندگاني او، 12. عرضه شواهد صحيح، 13. مخالفت با قرآن، 14و15. توصيه به انجام نماز در ايّامي خاص، 16. معناي ناهنجار، 18و17. مذمت اقوام ترک و حبش.
3. 2. نقد و بررسي قواعد منتخب ابن قيم
2. 3. 2. نقد و نحو? سازماندهي و تنظيم قواعد
عرضه معيارها و ملاکهاي شناسايي با ترتيبي که مشاهده مي‌شود، يعني با هيجده عنوان و انشعاب، بيانگر نوعي از هم گسيختگي ذهني است و محتاج عرضه الگويي مطلوب تا با استفاده از آن بتوان به اين قواعد از هم پاشيده نظم و سازمان بخشيد و حذف و اضافه و ادغام را دبار? آنها اعمال کرد. اين الگوي مطلوب در ابتدا، يک تئوري فراگير و منطقي است که به دليل تطابق با موارد آزمايش، در نهايت، به قانون تبديل مي‌شود و ما از آن با عنوان«عملکرد دو مرحله‌اي فکر در اجزاي دو نگرشي حديث» ياد مي‌کنيم. اين تئوري فراگير داراي هشت مرحله و گام اساسي به شرح ذيل است:
اشاره به کانال‌هاي دوگانه دريافت، يعني دل و فکر، و تبيين وضعيت غير قابل انتقال اوّلي و قابليت عمومي دومي، 2. تفاوت شکل کلّي حديث از مصداق و محتواي خاص آن، 3. توجّه به نگرش دو مرحله‌اي معيار فکري، 4. تقديم تناقض محتوايي در تشخيص بر مقايسه، 5. استفاده اوليه از تناقض منبعث از اصول بي واسطه ذهني بر واسطه، 6. کاربرد ابتدايي تناقض مستفيد از بداهت عقلاني و ضرورت منطقي بر غير آن، 7. ملاحظه ترتيب و تنظيم هنگام استفاده از فکر در اجزاي حديث، 8. اولويت بخشيدن به مقايسه متن با معارف الهي بر بشري و قطعي بر ظني.
اينک با توجّه به اين الگوي مطلوب مي‌توان نقص‌هاي ابن قيم را در سازماندهي اين معيارها به شرح ذيل برشمرد:
1. خلط شکل‌گيري حديث با محتواي خاص در قواعد17، 18، 14، 15و11، 2. عدم اشاره به محبث تفاوت کانال‌هاي دريافت و تمايز وضعيت‌ها، 3. عدم توجّه به تناقض محتوايي حديث و صرفاً اشاره به مخالفت با دريافت‌هاي حسي به عنوان قاعده دوّم، قاعده‌اي که اولاً، جزء اصول کاملاً ذهني نيست و ثانياً، بداهت عقلاني نداشته و مأخذ از حسّ است، 4. استفاده از معارف الهي به صورت متفرّق و نامنظم؛ بدين صورت که ابتدا قاعده چهارم را با عنوان چهارم را با عنوان عرضه حديث بر حديث مي‌آورد سپس در قاعده سيزدهم به مخالفت با قرآن اشاره مي‌کند، 5. استفاده از معيارهاي غير علمي و کم فايده از قبيل قواعد 1، 3و16.
2. 2. 3. 2. نقد و بررسي تفصيلي و محتوايي تک تک قواعد و معيارهاي منتخب ابن قيم
هم اکنون پس از نقد نحوه سازماندهي معيارها به نقد و بررسي محتوايي يکايک قواعد و ضوابط عرضه شده ابن قيم، با همان ترتيبي که او سامان داده است، مي‌پردازيم؛ ضمن اين که‌ـ‌چنان که گفته شد‌ـ‌در هر مورد به تمايز«نقد و بررسي اعتبار خود قاعده» از«نقد و بررسي تسلّط مؤلّف در تطبيق معيارها بر مصاديق و ميزان موفقيت او» توجّهي تام داريم.
1. بررسي و نقد قاعده اوّل ابن قيم در وضع شناسي حديث، يعني«گزاف گويي»
الف. بررسي و نقد معيار و قاعده
ابن قيم از صفحه 44تا50، يازده حديث را ذيل عنوان«گزافه گويي‌هاي زشت و بي مزه»، موضوع اعلام مي‌کند.
معيار بي فايده
کسي که به معرفي پارامتري کلي به نام«گزافه گويي» در شناسايي حديث موضوع مي‌پردازد، بايد دقيقاً روشن کند که مقصود وي از گزافه گويي چيست؟ مسلماً اگر در تشخيص و اجرا به خطا نيفتاده باشد و تکيه بر اصول عقلي و مستحکم زده باشد، ديگران نيز دلايل وي را خواهند پذيرفت. به تعبير ديگر، بايد معياري که براي شناسايي عرضه مي‌شود، قدرت منع کنندگي داشته باشد و هر چه بيشتر منع کند، مفيدتر و کاربردي‌تر است. اين معيار، نبايد با همه توجيهات و تعليل‌هاي همگون و هم‌ساز باشد. تکيه بر گزافه گويي در شناسايي، نوعي کيفي و با ابهام سخن گفتن است؛چون با هم? موارد مشابه قابليت هم سازي دارد. ده سخن ديگر، يکي از دلايلي که معياري از غير کاربردي نشان مي‌دهد، اين است که هيچ شيوه و قرين? مستقلي براي امتحان و ارزيابي در دست نباشد و گزافه گويي مصداق بارز از اين نمونه است.
ب. بررسي و نقد مصاديق منتخب اين قاعده
2. بررسي«حديث اوّل»
ابن قيم حديث: هر کس بگويد: «سبحان الله و بحمده، خداوند براي او در بهشت، هزار هزار درخت نخل‌ـ‌که اصل آن از طلاست‌ـ‌غرس مي‌کند» را موضوع دانسته و در تبيين حکم صادره به«گزافه گويي» استناد مي‌کند.
3. ابهام در بيان مقصود
چون ابن قيم دقيقاً مقصوده از گرافه گويي را روشن ننموده، احتمالات ممکن را عرضه و بررسي مي‌کنيم:
الف.شايد وي رابطه‌اي بين تسبيح الهي و دريافت جزا و اجرا نمي‌بيند. اگر مقصود از گزافه‌گويي اين احتمال است، بايد گفت که از ديد قرآن، بين اين دو،ارتباط مستقيمي وجود دارد.
4. تمايز لقلقه لسان و عمل مخلصانه
ب. شايد وي رابطه معقولي، در مقياس با برد عقلي خويش، بين اين عمل و پاداش وعده داده شده، نمي‌بيند. در چنين صورتي، اگر مقصود وي عدم موازنه بين گفتار زباني و لقلقه لسان و دريافت چنين پاداشي سنگين است، قضاوتي عادلانه نموده است، اما حديث، قيدي را که بيانگر و مؤير اين ديدگاه باشد، عرضه نمي‌کند، و اگر مقصود وي اين است، حتي اگر شخص صادقانه و از سر اخلاص و عشق اين سخنان را بگويد و در قبال آن چنين پاداشي دريافت کند، بازهم امر گزافي رخ داده، توجّه وي را به مطالب ذيل جلب مي‌کنيم:
5. عمل صالح و اجر و پاداش بي نهايت
خداوند در سوره توبه، آيه 120و121 چند نمونه از عمل صالح را بر مي‌شمارد، و در زمره اين اعمال صالح از«نفقة صغيرة» نيز نام مي‌برد. سپس در آيه چهلم سوره غافر مي‌فرمايد:
من عمل صالحا من ذکر و انثي و هو مؤمن فاولئک يدخلون الجنة يرزقون فيها بغير حساب.
نتيجه: اگر کسي عمل صالح يا اعمال صالحي چون همين«نفقةصغيرة» را مخلصانه و عاشقانه و در حالي که مؤمن است، به خاطر خدا انجام دهد، خداوند به او«بغير حساب» اجر خواهد داد. دقت بفرماييد، نمي‌گويد:«اجر عظيم يا کبير يا کريم»، بلکه مي‌فرمايد:«بغير حساب».، ، ، ، ،
اگر پايه قضاوت بر اساس ظاهر عمل آنها باشد و پارامترهاي اختيار و عشق و ايمان، و «هو مؤمن» از عمل حذف شود، بله، ممکن است نوعي گزافه‌گويي رخ داده دهد، ولي با وجود اين دو پارامتر، نه تنها موازنه حفظ شده، بلکه منطق سالم نيز وقتي از دايره هوي و هوس خارج باشد به آن حکم مي‌کند.
6. نگرش کمي يا کيفي
اصولاً ابهام و اشکال در مورد عدم موازنه بين عمل و پاداش وعده داده شده مبتني بر نگرشي کمي‌ـ‌و فراموشي نقشي محوري کيفيت و ارتباط وثيق عمل و ايمان با يکديگر‌ـ‌است، در حالي که از ديد الهي کيفيت در رأس کار قرار دارد. خداوند از«غير مؤمنين»،،، هيچ عملي را، ولو از ديد خودشان بسيار ارزشمند و گرانبها باشد، نمي‌پذيرد؛ ولي اعمال اندک مؤمنان، را به خاطر ايمان و عشقي که دارند، مي‌پذيرد.
يک نگاه اجمالي درآيات ،، قبل نشان مي‌دهد، خداوند کيفيت عمل،، را در درجه اوّل اهميّت قرار داده و توجّه به کميت،امري پسيني است؛ لذا در قبال علمي به ظاهر کوچک«انما نطعمکم»، ولي با ويژگي«لوجه الله» مي‌فرمايد:«و سقاهم ربهم شرابا طهورا ان هذا کان لکم جزاءّ و کان سعيکم مشکورا».
7. ملاک اصلي در پذيرش هديه
از باب تقريب به ذهن، بد نيست متذکر شويم که در زندگي معمولي و روابط انساني نيز چنين قاعده‌اي‌ـ‌اگر مادي پرستي به ذهن حاکم نباشد‌ـ‌حکم فرماست.
انسان هداياي گرانبها و قيمتي عده‌اي را به خاطر منّت،عدم اخلاص و... نمي‌پذيرد، ولي از دريافت هديه‌اي ناچيز، اما با پشتوانه عشقي سرشار، غرق در بهجت و سرور مي‌شود.
8. سرّتشبيه
ج. شايد وي وجود«نخلة» در بهشت را منکر است. اگر چنين احتمالي مورد نظر است توجّه به اين آيات راه گشاست:«و بشرالذين آمنو و عملو الصالحات أنّ لهم جنّات تجري من تحتها الأنهار، کلّما رزقوا منها من ثمرة رزقاً قالو: هذا الذي رُزقنا من قبل و اتوا به مُتشابهاً».
د. شايد وي از اين که در بهشت«طلا» و «درخت و باغ» باشد، بيمناک است و آن را در شأن دين و مسلمين نمي‌داند. در پاسخ بايد گفت که براي عرضه مطالب ارجمند معنوي راهي جز«تمثيل» نيست؛ کلماتي چون«ذهب»، «لؤلؤ»، «فضه»، «قوارير»، «اساور»، «جنت»،«فردوس»، «عسل»، «فرش»، مصاديقي از همين عرضه هستند.
اصولاً مطالب عميق و نکته‌ها و فرازهاي بلند و معنوي را براي مردم اسير دنيا و دست و پا زده در ماديات جز از راه تشبيه و کلمات مأنوس ايشان به طريق ديگري نمي‌توان بيان کرد. شما، فرضاً براي فهم لذّت جنسي به کودک، آيا چاره‌اي جز تشبيه آن به شيريني و شکولات داريد؟
9. بررسي «حديث دوم»
در ابتداي حديث، دعاهايي با اين مضمون آمده:«اللهم أنت حّي لا يموت، غالب لا تغلب، و...» و سپس تصريح مي‌شود، اگر کسي با اين دعاها، خداوند را بخواند حتماً دعايش مستجاب مي‌گردد. پيامبر(ص) در ادامه براي نشان دادن ميزان تأثير اين ادعيه تشبيه معقول به محسوس نموده و مي‌فرمايد:
قسم به خدايي که مرا به حق مبعوث گردانيده، اين دعاها اگر بر ورقه‌هاي آهن خوانده شود، ذوب گرديده و اگر بر آب جاري شود، راکد مي‌گردد.
بدين ترتيب، چگونه ممکن است، خداوند را با اين دعا خواند وپاسخ نگرفت؟
ادامه حديث چنين است:
هر کس اين دعاها را وقتي مي‌خواهد به خواب برود بخواند، خداوند در ازاي هر حرف از اين دعاها هفتصد هزار فرشته را بر مي‌انگيزد تا به جاي او تسبيح گفته و براي او طلب استغفار کنند.
ابن قيم، بدون هيچ توضيحي اين حديث را موضوع شمرده و صرفاً به قاعده کلي«گزافه‌گويي» بسنده نموده است.
ما اينک احتمالاتي را که ممکن است بر اساس آن، به صدور چنين حکمي دست يازيده باشد، مورد بررسي قرار مي‌دهيم.
10.تمايز حقيقت از تصاوير و الفاظ
الف. شايد عبارات فوق بر وي سنگين آمده و آن نمي‌پذيرد. در اين صورت، با بذل عنايت به تفاوت روح قرآن و دعا از الفاظ و عبارات و توجّه به تصريح«روحاً من امرنا» آيا مقصود از وقوع چنين حالتي نمي‌تواند منبعث از توجّه به حقيقت دعا باشد؟
بنگريد:
لو أنزلنا هذا القرآن علي جبل لرأيته خاشعاً متصدعاً من خشية الله.
جالب اين که متعاقباً از اسماء الهي ياد شده است.
11. استغفار ملائکه براي اهل زمين
ب. اگر مقصود وي، استبعاد در مورد استغفار ملائکه براي اهل زمين است، بايد گفت:«والملائکة يسبحون بحمد ربهم و يستغفرون لمن في الارض»،«الذين يحملون العرش و من حوله يسبحون بحمده ربهم و يؤمنون به و يستغفرون للذين آمنو ربنا وسعت کل شئ رحمة، فاغفر للذين تابو و اتبعوا سبيلک وقهم عذاب الجحيم».
پي‌نوشتها:
? پايان ص104
? پايان ص105
? پايان ص106
? پايان ص107
? پايان ص108
? پايان ص109
? پايان ص 110
? پايان ص111
? پايان ص112
? پايان ص113
? پايان ص114
? پايان ص115
? پايان ص116
? پايان ص117
? پايان ص118
? پايان ص119
? پايان ص120
? پايان ص 121
? پايان ص122
? پايان ص123
? پايان ص124
? پايان ص125
? پايان ص126
15
. معجم المؤلفين،ج 3،ص164؛الأعلام، ج6، ص56.
.معجم البلدان،ج1، ص38، زرع يکي از آبادي‌هاي حوران است.
.جوزيه، مدرسه‌اي است در يکي از بازار‌هاي دمشق که محيي الدين آن را بنا کرده است.
. تاريخ معتزله، ص12: حنابله و اخباريون جناح افراطي مکتب حديث اهل سنت هستند.
. فرهنگ عقايد، ص25، سلفي گري به مفهوم رايج در دوران احمد(م241ق) و اندکي پس از او تا ظهور اشعري(م300ق) در قرن هشتم به دست
برخي از حنبلي‌ها، يعني احمد بن تيميه حراني دمشقي(م728ق) دوباره مورد توجّه قرار گرفت. او بار ديگر احاديث تشبيه و تجسيم و جهت داشتن خدا را مطرح کرد و بر حفظ ظواهر اصرار ورزيد، ولي به اين مقدار اکتفا نکرد و دو اصل ديگر را نيز اضافه کرد که عبارت‌اند از: الف) احياي انديشه عثماني گري اموي‌ها و انکار فضايل علي(ع) و رد مسأله تربيع و پذيرش علي(ع) به عنوان خليفه چهارم، ب)حرمت سفر براي زيارت رسول خدا(ص). ابن تيمه خود منشأ بروز عقايد محمّد بن عبدالوهاب نجدي(1206ـ1115ق) يعني وهابي گري شد.(ت)
.منطق صوري، ص38: ابن قيم شاگرد و پيرو ابن تيميه در کتاب مفتاح دارالسعادة شرحي در حرمت فن منطق نوشته و حتي آن را بر هم زنندهء اذهان نيکو و تباه سازند? فطرت انسان دانسته و در ذم آن گفته است: واعجبا لمنطق اليونان، کم فيه من افک و من بهتان، مخبط لجيّد الاذهان، و مفسد لفطرة الانسان. وي در اين زمينه پيرو استاد خود ابن تيميه است که در کتاب نصيحة اهل الايمان في الردّ علي منطق يويان و در کتاب نقض المنطق در اثبات بي حاصلي منطق سخن رانده است. کتاب اوّل را سيوطي تلخيص کرده و با تصحيح علي سامي النشار با اصل کتاب در يک جلد منتشر شده و کتاب دوم را محمّد بن عبدالرازق حمزه سليمان بن عبدالرحمن الصنيع تصحيح کرده‌اند و در سال 1307ق، در مصر به چاپ رسيده است.
. زين الدين ابو الفرج بن رجب و شمس الدين محمّد نابلسي از شاگردان نامدار ابن قيم هستند و خود ابن قيم معاصر مفسر و تاريخ نويس اهل سنت، عمادالدين ابوالفداء اسماعيل بن کثير القريشي الدمشقي(774ـ700ق) و شاگرد ابن تيميه است و با وي از 712ق، تا 728ق، همراهي داشته است. براي اطلاعات بيشتر دربار? وي ر.ک: ابن قيم الجوزية، عصره و منجهه و آراؤه في الفقه و العقايد و التصوف،شرف الدين عبدالعظيم عبدالسلام، 1376ق،قاهره.
. المنار، مقدمه، عبدالفتاح أبو غدّه از او با عنوان«امام» ياد مي‌کند.
. اين سري از مکتوبات، گاه مستقيم و صريح به حديث موضوع و راوي دروغگو اشاره مي‌کنند و گاه غير مستقيم. در هر حال، شرايط تقسيم بندي به دليل دخالت ذوق و اعمال سليقه شخصي و اهداف جنبي ديگر، همواره فراگير نيست و صرفاً حکم راهنما را نسبت به وضعيت موجود و در زمينه احاديث موضوع دارد.
.نسخه خطي اين کتاب در کتابخانه الشيخ حمادالانصاري در مدينه موجود است.
. اين کتاب در هند همراه با کتاب التاريخ الصغير و کتاب الضعفاء نسايي به چاپ رسيده است.
. نسخه خطي اين کتاب در کتابخانه«الظاهرية» دمشق در بخش حديث موجود است.
. اين کتاب به همراه التاريخ الصغير بخاري در هند به چاپ رسيده است.
. نسخه خطي اين کتاب در الظاهرية دمشق موجود است.
. اين کتاب در هند و مصر به چاپ رسيده است.
.اين کتاب به صورت مخطوط در کتابخانه احمد الثالث در ترکيه موجود است.
. نسخه اين کتاب در کتابخانه الظاهرية دمشق موجود است.
. نسخه خطي آن در کتابخانه الظاهرية دمشق موجود است.
.در مکه به چاپ رسيده و تحقيق آن را الشيخ حماد الانصاري به عهده داشته است.
. نسخه خطي آن در کتابخانه احمد ثالث ترکيه موجود است.
. با تحقيق نورالدين عتر جديداً به چاپ رسيده است.
. چند بار به چاپ رسيده است.
.در حيدر‌آباد«هند» و جديداً در«مصر» به چاپ رسيده است.
. در هند چاپ شده است.
. درالمطبعة السلفية قاهره(1342ق) به چاپ رسيده است.
. در دار نافع للطبا عة و النشر قاهره(1401ق)با تحقيق نجم عبدالرحمن خلف به چاپ رسيده است.
. نسخه خطي اين کتاب در دارالکتب المصرية به شماره 1585 موجود است.
. در هند به چاپ رسيده است.
. با تحقيق خليل الرحمن الباکستاني به چاپ رسيده است.
. در مکتب? الازهرية و مکتبة الجامعة الاسلامية نسخه‌هاي خطي اين رساله موجوداست.
. با تحقيق محمّد الصباغ به چاپ رسيده است.
. با تحقيق الشيخ ابوغدة به چاپ رسيده است.
. در المطبعة الباردنية مصر به چاپ رسيده است.
. در کتابخانه الشيخ حماد الانصاري نسخه‌اي از آن موجود است.
. در مکتب الاسلامي بيروت به چاپ رسيده است.
. کتاب از طرف دارالعهد الجديد للطباعة منتشر شده است.
. به مسامحه در تعبير دقت شود.
. با مقدمه الشيخ محمّد الخضر در المکتبة السلفية قاهره(1342ق).
. تحقيق: عبدالفتاح ابوغدة.
. تاريخ‌ها در اين بخش بر‌اساس سال انتشار کتاب است.
.المنار، ص44.
. همان، ص50.
. همان، ص46.
.احاديث، ص55و56.
. المنار، ص55.
. صحيح البخاري، ج6، ص251؛ صحيح مسلم، ج17، ص46.
. در آغاز تذکر يک نکته کاملاً ضروري است. در سرتاسر اين مقاله نگارنده خود را موظف نمي‌داند به اثبات يا نفي موضوع بودن حديثي بپردازدـ‌هر چند در مواردي که ضرورتي احساس شده اين کار صورت پذيرفته‌ـ‌بلکه مقصود اين اوراق، توجّه به اين نکته است: آيا کسي که مدعي است«فلان حديث بر اساس فلان معيار و قاعده موضوع است» در عرضه دليل موفق بوده است؟ وآيا دليل وي شافي و وافي به مقصود هست يا خير؟ لذا در تمامي انتقاداتي که بر ابن قيم به ويژه در بررسي احاديث مي‌شود، نبايد اين سوء برداشت حاکم شود. نگارنده، حديث را موضوع نمي‌داند، يا مي‌داند، اثبات موضوع بودن يا نبودن حديث از عهده نگارنده خارج است.
. المنار،ص50.
. ناديده گرفتن ملاکهاي علمي و در زمينه علم، از ارزش‌ها سخن گفتن و پاي خوب و بد، مقيد و غير مفيد و امثالهم را به ميان کشيدن، ارزش علمي کار کاهش مي‌دهد؛ مسأله تشخيص خوب و بد، بلکه تمامي دستورهاي اخلاقي از مواردي است که علم درباره آن هيچ اظهار نظري ندارد.
.عرضه احاديث، ذيل معيارها توسط ابن قيم به دو صورت انجام مي‌شود:
الف. طبق معمول در ارائه معيار، به عرضه يک يا چند حديث مي‌پردازد؛
ب. در عرضه مثال از لفظ«کل» سود جسته؛ مثلاُ مي‌گويد:«فلان احاديث با فلان مضامين، همگي ساختگي و دروغين هستند». قاعدتاً عرضه مثال در قالب دوم‌ـ‌اگر نقص نشود، حکايت از حافظ? قوي ، احاط? فراگير و تخصصي مشهود دارد و اگر نقض شود، حاكي از جرأت جسارت و بي توجهي و يا غرض ورزي شخصي است و کليّه نظريات صاحب نظر را مخدوش مي‌سازد.
چكيد? كار ابن قيم در عرض? مثال، با توجه به صورت اول و پارامت هاي كلي، به ترتيب ذيل است:
ـ‌در قبل از تنبيه کلّي از شماره‌هاي 39تا50، يازده حديث و از شماره‌هاي 51و52، دو حديث، معيار اوّل. يک حديث، معيار دوم. هفت حديث، معيار سوم هيجده حديث، معيار چهارم. صفر، معيار پنجم. دو حديث، معيار ششم. يازده حديث، معيار هفتم. نه حديث، معيار نهم.دوازده حديث، معيار دهم. سه حديث، معيار يازدهم. سه حديث، معيار دوازده. شش حديث، معيار سيزدهم. دو حديث، معيار چهاردهم. چهار حديث، معيار پانزدهم. سه حديث، معيار شانزدهم. شش حديث، معيار هفدهم. چهار حديث، معيار هجدهم. دو حديث، معيار نوزدهم. يک حديث؛ جمعاً صد و هشت حديث.
نتيجه بررسي کار وي در استفاده از واژه«کلّ» به شرح ذيل است:
الف. ابتدا حديث يا احاديثي را مي‌آورد و در آخر حکم كلي مي‌دهد؛
ب. ابتدا حديث يا احاديثي آورده و در وسط، حکم کلي داده و در پي آن به عرضه ديگر مثال‌ها مي‌پردازد؛
ج. ابتدا حکم کلي مي‌دهد و در آخر، حديث يا احاديثي را عرضه مي‌کند؛
د. حکم کلّي آورده و مثالي عرضه نمي‌کند و يا در جاي ديگر مثال عرضه مي‌کند.
< صدور احکام کلي از ناحيه وي چنين است:
الف. قبل از تنبيه کلي، پس از عرضه يازده حديث(بدون استثنا)، ذيل معيار سوم و پس از عرضه سه حديث، معيار هفتم پس از عرضه يک حديث(بدون استثنا)، معيار نهم پس از عرضه يک حديث، معيار سيزدهم پس از عرضه يک حديث و معيارپانزدهم پس از عرضه سه حديث.
ب. معيار ششم: ابتدا عرضه يک حديث، سپس حکم کلي و بعد عرضه دو حديث ديگر، معيار هفتم، ابتدا يک حديث سپس عرضه قانون کلي و بعد عرضه قانون کلي و بعد عرضه حديثي ديگر و...
.المنار، ص44، حديث شماره 39؛ ميزان الاعتدال، ج1، ص404.
. «ذلک بانهم لا يصيبهم ظمأ و لا نصب و لا مخمصة في سبيل الله و لا يطؤن موطأ يغيط الکفار و لاينالون من عدّو نيلا الاّ کتب لهم به عمل صالح أنّ الله لا يضيع اجر المحسنين، و لا ينفقون صغيرة و لا کبيرة و لا يقطعون واديا ألاّ کتب لهم ليجزيهم الله احسن ما کانوا يعملون».
.«والله يرزق من يشاء بغير حساب»، سور? بقره، آيه212 و سور? آل عمران، آي? 37.
و«ترزق من تشاء بغير حساب»، ص212، به غير شمار. «هذا عطاؤنا منن أو امسک بغير حساب»، ص39، بي حساب.
لطفا منتظر باشید ...
