نقش حج در تحولات ديني غرب آفريقا - نقش حج در تحولات دینی غرب آفریقا نسخه متنی

نقش حج در تحولات ديني غرب آفريقا

محمد علي سلطاني

مسلمانان آفريقاي غربي علي رغم گذشته درخشان ديني و نقشي كه در خلق تاريخ ديني غرب آفريقا داشتند ، براي مسلمانان مناطق ديگر شناخته شده نيستند . در كشورهاي اسلامي خاورميانه و خاور دور ، آگاهي تاريخي نسبت به مسلمانان غرب آفريقا ، در حدّ بسيار پايين است و از تعبير « مسلمانان آفريقا » چيزي در حد ساكنان مسلمان كشورهاي شرق و شمال آفريقا در ذهنها نقش مي بندد و كمتر ديده ها به سوي غرب آفريقا و كشورهاي آفريقاي غربي منعطف مي گردد . در حالي كه حاكميت مسلمانان در قالب و ساختار حكومتهاي ديني و امپراطوريهاي اسلامي در آن مناطق ، قرنها در جريان بود و هم اكنون نيز اكثريت مطلق بسياري از كشورهاي غرب آفريقا مسلمان مي باشند . نام امپراطوريهاي اسلامي ؛ نظير امپراطوري گانا ( Chana ) ( 1 ) ، مالي ( Mali ) ، فولا ( Fula ) ( 2 ) ، سنگاي ( Songhai ) ، چندان آشناي ذهن تاريخدانان مسلمان در كشورهاي خاورميانه و خاور دور نيست ، گرچه براي معدودي از مورّخان و انديشمندان مصري ، به خاطر نزديكي و همقاره اي بودن و انگشت شماري از

1 ـ امپراطوري گانا كه كشور كنوني گانا به نام آن امپراطوري نام گذاري شده است ، به حكومتي اطلاق مي شود كه توسط قبيله Soninke بين سالهاي 700 تا 1250 ميلادي در محدوده نيجر تا سنگال كنوني قدرت را به دست داشت . از چگونگي پيدايش و نيز تاريخ اوليّه اين امپراطوري ، اطلاعات دقيقي در دست نيست . بهترين منبع در اين مورد ، نوشته هاي مورّخ مسلمان اندلسي به نام العكبري است كه در سال 1068 ميلادي از منطقه ديدار كرده است . امپراطوري گانا گرچه در آغاز يك امپراطوري غير مسلمان بود ليكن بعدها اسلام در بين مردمِ منطقه گسترش پيدا مي كند و تبديل به يك امپراطوري مسلمان مي شود كه قوانين اسلامي در آن به اجرا درمي آيد . امپراطوري گانا به علّت اختلافات داخلي ، استقلال طلبي قبايل تحت كنترل امپراطوري ؛ نظير قبيله سوسو و در نهايت با پيدايش امپراطوري مالي از بين رفت .

2 ـ قبيله « فولا » يا « فولاني » ( Fulani ) يكي از مشهورترين قبيله مسلمان غرب آفريقا است كه امروزه در آفريقاي غربي و مركزي پراكنده اند . ريشه اين قبيله از منطقه فوتا جلّو ( Futa jallon ) در گينه كوناكري كنوني است و اكنون يكي از مدّعيان حكومت در برابر دو قبيله سوسو ( Susu ) و مالينكا ( Malika ) در گينه مي باشد . اين قبيله خود را نيمه عرب مي دانند و چنين پنداشته مي شود كه از نظر پدري عرب و از نظر مادري نژاد سياه دارند . شغل اصلي اين قبيله گاوداري بود كه بعدها به تجارت روي آوردند و يكي از قبايل ثروتمند غرب آفريقا شمرده مي شوند و از آگاهان به فنّ تجارت تلقّي مي گردند . تقريباً تنها قبيله اي است كه بطور كامل مسلمان هستند و در برابر استعمار فرانسه و انگليس در غرب آفريقا از اصالت ديني خود دفاع كردند و همچنان زبان و خط خود را كه به حروف عربي نگاشته مي شود ، حفظ كردند . فولانيها به علّت شغل گله داري مجبور بودند براي به دست آوردن مرتع ، همواره در حركت باشند از اين روي با مردم اطراف خود برخوردهاي فراوان داشتند و از آنجايي كه مسلمانان معتقدي بودند در اين حركتهاي شغلي ، يكي از اهداف خود را ترويج اسلام قرار داده بودند و براي اين هدف افزون بر ايجاد مدارس ديني و افتتاح مكتب خانه در شهرها و روستاهاي مسيرشان ، در موارد ضروري دست به مبارزه مسلحانه مي زدند و كم كم به قدرت بزرگي تبديل شدند و حكومت مقتدري پي ريزي كردند و قبايل اطراف خود را به اسلام فرا خواندند ؛ از جمله قبائلي كه تحت تأثير آموزش قبيله فولا مسلمان شدند ، دو قبيله سوسو در گينه و تمني ( Tamne ) در سيرالئون مي باشد . در مورد قبيله فولا يادآوري اين نكته خالي از فايده نيست كه طريقه عرفاني تيجاني در ميان قبيله مزبور ، گسترش فراوان دارد و همين امر زمينه مناسبي براي تشيّع در بينشان فراهم آورده است ، گرچه در شهر كوناكري پايتخت گينه ، به علّت پشتوانه قوي مالي وهّابيّت حاشيه خليج فارس ، تا حدودي آيين وهابيّت جاي پا باز كرده است ليكن مناطق اصلي سكونت فولانيها ؛ يعني فوتاجلّو همچنان براي ترويج تشيّع آمادگي خود را حفظ كرده است .