نقش حج در تحولات دینی غرب آفریقا نسخه متنی

پاي علما و انديشمندان ديگر نقاط جهان اسلام را بدان سوي باز كرد و با گسترش تجارت ، بين قلمرو خود و ديگر نقاط جهان اسلام ، روابط كشورش را با بقيه دنياي اسلام مستحكم كرد . وي با آوردن مبلّغان اسماعيلي از سويي و سادات و شرفا از مكّه ، از سوي ديگر ، شناختهاي جسته و گريخته از اهل بيت (عليهم السلام) را هديه مردمش كرد . آنچه كه در فكر و زندگي منسا موسي نقش اصلي را بازي كرد و موجب تحريك وي براي انجام اصلاحات ديني و نيز تحكيم ، گسترش و به صحنه عمل آوردن اسلام گشت ، حج پرخرج ، پر سر و صدا و طولاني وي بود . وي در اين سفر افزون بر آشنايي و ديدار با مسلمانان و حجّاج در مكّه ، با انديشه هاي رايج ديني در مصر كه در آن زمان بيشتر فكر اسماعيليان رواج داشت ، آشنا شد و در بازگشت بر آن شد كه ديده ها و آموخته هاي خويش را جامه عمل بپوشاند و در قلمرو خويش ، مركز ديني پرآوازه اي را سامان دهد . در اينجا با آوردن جريان مسافرت وي از دو منبع گزارشي آفريقايي ، كوشش خواهد شد ؛ اهميّت اين مسافرت تبيين گردد . نخستين منبع نوشته آقاي آدو بوهن ( Adu boohn ) از دانشگاه گانا با نام « مقالاتي در تاريخ غرب آفريقا » است و ديگري از كتاب « مردم و امپراطوريهاي غرب آفريقا » نوشته آقايان استرايد ( Strid ) و كارلاين ايفكا ( Carolinc ifka ) برگرفته شده است .

آقاي بوهن در مورد سفر حج منسا موسي مي نويسد :

« . . . در مورد هيچ يك از فعاليتهاي منسا موسي به مقداري كه در مورد حج وي بين سالهاي 25 ـ 1324 نگارش يافته ، نوشته نشده است . اين حج در سطحي انجام گرفت كه تا آن موقع بي نظير بود . وي قبل از حركت ، مقدمات امر را از سرتاسر امپراطوري تهيه ديد . طبق نوشته العمري ؛ وي كشور مالي ( Mali ) را با تعداد حيرت انگيز صد بار شتر طلا ( طبق گفته ابن خلدون 80 بار شتر ) ترك كرد . همچنين گفته شد كه پانصد غلام پيشاپيش وي حركت مي كردند كه هركدام نيزه اي طلايي به وزن چهار پوند با خود حمل مي كردند . علاوه بر اين ، وي هزاران نفر از هموطنانش را كه شامل غلامان براي حمل وسايل شخصي ؛ سربازان جهت حراست از كاروان و كارمندان و اعيان بود به همراه خود برد . ملكه وي نيز در اين سفر به همراه پانصد نوكر و نديمه شركت جست .

منسا موسي ، همراهان و كاروان نياني ( Niani ) را از راه نيجر به سوي مِما ( Mema ) ترك كرد و از آنجا از طريق تاقزا ( Taghza ) به توت ( Tuat ) رهسپار شد و سپس در جهت شرق به

سوي مصر حركت كرد كه در جولاي 1324 به آن شهر وارد شد . آنان سه ماه تمام در مصر توقّف كردند و آنگاه در سپتامبر 1324 به سوي مكّه روان شدند . در مكّه چهار ماه توقّف كردند و سپس به مصر بازگشتند و از طريق گادامس ( Ghadames ) و تيمباكتو ( Timbuctu ) راهي نياني شدند .

در هر صورت ، وي طلاي فراواني به همراه خود برده بود . منسا موسي در مصر و مكّه نسبت به حاكمان ، درباريان و اعيان ، بسيار گشاده دستي به خرج داد . وي همچنين براي خود خريد بسياري انجام داد ، بگونه اي كه پولش به اتمام رسيد و در نتيجه مجبور شد با ربح بالايي پول قرض كند . العمري كه يازده سال بعد از مسافرت منسا موسي مصر را ديد ، نوشته است : منسا موسي هيچ امير يا دارنده پست و مقامي در دربار پادشاه مصر را بدون برخورداري از محموله طلا رها نكرد . وي و همراهان آن قدر طلا مصرف كردند كه بازار آن در مصر كساد شد و قيمتش تنزّل كرد .

در هر حال ؛ توجه برانگيزترين بخش اين حج پرخرج ، اثري بود كه بر شخصيّت منسا موسي و حكومتش داشت نخستين و مشهورترين اثر آن ، شهرت فراواني بود كه به مالي داد ؛ امپراطوري براي اولين بار ، در نقشه اروپايي ( Mappa mudi ) و يا نقشه جهان كه توسط انجلني دولسرت ( Angelino dulcert ) در سال 1339 و دقيقاً دو سال پس از مرگ منسا موسي ، تهيّه شده بود ، ظاهر گرديد و در نقشه هاي بعدي با تفصيل و شرح زيادي مطرح گشت .

دوّمين اثر حج مزبور ، آن بود كه تجارت بين مصر و مالي گسترش پيدا كرد . طبق گفته ابن خلدون ، بعداز حج منسا موسي ، رفت و آمد تجّار مصر به مالي افزايش يافت . منسا موسي و همراهانش زماني كه در مصر بودند ، به خريد انواع گوناگون كالا دست يازيدند و تجارت همان قبيل اجناس بعد از برگشت منسا موسي به وطنش ادامه يافت .

منسا موسي خود نيز آكنده از انديشه و تصميم بر پاك سازي و خالص گرايي اسلام ؛ تقويت اسلام ؛ پيشبرد آموزش و شناساندن پاره اي از آنچه كه در سفرش ديده بود ؛ به مالي برگشت . وي براي شناساندن اسلام گروهي از علما ، مبلّغان و متخصّصان حرفه هاي مختلف را با خود آورد ؛ نظير ابو اسحاق ساحلي شاعر ، دانشمند و معمار اسپانيايي المعمّر ؛ مبلغ اسماعيلي ـ كه وي را هنگام برگشت در گادامس ( Ghadames ) ديده بود ـ و چهار شريف ( سيّد ) از خاندان پيامبر از مكّه ، تا مردم با ديدن آنان خوشنود و سرزمين مالي به قدم آنان متبرّك شود .

وي انديشه اصلاحي خويش را با دستوري مبني بر اجراي اصول پنجگانه اسلام ، بدون كم و كاست ، آغاز كرد . براي تهيه و تدارك مقدّمات پرستش به ابو اسحاق ساحلي ، معمار مسلمان ، دستور داد كه چند مسجد بسازد ؛ بزرگترين اين مساجد مسجد جمعه در شهر تيمباكتو بود ؛ جايي كه ساحلي در آن مستقر بود و در همانجا در سال 1346 درگذشت . ساحلي همچنين قصري براي منسا موسي ساخت كه توسط يكي از منابع خبري ابن خلدون ، اينگونه توصيف شده است : ساختماني گِرد داراي گنبدي با طرحهاي رنگي كه موجب شده است ساختماني بسيار ظريف جلوه كند . اين موضوع پذيرفته شده ، كه سبك معماري الساحلي ، در معماري آفريقاي غربي ، اثر خود را گذاشته است .

منسا موسي همچنين با فرستادن شاگرداني از مالي جهت آموزش به فاس ( Faz ) آموزش اسلامي را گسترش داد . بويژه آن كه اين شيوه توسط بعضي از جانشينان وي نيز ادامه پيدا كرد . وي همچنين زيربناي شهر تيمباكتو را بدان گونه كه بعدها مركز تجارت و آموزش در غرب آفريقا ـ نه به خاطر داشتن مسجد جمعه بلكه به علّت برخورداري از انديشمندان ، جالب توجّه شد ـ پي ريزي كرد .

بنابراين علي رغم آنكه حج پرخرج و بي سابقه منسا موسي ، باعث تنگدستي غير لازم در كشورش گرديد ، موجب شد كه وي به عنوان بزرگترين حاكمي مطرح شود كه توفيق پيدا كرد امنيت و نظم در كشور مالي ايجاد كند . گسترش تجارت و بازرگاني ، خلوص گرايي و تقويت اسلام و ايجاد فضاي اسلامي و در نهايت ايجاد شهرت براي كشور مالي ، بدان گونه كه در اروپا و در تمام جهان اسلام شناخته شود ؛ نيز از ره آوردهاي سفر حج او بود . هنگام مرگ وي ، امپراطوري مالي از غرب تـا بـه گامبيـا ( Gambia ) و تاكـرر ( Takrar ) ؛ از شرق گائـو ( Guo ) و تادمكا ( Tadmekka ) و از شمال به ساحل ( Sahel ) و والتا ( Walata ) و در جنوب تا شمال نيجر گسترش پيدا كرده بود . روزگار وي در واقع دوران طلايي بود . شگفت انگيز نيست كه بعد از مرگ وي در سال 1337 ميلادي ، نام وي همچنان در يادها ماند و تا قرنها زنده نام گشت . . . » ( 1 )

همانگونه كه بوهن در گزارش خود آورده ، منسا موسي به خاطر مخارج فراوان بين راه در مصر ، مجبور به وام گرفتن شد . اين موضوع را قلقشندي نيز در كتاب خود آورده است . قلقشندي افزون بر مطلب ياد شده ، از تلاش منسا موسي براي يادگيري احكام اسلامي در مصر نام مي برد . وي حتّي بعضي از عادات متداول در كشورش را نزد علماي مصر بيان مي كرد

ـ1 Adu boahen, with jacob f . ade ajayi and michael tidy ؛ atopics in west african histroy ؛ econd edition 1986 . longman group limited pago 29-31