محمد على غلامىسرزمين مكه و مدينه مهبط وحى، سرزمين خاطره ها و محيط رشد و بالندگى دين اسلام و جايگاه نشر حقايق قرآنى است. كويها و برزنها، دشتها و هامونها، درّه ها و كوهها و كوچه ها و محلّه هاى آن دو، آكنده است از دهها حادثه، خاطره، واقعه شكوهزاد، تنبه زا و غرورآفرين.تاريخ آن دو، وجب به وجب خاك آنها، تاريخ اسلام است، تاريخ چگونگى شكل گيرى مكتب حق، مقاومتها و راديها در راه نشر قرآن، خيره سريها و كين توزيهاى مشركان و ستم انديشان در برابر گسترش نور. راهيان ديار قدس و حريم دوست در اين سفر با اينهمه، رويارو هستند; بواقع زائر آن ديار اگر نقبى بر تاريخ زند و بر بال خاطره بنشيند و به آن دور دستها برود خواهد ديد كه اين سرزمين از «لونى» ديگر است.معاونت آموزش و تحقيقات حوزه نمايندگى ولى فقيه در امور حج و زيارت همّت ورزيده است تا زواياى اين سرزمين و آثار تاريخى و جايهاى مقدس و ارجمندى را كه تاريخى درس آموز و تنبه آفرين را بر سينه دارند بشناساند. از مجموعه هايى كه در اين زمينه در معاونت ياد شده به چاپ رسيده است، گزارشى كوتاه مى آوريم و در آغاز از مفصل ترين آنها يادمى كنيم:تاريخ و آثار اسلامى مكه مكرمه و مدينه منوره،اصغر قائدانچاپ اول، تهران، نشر مشعر، 1372377 ص وزيرىاين كتاب در دو بخش تنظيم يافته; بخش اوّل درباره مكه سخن گفته و در بخش دوّم مسائل مرتبط با مدينه بحث شده است.بخش اوّل در يازده فصل سامان يافته و فصول آن از اين قرار است:فصل اوّل با عنوان «مكه مكرمه در بستر تاريخ» به پيشينه اين ديار پرداخته است. موقعيت جغرافيايى شبه جزيره عربستان، موقعيت جغرافيايى مكّه مكّرمه، كعبه نخستين خانه بر روى زمين، آغاز بت پرستى در مكه، مناصب اجتماعى در برگزارى حج و چگونگى اداره حج گزارى، چيرگى قصى بن كلاب و فرزندان او بر مكه و گسترش حاكميت او، جريان لشكركشى ابرهه، و حراست كعبه، نامهاى مكه مكرّمه و فضايل و اهميت آن ديار، در اين فصل به شرح گزارش شده است. (صص 39 ـ 21)فصل دوّم با عنوان «سير تاريخى تجديد بنا و ترميم كعبه» با گزارش ساخت كعبه پس از ويرانى آن بر اثر سيل آغاز مى شود و چگونگى ساختمان آن، و ركنها و حدّ و حدود ظاهرى آن نموده مى شود. كيفيت درون كعبه و جايهاى مقدس و نامور پيرامون كعبه مانند: مستجار، ملتزم، معجنه (گودالى ميان در كعبه و حجرالأسود كه گويند ابراهيم ـ ع ـ براى ساختن كعبه، در آن ملاط مى ساخت و اكنون پوشانيده شده است) حطيم، مقام ابراهيم، حجر اسماعيل، چاه زمزم و تاريخچه آن و حوادثى كه بر آن رفته است نيز در اين فصل با دقت گزارش شده است.صفا و مروه، سعى ميان آن دو، چگونگى حوادث مرتبط با آن و پوشش كعبه آخرين قسمتهاى اين فصل است. (صص 63 ـ 43)فصل سوّم عهده دار تبيين سير تاريخى توسعه مسجدالحرام، از آغاز تا روزگار كنونى است كه با اختصار گزارش شده است، اين گزارش از چگونگى توسعه حرم به روزگار خليفه دوّم آغاز مى شود و با اشاره به توسعه سال 1409 پايان مى پذيرد. (صص 72 ـ 69) گزارش اين فصل بسيار مختصر است و گاه وافى به مقصود نيست.گورستان تاريخى و كهن مكه كه به نامهاى «قريش»، «حجون»، «بنى هاشم»، «جنة المعلى» و «ابوطالب» نامبردار است و از ديرباز، خاكجاى مردمان مكه بوده است، در فصل چهارم شناسانده شده و تنى چند از مردان و زنان بلند آوازه اى كه در آن گورستان بر خاك نهاده شده اند ياد شده است.آنگاه از مسجد و مزار شهيدان فخّ سخن رفته، با نگاهى گذرا به آن حادثه خونين. سپس از دارالندوه ياد شده است كه انجمن مشورتى و سياستگزارى دوران جاهلى قبايل مكّه بوده است. در ضمن اين ياد كرد، از حادثه هجرت; «ليلة المبيت» و فداكارى و ايثار و رادى بى بديل على بن ابيطالب ـ ع ـ در آن شب نيز ياد شده است. شناسايى و شناساندن زادگاه رسول الله ـ ص ـ واپسين قسمت اين فصل است. (صص 78 ـ 77)گفتيم اين سرزمين، وادى خاطره ها و حادثه ها است، خانه و مساجد و كويهاى انبوه، انبوه حادثه را بر سينه دارند و وجود اينهمه، تاريخ مجسّم آن ديار است.حاكميت وهابيان كه گويا در بى توجهى به مآثر و آثار تاريخى بى نظير باشد، باعث شده است تا بسيارى از آنچه ياد شد، تباه گردد و عملاً نمادها و نمودهاى بزرگ تاريخ اسلام، از صفحه آن سرزمين زدوده گردد.در فصل پنجم و ششم، از خانه هاى تاريخى مهم كه در تاريخ مكّه و سيره پيامبر از جايگاه بلندى برخوردار بودند و مساجدى اينچنين ياد شده است; مانند: دارالتبليغ ارقم بن ارقم، خانه خديجه ـ سلام الله عليها ـ ، خانه ابوطالب زادگاه حمزه سيدالشهدا ـ ع ـ ، منزل امّ هانى، مسجد انشقاق القمر، مسجد الرايه و... (صص 101 ـ 93)در فصل هفتم از مساجد مكه سخن رفته است (صص 117 ـ 111).و در فصل هشتم كوههاى مكّه گزارش شده و در ضمن آن درّه ابى دُبّ، شعب ابى طالب. (صص 126 ـ 117)فصل نهم عهده دار تبيين ميقاتهاى ششگانه است و در ضمن آن، سخنى آمده است از حدود حرم و برخى مساجد ديگر. (صص 134 ـ 127)سرزمين عرفات، مشعرالحرام، منا و آثار تاريخى و مساجد آن سرزمينها، عرفان، عشق، شعور، زيبايى و ارجمندى در فصل دهم شناسانده شده است. (صص 150 ـ 139)در فصل يازدهم كه واپسين فصل اين بخش است از آثار تاريخى، جايهاى مهم تاريخى و زيارتگاههاى بين مدينه و مكه سخن رفته است. (صص 159 ـ 153)بخش دوّم نيز، در يازده فصل سامان يافته است:در فصل اوّل با عنوان «يثرب يا مدينه در تاريخ» از پيشينه تاريخى يثرب، ورود يهوديان به آن ديار، چگونگى مهاجرت اوس و خزرج به يثرب، نامهاى مدينه فضايل مدينه، زمينه هاى هجرت رسول اللّه ـ ص ـ و بالأخره ورود پيامبر ـ ص ـ به يثرب سخن رفته است. (صص 184 ـ 173)فصل دوّم عهده دار گزارش مساجد مدينه است، كه با تبيين چگونگى شكل گيرى مسجد قبا، ساختمان آن و فضيلت عبادت و نمازگزاردن در آن، آغاز مى شود با بحث درازدامنى از مسجدالنبى، ادامه مى يابد.در اين بحث از چگونگى ساخته شدن مسجد پيامبر، ستونهاى مسجد، نامهاى آنها و چرايى نامگذاريها، ايوان صفّه (منزلگاه فقيران) منبر پيامبر، محرابهاى مسجدالنبى، خانه رسول اللّه، خانه حضرت زهرا ـ سلام اللّه عليها ـ مرقد مطّهر پيامبر ـ ص ـ قبر فاطمه زهرا ـ س ـ و اختلاف درباره آن و ابواب مسجدالنبى، بحث شده و آنگاه سير تاريخى توسعه هاى مختلف در گذرگاه زمان و در حاكميتهاى گوناگون گزارش شده است. (صص 249 ـ 191)مدينه نيز چونان مكه سرزمين جاودانه خاطره هاست; مساجد، جايها و كويهاى آن فراوان حادثه بر خويش دارد و سينه آن سرزمين آكنده از وقايع تاريخى است، و اينهمه، نمادى از تاريخ پرشكوه ما.مدينه و جايهايى از آن نيز در توسعه ساختمانى مسجدالنبى از تباهى مصون نمانده و اكنون جز يادى از آنان نتوان سراغ گرفت.مؤلف در فصل سوّم، اين همه را ياد كرده است; خانه ابوايّوب انصارى، خانه امام جعفر صادق ـ ع ـ ، محله بنى هاشم، خانه عثمان بن عفان، قصر بنى يوسف، مقبره عبداللّه پدر گرامى رسول اللّه ـ ص ـ كتابخانه محموديه، كتابخانه عارف حكمت پاشا، مدرسه محموديه، مدرسه حميديّه، مسجد بلال بن رباح، مسجد سيّده فاطمه صغرى، چاه انس بن مالك و... كه دستخوش تخريب شده و ديگر از آنها اثرى نيست. (صص 263 ـ 253)و در فصلهايى ديگر از مساجد و جايهايى ديگر ياد شده است كه خواهيم گفت.سپس از پيمان گروهى از يثربيان در مكه، با رسول اللّه ـ ص ـ كه از آنها با عنوان «بيعت عقبه اوّل و دوّم» ياد مى شود، مسلمانان در مدينه مساجدى بنياد نهادند، كه زمينهگرايش كسان بسيارى به اسلام شد. در فصل چهارم، از اين مساجد ياد شده و در ادامه آن، از نمازگاههاى پيامبر در اعياد اسلامى سخن رفته است. آنگاه «مساجد سبعه» شناسايى و شناسانده شده اند، و در نهايت مسجد قبلتين و مساجد ديگر مدينه; مانند مسجد الإجابه با يادكردى از خاطره پرشكوه مباهله، مسجد جمعه، مسجد بنى النّجار، مسجد فضيخ (كه با مسجد ردّ الشمس يكى دانسته شده است و ظاهراً درست نيست، مسجد فضيخ و ردالشمس دو مسجد هستند در دو نقطه. رك: با كاروان عشق، صص 388 ـ 387).مسجد الرايه، مسجد جبل عينين و... (صص 289 ـ 265).در فصل پنجم از مساجدى كه در عصر رسول اللّه ـ ص ـ بنا نهاده شده و در دوران حــاكميت وهــابيان تخــريب گرديده است، گزارشهاى گويا و دقيقى عرضه شده است. (صص 300 ـ 293)در فصل ششم از خانه هاى ويران گشته سخن رفته است. در اين بخشها نكات تاريخى سودمندى آمده و از چگونگى شكل گيرى اين جايها و حوادث تاريخى مرتبط با آنها و تخريب و يرانى آنها سخن به ميان آمده است.گورستانهاى مدينه ديرپاى است. مظلوميت، عشق، مهر، و تاريخ در اين گورستانها پيوندى شگرف دارد. بقيع تجسّم مظلوميت آل على است، و اُحد سرشار از رايحه شهادت، شهامت و خاطره.در فصل هفتم از اينهمه و مدفونان آنها سخن رفته است، و چگونگى بارگاه و ساختمان بقيع كه اكنون پايه هاى ويران شده آن باقى است و بس، گزارش شده است.در فصلهاى واپسين از چاهها، كوهها و مساجد و جايهاى اطراف مدينه بحث شده است.كتاب آقاى قائدان تنظيمى نيكو يافته و مطالب آن مستند و استوار است. خوب بود فهرست موضوعات هر دو بخش، در پايان كتاب و يكجا مى آمد، فرستهاى فنى بدان افزوده مى گشت، و ذيل تصويرها جايگاه بحث از آنها در متن كتاب نموده مى شد و بدين سان مطالب آن سهل الوصول مى گشت.* * *عــرشيانسيد جعفر شهيدىچاپ اوّل، تهران، نشر مشعر، 1371136 ص رقعى.مؤلف بزرگوار، نام زيباى «عرشيان» را براى اين كتاب از اين شعر خاقانى وام گرفته است:عرشيان بانگ «وللّه على الناس» زنند *** پاسخ از خلق، «سمعنا و اطعنا» شنونداز سر پاى درآيند سراپا به نياز *** تا تعال از ملك العرش، تعالى شنوندكتاب از يك پيشگفتار و دو بخش سامان يافته است. در پيشگفتار از «استطاعت» سخن رفته است و چگونگى تحقّق آن. در اين نگاه گذرا به ابعاد فقهى حج اشاره شده و بدرستى يادآورى گرديده است كه براى دست يافتن به ابعاد حج و بهرهورى از معارف و آموزه هاى آن، بايد به كتابهاى اخلاق اسلامى و دستورالعملهاى ائمه ـ عليهم السلام ـ مراجعه كرد، و از سر صدق و با استوارى بدان پرداخت و دانست كه در اين صورت است كه حج جهاد است چنانكه از رسول اللّه ـ ص ـ نقل كرده اند كه: «حج جهاد و عمره تطوّع است» (ص 16). بدين مناسبت شعر بلند و زيبا و پندآموز ناصر خسرو قباديانى نقل شده است و در ضمن آن اشاره اى است به روايات و احاديثى كه معارف بلند حج را نموده اند و حديث مشهور منقول از حضرت سجاد ـ ع ـ به نقل از شبلى و چگونگى آن (ص20).بحث مؤلف از استطاعت، بحثى آموزنده و دقيق است، نگاهى است بيشتر به آمادگى زائران در جهت هر چه بيشتر بهرهور شدن از اين سفر و آن ديار مقدس.آنگاه نگاهى است گذرا به عربستان سعودى، و چگونگى ساختار حكومت و جغرافياى طبيعى آن و قدمت شيعه در آن كشور. در پايان مقدّمه، بحثى است كوتاه با عنوان «محمد بن عبدالوهاب كيست و چه مى گفت» كه در ضمن آن به بنيادهاى انديشه وى اشارتى رفته و برخى از افكار و آراء او نموده شده است.قسمت اوّل كتاب به مكه پرداخته است كه با سخنى از تاريخ مكه و پيشينه آن آغاز مى شود و با يادكرد حاكمانى كه در آن ديار حكمرانى كرده اند ادامه مى يابد. مسجدالحرام و چگونگى شكل گيرى آن، و برخى از حوادثى كه بر آن رفته است، خانه كعبه و چه سانى بنياد گرفتن آن، ركنها و جايهاى مقدس و مشهور در اطراف آن; مانند حطيم، ملتزم، مقام ابراهيمدر صفحات بعدى كتاب گزارش شده اند. كعبه در گذرگاه تاريخ، اندكى پيش از اسلام، كعبه در تاريخ اسلام تحولاتى كه به خود ديده، پوشش آن و كسانى كه بر آن جامه پوشاندند، از جمله بحثهاى اين بخش است. با گزارش چگونگى مسجدها و جاى هاى مقدس و تاريخى مكه معظمه، مانند حراء، زادگاه رسول الله ـ ص ـ شِعب ابى طالب، عرفات و ديگر مشاهد مشرّفه، مسجد خيف، جن، تنعيم و... اين قسمت از كتاب پايان مى پذيرد.قسمت دوم كتاب در باره مدينه است كه با نگاهى گذرا به تاريخ آن شهر، آغاز مى شود. در اين بحث به نكاتى سودمند و دقيق از تاريخ مدينه و وضع اجتماعى و فرهنگى آن، بويژه پس از اسلام و در دوران حكومت امويان اشاره شده است. آنگاه يادكردى است از حاكمانى كه در آن ديار حكم رانده اند.سخن از مسجدالنبى پس از عنوان «حرم مدنى» به تفصيل آمده و از چگونگى شكل گيرى و توسعه آن سخن رفته است و آنگاه يادكرد گزيده گويانه مساجد مدينه است; مانند مسجد قبا، ذوقبلتين، جمعه، مسجد فضيخ و ردّالشمس كه بدرستى بين آن دو تفكيك شده و حدود دقيق هر دو نمايانده شده و به يك اشتباه درباره مسجد ردّالشمس تنبّه داده شده است.صفحات كتاب جاى جاى، با تصاوير رنگى زيبا و گويايى از مكانها آذين بسته شده و بدين سان بر چشم نوازى كتاب افزوده شده است. كتاب استاد جليل حضرت دكتر سيد جعفر شهيدى مانند ديگر آثارش در عين اختصار و گزيده گويى، استوار است و شيرين، با نثرى روان و عباراتى متين و محكم.* * *آثار اسلامى مكه و مدينهرسول جعفريانچاپ دوم، نشر مشعر، 1372111 ص وزيرىاين كتاب نيز به انگيزه گزارش چگونگى آثار اسلامى و تاريخى مكه و مدينه به قلم آمده است. كتاب در چهار بخش سامان يافته است. بخش اوّل نگاهى است گذرا به جزيرة العرب و بخشهاى شكل دهنده آن; حجاز، تهامه، نجد، عروض و يمن كه امروز مهمترين بخش جزيرة العرب را كشور عربستان سعودى فراگرفته است. سپس اشاره اى استبه چرايى نامگذارى بخشى از اين سرزمين به «حجاز».بخش دوّم كتاب ويژه مكه است كه با فلسفه نامگذارى آن آبادى به مكّه، بكه، البلد الامين و البلد الحرام آغاز مى شود و با اشاره اى به چگونگى وضع جغرافياى طبيعى آن ادامه مى يابد.«بناى كعبه به همت پيامبر بزرگ الهى و منادى سترگِ توحيد حضرت ابراهيم» و «مكه و كعبه بعد از اسماعيل»، عنوانهايى است كه در ضمن آنها، مؤلف به حوادث تاريخى مكه و كعبه پيش از اسلام تا روزگار حاكميت قريش پرداخته است. چگونگى حاكميت قريش در مكه، لشكركشى ابرهه به مكّه و بناى كعبه به دست قريشيان و چگونگى ساختمانى كه آنها بنا نهادند، در صفحات بعدى گزارش شده است. فصل دوّم اين بخش به مكه و كعبه در بعد از اسلام پرداخته است، با نگاهى گذرا به ظهور اسلام در مكه تا هجرت. آنگاه گزارش توسعه مسجدالحرام است در سال هفدهم هجرت، تخريب و بناى آن در سال 64 هجرى، توسعه آن به سال 91 هجرى، ساختمان مسجد در عهد عباسيان و چگونگى مسجدالحرام در دوره سعوديها. سپس توضيح و تبيين قسمتها و اجزاء مسجدالحرام است، با گزارش دقيق چگونگى ساختمان كعبه، اركان كعبه و ديگر جايهاى واقع در مسجدالحرام; از مسجد الرايه، مسجد الجنّ، مسجد الإجابه، مسجد حمزه و مسجد بلال نيز در اين بخش ياد شده است.پنجمين فصل بخش دوّم ويژه مشاعر مقدسه و مساجد آنها است كه در ضمن آن، به اجمال از عرفات، مسجد نمره، مشعرالحرام، مسجد مزدلفه، منا، مسجد خيف، مسجدالبيعه، مسجد النحر، مسجد كوثر (محل نزول سوره كوثر) ياد شده و از مساجد اطراف مكه نيز مانند مسجد تنعيم، شجره و جِعْرانه سخن رفته است. پايان بخش اين بخش با عنوان «آثار مذهبى و تاريخى مكه مكرّمه»، نگاهى است گذرا به «مولد النبى» خانه حضرت خديجه، خانه ارقم بن ارقم، كوه حراء و...بخش سوّم عهده دار گزارش تاريخ و آثار تاريخى مدينه است كه با نگاهى به يثرب مى آغازد و با اشاره به پيشينه تاريخى آن پيش از اسلام و پس از آن، ادامه مى يابد. در اين قسمت به اجمال از شرافت مدينه و جايگاه بلند آن نيز سخن رفته است.در فصل دوّم اين بخش با اشاره به اهميت و جايگاه مسجد در فرهنگ اسلامى و مرتبت والاى مسجدالنبى، چگونگى ساختمان و توسعه هاى آن در گذرگاههاى تاريخ را گزارش كرده است. در فصل سوّم از قسمتهاى داخلى مسجد; مانند مرقد مطهر، منبر، روضهشريفه و دربها، استوانه ها و موقعيت حجره سخن رفته است. آنگاه در فصل چهارم از ديگر مساجد مدينه سخن رفته و مسجد فضيخ با ردّ شمس يكى دانسته شده است كه گفتيم چنين نيست. (ص 85)در فصل پنجم به بقيع پرداخته شده است با پيشينه تاريخى آن و يادى از مدفن مطهّر امامان ـ عليهم السلام ـ و ديگر مدفونان آن ديار خاموش.فصل ششم واپسين فصل اين بخش است با نگاهى به موقعيت احد، جنگ احد، مقبرة الشهداء و يادى از حمزه سيدالشهدا، مصعب بن عمير و حنظله غسيل الملائكه.در بخش چهارم تصاوير گويايى از برخى مكانها و آثار تاريخى آمده و ذيل تصوير به صفحات كتاب ارجاع داده شده است. مطالب كتاب به اختصار به قلم آمده و در ضمن بحث، وجود چگونگى اين آثار در نگاشته مورخان و گاه سفرنامه نويسان پى گيرى شده است كه از نكات جالب توجه كتاب است. كتاب از آن روى كه براى عامّه زائران به قلم آمده است، با اين كه بر منابع فراوان و متون كهن استوار است، از ارجاع به منابع تهى است. با اينهمه، لازم است در چاپهاى بعدى برخى از منابع ياد شود. نكته ديگر آن كه به جهت ياد شده، اختلاف ديدگاهها مطرح نشده و آنچه به نظر مؤلف به صواب نزديكتر بوده ثبت گرديده است.* * *سيرى در اماكن سرزمين وحىعلى اكبر حسنىچاپ اوّل، تهران، نشر مشعر، 1371136 ص رقعى.اين كتاب در دو بخش تدوين يافته است. بخش اوّل از مدينه سخن گفته و بخش دوّم از مكه. سخن از مدينه را با نگاهى گذرا به جغرافياى آن و يادكردى از كوههاى معروف مدينه آغاز كرده و با نامهاى مدينه ادامه داده است. مؤلف از چهارده نام ياد كرده; مانند: يثرب، طيبه، حرم رسول الله، دارالهجره، دار الايمان، مدينة الرسول و... و اشاره كرده است كه برخى اين نامها را تا چهل رسانده اند.عظمت اين ديار، فضيلت و شرافت مدينه و امتيازهاى ديگر آن نيز گزارش شده است. سپس از مسجدالنبى و چگونگى شكل گيرى آن بحث كرده و تحوّلات و توسعه آن را درگذرگاه تاريخ نمايانده است. مرقد مطهر رسول اللّه ـ ص ـ حجره طاهره و ديگر جايها و آثار مقدس داخل مسجد; مانند استوانه ها، مقام جبرئيل و منبر پس از توضيحات كلاً در باره مسجد گزارش شده است.آنگاه سخن از بقيع است و جايگاه بلند تاريخى آن و مدفونان در آن كه به تفصيل و دقت ياد شده اند. تحقيق دقيق درباره بيت الأحزان و جايگاه واقعى آن پس از اين آمده است و آنگاه اشاره اى است به قبر پدر بزرگوار رسول الله ـ ص ـ و خانه هاى امام جعفر صادق و امام محمد باقر ـ عليهماالسلام ـ . سپس گزارشى از مساجد ديگر مدينه; مانند قبا، غمامه، شجره و... و در پايان از احد، فضيلت زيارت شهداى احد و جايهاى تاريخى مقدس پيرامون آن سخن رفته و با اشاره به جايگاه سقيفه بنى ساعده، اين بخش پايان يافته است.منابع ارجاعى اين بخش يكسر در پايان آمده است. به ترتيب اعدادى كه در متن نهاده شده است، گاهى يادكرد اين منابع بدون اشاره به صفحه و جلد آمده است كه مسلّم بى فايده است; مثلاً: وفاءالوفا، سيره ابن هشام، اخبار مدينه، راهنماى كمره اى، مروج الذهب و...بخش دوّم كتاب درباره مكه است، كه با عنوان «آشنايى مختصرى با تاريخ شبه جزيره عربستان» آغاز مى شود و با اشاره اى به جدّه و ميقاتها ادامه مى يابد. آنگاه سخن از شهر مكه است و نامهاى آن و اماكن معنوى ـ تاريخى مكه كه با گزارش تفصيلى مسجدالحرام آغاز مى شود و با توضيح و تبيين چگونگى ساختمان آن ادامه مى يابد. نامهاى كعبه تجديد بناى كعبه، پرده كعبه، اركان كعبه، جايهاى تاريخى و مقدس در داخل مسجدالحرام، چاه زمزم و چرايى نامگذارى آن; حجر اسماعيل و فضيلت آن نيز در اين بخش گزارش شده است.در بخشهاى بعدى نگاهى است به شهر مكه و آثار تاريخى آن. گورستانها، شعب ابى طالب كه همان قبرستان ابوطالب دانسته شده است و قطعاً نادرست است (ميقات، تابستان سال 72، شماره 4، ص 165) و مساجد مكه. اشكال ياد شده در منابع بخش پيشين، اينجا نيز هست، منابع كتاب نيز بدون هيچ گونه آگاهيهاى كتابشناسى در پايان كتاب آمده است.
لطفا منتظر باشید ...
