محمد ابراهيم احمدى
در اين سالها مساله ذى قيمت «اعتكاف» درجغرافياى زندگى و تاريخ فرهنگى ما از جايگاهو پايگاه مستحكم و شيرينى برخوردار شدهاست، به نحوى كه در ايام اعتكاف، مساجدجلوهاى زيباتر و نورانىتر پيدا مىكنند.
آرى، رويكرد مردم مؤمن خصوصا جوانان ونوجوانان به طرف اين مسائل، مصداق بارزىاز آيه شريفه «انما يعمر مساجدالله من آمنبالله و اليوم الاخر و اقام الصلوة...» (1) مىباشد كه باعث تعمير و آبادانى واقعىمساجد الهى شده است.
لازم به ذكر است كه همانا هدف از خلقتجن و انس، مساله معرفت و عبادت است (2) وبه يقين بيتوته كردن در بهترين مكانها(مساجد) و برترين زمانها (ماههاى رجب،شعبان و رمضان) و انجام عباداتى چون روزه،نماز، قرائت قرآن و دعا و مجالستبا اهل تقوا(معتكفان)، توفيقى از جانب پروردگار است;به طورى كه آفريدگار جهانيان به پيامبرانخود (حضرت ابراهيم و اسماعيل) و بندگانمصلح خود فرموده است كه مساجد را براىمعتكفان مهيا سازند. «و عهدنا الى ابراهيمو اسماعيل ان طهرا بيتى للطائفين والعاكفين و الركع السجود.» (3)
پس سزاوار و پسنديده است كه هر يك از مابه نوعى به تقويت و گسترش چنين ارزشهاىبزرگ اسلامى بپردازيم و آن را ارج نهيم.
اقامت و بيوته كردن در مسجد جهت انجامعبادت است.
شخص مقيم و ساكن در مسجد - كه بهعبادت الهى مىپردازد.- را معتكف گويند.
در همه ايام سال به جز عيد فطر و قربانمىتوان اعتكاف داشت.
ولى اعتكاف در ماه مبارك رمضان -خصوصا در دهه آخر مستحب مؤكد است.همچنين اعتكاف در «ايام البيض» يعنىروزهاى (13، 14 و 15) هر ماه قمرى (بهخصوص ماههاى رجب و شعبان) داراىبيشترين ثواب است.
در بيشتر روايات، مسجدالحرام،مسجدالنبىصلى الله عليه وآله، مسجد كوفه و مسجدبصره، ذكر شده است; وليكن براساساحاديثى ديگر در «مسجد جامع» هر شهرىنيز اعتكاف صحيح است. البته به فتواى فقهاو مراجع عظام، به قصد قربت و نيت رجاء ومطلوبيت مىتوان در مساجد جامع معتكفشد.
مدت اعتكاف حداقل سه روز است كهروزهاى اول و دوم مستحب بوده، ولى با كاملشدن دو روز اول، روز سوم واجب مىشود وهمين طور روزهاى چهارم و پنجم مستحب وروز ششم واجب است، الى آخر.
از اذان صبح روز اول اعتكاف تا اذان مغربروز سوم بايد در مسجد اقامت داشت.
بنابراين اعتكاف ديوانه، صحيح نيست.
در اعتكاف بلوغ شرط نبوده و لذا كودكانمميزى كه خوب و بد را تشخيص مىدهند ومسائل عبادى را درك مىكنند، مىتوانندمعتكف شوند.
انجام اين عبادات بايد براى تقرب به درگاهالهى (قربة الى الله) بوده باشد. در ضمن نوعاعتكاف از جهت وجوب و استحباب نيز بايدمشخص شود. (البته اعتكاف روز سوم، ششمو نهم در هر صورت واجب مىباشد.)
فرد معتكف در ايام اعتكاف بايد روزهبگيرد.
دراين مدت نبايد از مسجد خارج شد، مگردر حال ضرورت.
بر فرزندان و بانوان شرعا واجب است كه ازوالدين خود - به خصوص پدر و شوهر اجازهبگيرند.
كارهايى كه در روزها و شبهاى اعتكاف برمعتكف حرام است، عبارت است از:
1 - خريد و فروش.
2 - مجادله و نزاع در امور دنيوى.
3 - بوئيدن عطر و بوى خوش براى لذتبردن.
4 - مباشرت باهمسر.
5 - آنچه كه روزه را باطل مىكند. (كه البتهاكثر آنها در شب باعثبطلان اعتكافنمىشود.)
عدم رعايت موارد فوق، موجبباطل شدن اعتكاف، وجوب قضاى آن و دادنكفاره مىشود.
الف - در ايام اعتكاف مىتوان دعاهاىمتعددى چون دعاهاى ماه رجب و جوشنكبير را خواند; اما آنچه كه براى عموممعتكفان (باسواد و بىسواد) ممكن و آساناست، خواندن دعاها و اذكار كوتاه ولىپرمحتواست كه به برخى از آنها اشارهمىكنيم:
- اللهم كن لوليك الحجةابن الحسن...(دعاى امام زمانعليه السلام)
- لاحول و لا قوةالا بالله العلى العظيم
- ياالله، يا رب، يارحيم، ياغفور، يارزاق، يا تواب، يا ارحم الراحمين، يا غفارالذنوب، يا ستارالعيوب، الهى العفو و...
- سبوح قدوس رب الملائكة و الروح - اللهم صل على محمد و آل محمد - اللهم اغفرللمؤمنين و المؤمنات - اللهم اغفرلى و تب على - استغفرالله ربى و اتوب اليه
ب - خواندن نمازهاى واجب و مستحب; كهالبته خواندن نمازهاى قضاشده، در اولويتهستند و اما در خصوص نمازهاى مستحبى،مىتوان به مفاتيح الجنان و غيره مراجعه كرد.بنابراين در طول اين روزها و شبها هريك ازبرادران و خواهران معتكف - به هر مقدارى كهبرايشان امكان و ظرفيت وشوق وجود دارد.-مىتوانند اين قبيل دعاها ونمازها را زمزمه و تكراركنند.
از آنجايى كه فعلا درايران مساله اعتكافبيشتر در ماه «رجب» انجاممىگيرد، در رابطه بافضيلت اين ماه، به نمونههايى از احاديث اشارهمىكنيم:
پيامبراكرمصلى الله عليه وآلهمىفرمايند: «ماه رجب، ماهبزرگ خداوند است و ماهىدر حرمت و فضيلتبه آن نمىرسد... هماناماه رجب، ماه خداست و ماه شعبان، ماه من وماه رمضان، ماه امت من مىباشد. هر فردى كهيك روز از ماه رجب را روزه بگيرد، مستوجبرضايت و خشنودى بزرگ خدا مىشود وغضب الهى از او دور شده و درى از درهاىجهنم به رويش بسته مىشود. ماه رجب، ماهاستغفار امت من است; پس در اين ماه بسيارآمرزش بطلبيد. زيرا خداوند آمرزنده ومهربان است.»
امام صادقعليه السلام مىفرمايند: «هركس كهيك روز از آخر اين ماه (رجب) را روزه بگيرد،خدا او را از شدت سكرات مرگ و از هول بعد ازمرگ و عذاب قبر ايمن مىكند; و هركسى كهدو روز از آخر اين ماه را روزه بگيرد، بر صراطبه آسانى مىگذرد; و هر فردى كه سه روز ازآخر اين ماه را روزه بگيرد، از ترس بزرگ روزقيامت و از شدتها و هولهاى آن روز ايمن گرددو برات بيزارى از آتش جهنم را به او عطاكنند.»
امام موسى بن جعفرعليه السلام مىفرمايند:«هركسى كه يك روز از ماه رجب را روزهبگيرد، آتش جهنم يك سال راه از او دورمىشود و هر فردى كه سه روز از آن را روزهبگيرد، بهشتبر او واجب خواهد شد. همانارجب نام رودى است در بهشت كه از شيرسفيدتر و از عسل شيرينتر است; پس هرشخصى كه يك روز از ماه رجب را روزه داشتهباشد، به يقين از آن نهر بهشتى خواهدنوشيد.»
همانا زندگى جمعى عدهاى از افراد در يكمحيط (خانه، مدرسه، مسجد، اداره و...)داراى مزايا و بركات گوناگونى است; و اگرمديريتى سالم و صحيح و اخلاقى نيكو برآنمحيط و افرادش حاكم باشد، نتايج مفيدتر وپربارترى را در پىخواهد داشت.
در رابطه با بيتوته كردن چند روزهمعتكفان در مساجد نيز، مطالب فوق صادقاست. يعنى با برنامهريزى صحيح مىتوان بهنتايج مطلوب خود در اين چند روز و چندشب رسيد و الا خداى نكرده به علت عدمشناخت افراد، كثرت جمعيت، بدسليقگى وافراط در امر مقدس اعتكاف، ممكن است كهامر ناخوشايندى اتفاق بيفتد!
در ضمن از عموم افراد روحانى و مسؤولتقاضا مىكنيم كه با استفاده از كتابهايى چونثواب الاعمال و عقاب الاعمال، مفاتيحالجنان، الحكم الزاهره و... آيات و احاديثمورد بحث را شرح داده و به اطلاع معتكفان وديگران برسانند. اما نكات مورد نظر عبارتنداز :
سزاوار است كه رسانهها مطالبى را درخصوص اين عبادات همگانى به اطلاع مردمبرسانند و برادران معظم روحانى نيز احكامعمليه اعتكاف را براى معتكفين توضيح وشرح دهند.
بيان فلسفه و ثمرات عبادت، باعث تشويقو تقويت انگيزه مىشود; لذا زيبنده است كهفايدههاى متعدد اعتكاف براى همگان - بهويژه معتكفان - بازگو شود. فوائدى از قبيل:تزكيه روح، ازدياد ايمان و تقوا، كسب ثوابعظيم، نورانيت و نشاط قلبى، گشوده شدنعقدههاى درونى و رسيدن به آرامش و اميد،هدفمندشدن زندگى، كسب معارف و علوم،تقويت اراده و صبر، گسترش محبت،عطرآگين شدن فضاى زندگى، و در يك كلام،تقويت و گسترش ارزشها و هنجارهاىاسلامى و انسانى.
سرمايه گذارى درامور خير، به معناىسهيم شدن در عبادت و ثواب است; پس چهنيكوست افرادى كه به عللى توفيق اعتكاف راندارند، از طرق ديگر در اين امر مهم سرمايهگذارى نموده و از سود آن بهرهمند شوند.مثلا:
الف - رضايت دادن: مسؤولين مربوطه واولياى امور به زيردستان خود - در صورتامكان،- اجازه دهند تا در اعتكاف شركتنمايند.
ب - اطعام و مساعدت: اميد است كه مراكزخيريه و افراد نيكوكار در تامين غذاى افطار وسحرى و ديگر مايحتاج معتكفان، از قافلهابرار عقب نمانند.
ج - تشويق نمودن: ائمه جمعه و جماعت،مسؤولان، خانوادهها و... نيز از همت و ايمانبرادران و خواهران معتكف، قدردانى وتجليل نمايند و با حضور خود و تشويقهاىمادى و معنوى، باعث تقويت انگيزههاىمقدس در افراد معتكف شوند.
جهت مودت و محبتبيشتر بين معتكفانو براى جلوگيرى از بروز امورى بعضاناخوشايند، بهتر استبين معتكفين -مستقيم يا غير مستقيم - معارفهاى صورتبگيرد.
معتكفان از جهتسن، شغل، علم و... باهمتفاوتهايى دارند; لذا لازم است اولا حريم وشخصيت هركدام پاس داشته شود. ثانيا باسعه صدر و بزرگوارى اختلافات (روحى،فكرى و عملى) همديگر را تحمل فرمايند.
معتكفان از نظر شوق و ظرفيت نيز يكساننيستند; بنابراين در برنامههاى عبادى(سخنرانى، مباحثات علمى، قرائت قرآن،عزادارى، دعا، نوحه خوانى و...) بايد ميانهروى مراعات شود كه خداى ناكرده زياده روىدر امور، اثرات منفى ايجاد نكند.
در اين سفر و اردوى معنوى، بر مسافران وشيفتگان وادى عبادت و عرفان لازم است كهنخستبا توصيههاى اساتيد و سالكان طريقعشق و معرفت آشنا شوند و سپس به رياضتو تهذيب روح بپردازند تا در كوتاه مدت بهسرمنزل مقصود برسند. انشاءالله.
به عبارت ديگر، هدف از اعتكاف، رسيدنبه كمال و خشنودى خداوند است كه آن هممقدماتى دارد; مانند: اخلاص، خضوع،خشوع، تقوا، لقمه حلال، رجاء و اميد، توكل،توبه و استغفار، شكر و سپاس، اشك، دعا،استمرار ذكر و...
با تشكيل جلسات پرسش و پاسخ مىتوانبه سؤالات و شبهاتى كه احيانا براى معتكفانمطرح است، جواب داد. لذا بايسته است كهبرادران و خواهران به صورت شفاهى و كتبىسؤالات خود را از سروران روحانى وكارشناسان امور دينى بپرسند.
حال كه بهترين زمان و مكان و دوستاننصيب معتكفان شده است، علاوه بربركاتگوناگون اين ايام، نبايد از ثمرات مصاحبت ومجالستبا اهل علم و اخلاق، غافل شد.
يكى از شرايط استجابت دعا، طولانى بودنسجده است و از ديگر شرايط، دعا كردن براىديگران است; بنابراين دعا براى ظهور وسلامتى امام زمانعليه السلام، سلامتى و عزت رهبرمعظم، آزادى اسيران، پيروزى اسلام ومسلمين، شفاى جانبازان و بيماران، سلامتىو سعادت خدمتگزاران، خانواده، اقوام،دوستان و بانيان اعتكاف و خصوصا طلب علومقام و رحمت الهى براى امام راحلقدس سره،شهيدان و اموات، فراموش نشود.
شب و روز 13 رجب، سالروز ولادت مولودكعبه، حضرت اميرالمؤمنين علىعليه السلام است;نيكوستبه همين مناسبت، به ذكر فضائل ومناقب آن حضرت پرداخته شود.
باتوجه به اين كه 15 رجب مصادف بارحلتحضرت زينب كبرىعليها السلام مىباشد،شايسته استبه همين مناسبت، با ذكرفضائل و مصائب آن بانوى نمونه، به سوگوارىپرداخته شود.
حال كه خويشتن را در اين چند روز از همهچيز و همه جا فارغ ساختهايم و به جمعسالكان طريق دوست پيوستهايم، شايستهاستبراى نيل به تكامل معنوى، از تمامىلحظات ملكوتى اعتكاف استفاده كنيم. و بهقول ديگر، شبها و روزهاى اعتكاف همانهنگامههاى عروج و صعود است كه مىتوانمسافت چهل ساله را به سرعت طى كرد; پسزينهار كه اين خلوت و سفر معنوى به نوعى باغفلت و سهلانگارى سپرى شود!
آرى، «هرشب، شب قدر است اگر قدربدانى.» بايد مواظب بود در اين ايام و ليالىنورانى، صفات رذيلهاى مانند: سوءظن،حسادت، عجب، ريا، تكبر، غيبت، غفلت،دروغ و ساير امور ناپسند دل نورانى معتكفانرا آلوده نكند.
براساس آيات و روايات «تفكر» و «تدبر»بهترين عبادت است; لذا چه نيكوست كه درمسائل خداشناسى، خودشناسى و غيره بهتفكر و انديشه پرداخت.
يكى از نيازهاى روحى و جسمى هرانسانى،خواب است; لذا معتكفان براى خود ودوستان شرايط مطلوبى فراهم بسازند تا بعداز مدتى استراحت، با انرژى و شادابىبيشترى به امور عبادى خود بپردازند. از اينروست كه خداوند حتى خواب روزهدار را نيزعبادت شمرده است.
چه بسا عدهاى از معتكفان - خصوصانوجوانان - به سبب دورى از خانواده ودوستان، گاهى دچار دلتنگى بشوند; لذابستگان و ديگران مىتوانند با حضور خود درمسجد و ديدار از آنان، به تشويق و تقويتآنها بپردازند.
يكى از ثمرات گرانبهاى اعتكاف، مسالهتعاون و همكارى است كه مىتوان به روشهاىمتعدد، اين روحيه را تقويت كرد; همانند:جاروكردن مسجد، پذيرايى در هنگامههاىافطار و سحر، شستن ظروف و...
سزاوار است در خصوص فضائل مسجد،آداب و احكام آن را نيز به ياد سپرد و مراعاتنمود. مانند ثواب عبادت و نشستن در مسجد،رعايت كردن احترام و قداست مسجد،خواندن نماز تحيت، آلوده نكردن مسجد،وجوب طهارت آن در صورت آلودگى، عدمدست زدن به وسايل مسجد و غيره.
مسائل بهداشت فردى، جمعى و مكانىبايد مراعات شود; مثل: عدم حضور افرادى كهبيمارى مسرى دارند، پاكيزه نگه داشتنجايگاه، وجود لوازم بهداشتى و...
فراهم كردن كتابهاى قرآن، مفاتيحالجنان و مناجات، مهيا ساختن مهر و تسبيحبه اندازه كافى، وجود كمكهاى اوليه، فعالشدن سيستم تهويه و هواكش و...
از آنجايى كه براى عدهاى ممكن استموجبات غسل فراهم شود، لذا مسؤولينمحترم با نزديكترين گرمابه قراردادىببندند و يا اين كه در صورت امكان، در همانحياط و محوطه مسجد چند دوش حمام راهاندازى كنند.
عدم آوردن اشياء گران قيمت، عدم دستزدن به وسايل برقى و حرارتى، وجود مامورانانتظامى در اطراف جايگاه - خصوصا جايگاهاعتكاف خواهران - و غيره.
از آنجايى كه ممكن است در اين چند روزه -به صورت خطا و جهل يا خداى ناكرده عمد وعلم - نسبتبه ديگران بىاحترامى و غيبتى محققشده باشد، پس لازم است كه معتكفان گرامى درپايان اعتكاف، از همديگر لاليتبطلبند.
همان طورى كه پيش از اعتكاف بحمداللهدر امر «غبارروبى مساجد» مشاركتبه عملآمده; شايسته است پس از اتمام زمان ومراسم با شكوه و گسترده اعتكاف، بهبهداشت و غبار روبى جايگاه اعتكاف نيزاهميت داده شود.
برگزارى مسابقات دينى، نوشتن خاطرات،مقاله و شعر، كشيدن طرح پيرامون اعتكاف(قبل يا بعد از اتمام مراسم)، نوشتن و بازگوكردن پيشنهادها و انتقادات به مسؤولانمحترم ستاد اعتكاف، گرفتن عكس دستهجمعى با دوستان معتكف و...
1 - سوره توبه، آيه 18. 2 - سوره ذاريات، آيه 56. 3 - سوره بقره، آيه 125.