بخش اول اين مقاله که صرفاً بيان کننده ديدگاه استاد شهدي آيت الله مطهري است در شماره 67 در احتمال اول بيان شده بود که ابتکار از مأمون بوده او در ابتدا و يا تا انتهاي کار بر صميميت خود باقي مانده بود. در احتمال دوم بيان شد که ابتکار از فضل بن سهل ذوالرياستين وزير مأمون بوده و اين بدن سبب بوده که فضل يا شيعي بوده و يا قصد برگرداندن ايران به دوره زرتشي‌گري داشته است. فروض سه گانه احتمال سوم که به خاطر سياست ملک داري بوده عبارت است از جلب نظر ايرانيان، فرونشاندن قيام‌هاي علويان و خلع سلاح کردن حضرت رضا(ع).
اکنون بررسي فرضيه‌ها خدمت خوانندگان محترم تقديم مي‌گردد:
در ميان اين فرض‌ها در يك فرض البتّه وظيفه حضرت رضا(ع) همكارى شديد بوده، و آن فرض همان است كه فضل شيعه بوده و ابتكار در دست او بوده است. بنا بر اين فرض، ايرادى بر حضرت رضا از اين نظر نيست كه چرا ولايتعهدى را قبول كرد، اگر ايرادى باشد از اين نظر است كه چرا جدّى قبول نكرد. ولى ما از همين جا بايد بفهميم كه قضيّه به اين شكل نبوده است. حال ما از نظر يك شيعه نمىگوييم؛ از نظر يك آدم به اصطلاح بىطرف مىگوييم.
حضرت رضا يا مرد دين بود يا مرد دنيا. اگر مرد دين بود، بايد وقتى كه مىبيند چنين زمينهاى (براى انتقال خلافت از بنىالعبّاس به خاندان علوى) فراهم شده (با فضل) همكارى كند و اگر مرد دنيا بود، باز بايد با او همكارى مىكرد. پس اينكه حضرت همكارى نكرده و او را طرد نموده، دليل بر اين است كه اين فرض غلط است.
امّا اگر فرض اين باشد كه ابتكار از «ذوالرّياستين» است و او قصدش قيام عليه اسلام بوده، كار حضرت رضا صددرصد صحيح است؛ يعنى حضرت در ميان دو شرّ، آن شرّ كوچكتر را انتخاب كرده و در آن شرّ كوچكتر (همكارى با مأمون) هم به حدّاقلّ ممكن اكتفا نموده است.
اشكال، بيشتر در آنجايى است كه بگوئيم: ابتكار از خود مأمون بوده است. اينجاست كه شايد اشخاصى بگويند: وظيفه حضرت رضا(ع) اين بود كه وقتى مأمون او را دعوت به همكارى مىكند و سوء نيّت هم دارد، مقاومت كند، و اگر مىگويد: تو را مىكشم، بگويد: بكش؛ بايد حضرت رضا(ع) مقاومت مىكرد و به كشته شدن از همان ابتدا راضى مىشد و حاضر مىگرديد كه او را بكشند و به هيچ وجه همان ولايتعهدى ظاهرى و تشريفاتى و نچسب را نمىپذيرفت. اينجاست كه بايد قضاوت شود كه آيا امام بايد همين كار را مىكرد يا بايد قبول مىكرد؟
مسئلهاى است از نظر شرعى [و آن اين است كه مىدانيم كه خود را به كشتن دادن؛ يعنى كارى كردن كه منجر به قتل خود شود، گاهى جايز مىشود؛ امّا در شرايطى كه اثر كشته شدن بيشتر باشد از زنده ماندن، يعنى امر داير باشد كه يا شخص كشته شود و يا فلان مفسده بزرگ را متحمّل گردد؛ مثل قضيّه امامحسين(ع).
از امامحسين(ع) براى يزيد بيعت مىخواستند و براى اوّلين بار بود كه مسئله ولايتعهدى را معاويه عملى مىكرد. حضرت امام حسين كشته شدن را بر اين بيعت كردن ترجيح داد و به علاوه امامحسين(ع) در شرايطى قرار گرفته بود كه دنياى اسلام احتياج به يك بيدارى و يك اعلام امر به معروف و نهى از منكر داشت؛ ولو به قيمت خون خودش باشد. اين كار را كرد و نتيجههايى هم گرفت.
امّا آيا شرايط امام رضا(ع) نيز همين طور بود؟ يعنى واقعاً براى حضرت رضا كه بر سر دو راه قرار گرفته بود، جايز بود (كه خود را به كشتن دهد؟) يك وقت كسى به جايى مىرسد كه بدون اختيار خودش او را مىكشند؛ مثل قضيّه مسموميّت كه البتّه قضيّه مسموميّت از نظر روايات شيعه يك امر قطعى است، ولى از نظر تاريخ قطعى نيست.
بسيارى از مورّخين ـ حتّى مورّخين شيعه مثل مسعودى[1] ـ معتقدند كه حضرت رضا به اجل طبيعى از دنيا رفته و كشته نشده است. حال بنا بر عقيده معروفى كه ميان شيعه هست و آن اين است كه مأمون حضرت رضا را مسموم كرد، بسيار خوب، انسان يك وقت در شرايطى قرار مىگيرد كه بدون اختيار خودش مسموم مىشود، ولى يك وقت در شرايطى قرار مىگيرد كه ميان يكى از دو امر مختار و مخيّر است، خودش بايد انتخاب كند: يا كشته شدن را و يا اختيار.
اين را نگوييد: عاقبت همه مىميرند. اگر من يقين داشته باشم كه امروز غروب مىميرم، ولى الآن مرا مخيّر كنند ميان انتخاب يكى از دو كار، يا كشته بشوم يا فلان كار را انتخاب كنم، آيا در اينجا من مىتوانم بگويم: من كه غروب مىميرم، اين چند ساعت ديگر ارزش ندارد؟ نه، باز من بايد حساب كنم كه در همين مقدار كه مىتوانم زنده بمانم، آيا اختيار آن طرف، اين ارزش را دارد كه من حيات خودم را به دست خودم از دست بدهم؟
حضرت رضا مخيّر مىشود ميان يكى از دو كار: يا چنين ولايتعهدى را ـ كه من تعبير مىكنم به «ولايتعهد نچسب» و از مسلّمات تاريخ است ـ بپذيرد و يا كشته شدن كه بعد هم تاريخ بيايد او را محكوم كند. به نظر من مسلّم اوّلى را بايد انتخاب كند. چرا آن را انتخاب نكند؟ صرف همكارى كردن با شخصى مثل مأمون كه ما مىدانيم گناه نيست، نوع همكارى كردن مهمّ است.[2]
خلاصه نوشتههاى رهبر انقلاب اسلامى، آيتالله سيد على خامنهاى در خصوص تدابير امام رضا(ع) در مسئله ولايتعهدى چنين است: سياست و تدابير امام رضا(ع) در باره مسئله ولايتعهدى كه منجر شد اهداف مأمون به شكست بينجامد، بدين قرار است:
الف) هنگامى كه مأمون امام را از مدينه به خراسان دعوت كرد، آن حضرت فضاى مدينه را از كراهت و نارضايى خود پر كرد؛ به طورى كه همه كس در پيرامون امام، يقين كردند كه مأمون با نيّت سوء، حضرت را از وطن خود دور مىكند.
ب) هنگامى كه در مرو، پيشنهاد ولايتعهدى آن حضرت مطرح شد، حضرت به شدّت استنكاف كرد و تا وقتى كه مأمون صريحاً آن حضرت را تهديد به قتل نكرده بود، آن را نپذيرفت.
ج) با اين همه، امام(ع) فقط بدين شرط، وليعهدى را پذيرفت كه در هيچ يك از شئون حكومت دخالت نكند و به جنگ و صلح، عزل و نصب و تدبير امور نپردازد و مأمون نيز كه فكر مىكرد بعداً به تدريج مىتواند امام را به صحنه فعّاليتهاى خلافتى بكشاند، شرط امام را قبول كرد.
د) بهرهبردارى امام از اين ماجرا بسى مهمتر است. ايشان با قبول ولايتعهدى، دست به حركتى زد كه در تاريخ زندگى ائمّه، پس از پايان خلافت اهلبيت(ع) در سال چهلم هجرى تا آن روز و تا آخر دوران خلافت بىنظير بوده است و آن بر ملا كردن داعيه امامت شيعى، در سطح عظيم اسلامى و دريدن پرده غليظ تقيّه و رساندن پيام تشيّع به گوش همه مسلمان‌هاست.
? ) گرچه مأمون امام را جداى از مردم مىپسنديد و براى قطع رابطه معنوى و عاطفى ميان امام و مردم دست به هر كارى مىزد و حتّى آگاهانه مسير حركت امام از مدينه تا مرو را طورى انتخاب كرده بود كه از شهرهاى معروف به محبّت اهلبيت(ع) عبور نكند، ولى امام در همان مسير تعيينشده از هر فرصتى براى ايجاد رابطه جديدى ميان خود و مردم استفاده كرد. در «اهواز» آيات امامت را نشان داد. در «بصره» خود را در معرض محبّت دلهايى كه با او نامهربان بودند، قرار داد. در «نيشابور» حديث مشهور سلسلةالذّهب را براى هميشه به يادگار گذاشت. در «مرو» هم كه سر منزل اصلى و اقامتگاه دستگاه خلافت بود، هرگاه فرصتى دست مىداد، حصار دستگاه حكومت را براى حضور در انبوه جمعيت مردم مىشكافت.
و) نه تنها سرجنبانان تشيّع از سوى امام به سكوت و سازش تشويق نشدند، بلكه قرائن حاكى از آن است كه وضع جديد امام موجب دلگرمى آنان شد و شورشگرانى كه بيشتر دورانهاى عمر خود را در كوههاى صعبالعبور و آبادىهاى دوردست و با سختى و دشوارى مىگذراندند، با حمايت امام(ع) حتّى مورد احترام و تجليل كارگزاران حكومت در شهرهاى مختلف نيز قرار گرفتند.[3]
بهتر اين است كه ما مسئله را از وجهه حضرت رضا بررسى كنيم. اگر از اين وجهه بررسى كنيم، مخصوصاً اگر مسلّمات تاريخ را در نظر بگيريم، به نظر من بسيارى از مسائل مربوط به مأمون هم حلّ مىشود.[4]
يكى از مسلّمات تاريخ اين است كه آوردن حضرت رضا از مدينه به مرو، با مشورت امام و با جلب نظر قبلى امام نبوده است. يك نفر ننوشته كه قبلاً در مدينه مكاتبه يا مذاكرهاى با امام شده بود كه شما را براى چه موضوعى مىخواهيم و بعد هم امام به خاطر همان دعوتى كه از او شده بود و براى همين موضوع معيّن حركت كرد و آمد. مأمون امام را احضار كرد و بدون اين كه اصلاً موضوع روشن باشد، در مرو براى اوّلين بار موضوع را با امام در ميان گذاشت.
نه تنها امام را، عدّه زيادى از آل ابىطالب را دستور داد از مدينه تحت نظر و بدون اختيار خودشان حركت دادند (و به مرو) آوردند.[5] حتّى مسيرى كه براى حضرت رضا انتخاب كرد، يك مسير مشخّصى بود كه حضرت از مراكز شيعه نشين عبور نكند؛ زيرا از خودشان مىترسيدند. دستور داد كه حضرت را از طريق كوفه نياورند، از طريق بصره و خوزستان و فارس بياورند به نيشابور. خط سير را مشخّص كرده بود. (تا آن حضرت در دهم شوّال سال 201 هجرى وارد مرو شد).
كسانى هم كه مأمور اين كار بودند از افرادى بودند كه فوق العاده با حضرت رضا كينه و عداوت داشتند و عجيب اين است كه آن سردارى كه مأمور اين كار شد به نام «جَلودى» يا «جُلودى» (ظاهراً عرب هم هست)، آن چنان به مأمون وفادار بود و آن چنان با حضرت رضا مخالف بود كه وقتى مأمون در مرو قضيّه را طرح كرد، او گفت: من با اين كار مخالفم. هر چه مأمون گفت: خفه شو، گفت: من مخالفم، او و دو نفر ديگر به خاطر اين قضيّه به زندان افتادند و بعد هم به خاطر همين قضيّه كشته شدند.
(به اين ترتيب كه) روزى مأمون اينها را احضار كرد. حضرت رضا و عدّهاى از جمله فضل بن سهل ذوالرّياستين هم بودند. مجدّداً نظرشان را خواست. تمام اينها در كمال صراحت گفتند: ما صددرصد مخالفيم و جواب تندى دادند. اوّلى را گردن زد. دومى را خواست، او مقاومت كرد. وى را نيز گردن زد. به همين «جلودى» رسيد.[6] حضرت رضا كنار مأمون نشسته بودند. آهسته به او گفتند: از اين صرف نظر كن. جلودى گفت: يا اميرالمؤمنين! من يك خواهش از تو دارم، تو را به خدا حرف اين مرد را درباره من نپذير. مأمون گفت: قَسمت عملى است كه هرگز حرف او را دربارهات نمىپذيرم. (او نمىدانست كه حضرت شفاعتش را مىكند). همان جا گردنش را زد.
به هر حال، حضرت رضا را با اين حال آوردند و وارد مرو كردند. تمام آل ابىطالب را در يك محلّ جاى دادند و حضرت رضا را در يك جاى اختصاصى، ولى تحت نظر و تحتالحفظ، و در آنجا مأمون اين موضوع را با حضرت درميان گذاشت. اين يك مسئله كه از مسلّمات تاريخ است.
گذشته از اين مسئله كه اين موضوع در مدينه با حضرت در ميان گذاشته نشد، در مرو كه در ميان گذاشته شد حضرت شديداً ابا كرد. همين ابوالفرج در «مقاتل الطّالبين» نوشته است كه مأمون، فضل بن سهل و حسن بن سهل را فرستاد نزد حضرت رضا و (اين دو، موضوع را مطرح كردند). حضرت امتناع كرد و قبول نمىكرد. آخرش گفتند: چه مىگويى؟! اين قضيّه اختيارى نيست، ما مأموريّت داريم كه اگر امتناع كنى، همين جا گردنت را بزنيم. (و علماى شيعه مكرّر اين را نقل كردهاند). بعد مىگويد: باز هم حضرت قبول نكرد. اينها رفتند نزد مأمون.
بار ديگر خود مأمون با حضرت مذاكره كرد و باز تهديد به قتل كرد. يك دفعه هم گفت: چرا قبول نمىكنى؟![7] مگر جدّت على بن ابىطالب در شورا شركت نكرد؟![8] مىخواست بگويد كه اين با سنّت شما خاندان هم منافات ندارد، يعنى وقتى على(ع) آمد در شورا شركت كرد و (در امر انتخاب خليفه) دخالت نمود، معنايش اين بود كه عجالتاً از حقّى كه از جانب خدا براى خودش قائل بود، صرف نظر كرد و تسليم اوضاع شد تا ببيند شرايط و اوضاع از نظر مردمى چطور است؟ كار به او واگذار مىشود يا نه؟ پس اگر شورا، خلافت را به پدرت على مىداد، قبول مىكرد؛ تو هم بايد قبول كنى. حضرت آخرش تحت عنوان تهديد به قتل كه اگر قبول نكند كشته مىشود، قبول كرد. البتّه اين سؤال براى شما باقى است كه آيا ارزش داشت كه امام بر سر يك امتناع از قبول كردنِ ولايتعهدى، كشته شود يا نه؟ آيا اين نظير بيعتى است كه يزيد از امام حسين مىخواست يا نظير آن نيست؟ كه اين را بعد بايد بحث كنيم.
يكى ديگر از مسلّمات تاريخ اين است كه حضرت رضا شرط كرد و اين شرط را هم قبولاند كه من به اين شكل قبول مىكنم كه در هيچ كارى [ همچون عزل و نصب، جنگ و صلح و...[9] مداخله نكنم و مسئوليت هيچ كارى را نپذيرم. در واقع مىخواست مسئوليت كارهاى مأمون را نپذيرد و به قول امروزي‌ها ژست مخالفت را و اين كه ما و اينها به هم نمىچسبيم و نمىتوانيم همكارى كنيم، حفظ كند و حفظ هم كرد (البتّه مأمون اين شرط را قبول كرد).
لهذا حضرت حتّى در نماز عيد شركت نمىكرد تا آن جريان معروف رخ داد كه مأمون يك نماز عيدى از حضرت تقاضا كرد، امام فرمود: اين برخلاف عهد و پيمان من است. او گفت: اينكه شما هيچ كارى را قبول نمىكنيد، مردم پشت سر ما يك حرف‌هايى مىزنند. بايد شما قبول كنيد. و حضرت فرمود: بسيار خوب، اين نماز را قبول مىكنم، كه به شكلى هم قبول كرد كه خود مأمون و فضل پشيمان شدند و گفتند: اگر اين برسد به آنجا انقلاب مىشود. آمدند جلوى حضرت را گرفتند و ايشان را از بين راه برگرداندند و نگذاشتند كه از شهر خارج شوند.[10]
مسئله ديگر كه اين هم باز از مسلّمات تاريخ است، هم سنّىها نقل كردهاند و هم شيعهها، هم «ابوالفرج» نقل مىكند و هم در كتاب‌هاى ما نقل شده است،[11] طرز رفتار حضرت است بعد از مسأله ولايتعهدى. مخصوصاً خطابهاى كه حضرت [در روز پنجشنبه دهم رمضان سال 201 هجرى قمرى] در مجلس مأمون در همان جلسه ولايتعهدى مىخواند، عجيب جالب است. به نظر من حضرت با همين خطبه يك سطر و نيمى ـ كه همه آن را نقل كردهاند ـ وضع خودش را روشن كرد. خطبهاى مىخوانَد، در آن خطبه نه اسمى از مأمون مىبَرد و نه كوچك‌ترين تشكّرى از او مىكند. قاعدهاش اين است كه اسمى از او ببرد و لااقل يك تشكّرى بكند.[12]
اوّلين كسى كه به دستور خليفه، دست بيعت به سوى امام دراز كرد، عبّاس فرزند مأمون بود و پس از او فضل بن سهل وزير اعظم، يحيى بن اكثم مفتى دربار، عبداللّه بن طاهر فرمانده لشكر و سپس عموم اشراف و رجال بنىعبّاس كه حاضر بودند، با آن حضرت بيعت كردند.[13]
«ابوالفرج اصفهانى» مىگويد:
بالأخره روزى را معيّن كردند و گفتند: در آن روز مردم بايد بيايند با حضرت رضا بيعت كنند. مردم هم آمدند. مأمون براى حضرت رضا در كنار خودش محلّى و مجلسى قرار داد و اوّل كسى را كه دستور داد بيايد با حضرت رضا بيعت كند، پسر خودش عبّاس بن مأمون بود. دومين كسى كه آمد، يكى از سادات علوى بود. بعد به همين ترتيب گفت: يك عبّاسى و يك علوى، بيايند بيعت كنند و به هر كدام از اينها هم جايزه فراوانى مىداد و مىرفتند. وقتى آمدند براى بيعت، حضرت دستش را به شكل خاصّى رو به جمعيّت گرفت. مأمون گفت: دستت را دراز كن تا بيعت كنند. فرمود: نه، جدّم پيغمبر هم اين جور بيعت مىكرد، دستش را اينجور مىگرفت و مردم دستشان را مىگذاشتند به دستش. بعد خطبا و شعرا، سخنرانان و شاعران ـ اينها كه تابع اوضاع و احوال هستند ـ آمدند و شروع كردند به خطابه خواندن، شعر گفتن، در مدح حضرت رضا سخن گفتن، در مدح مأمون سخن گفتن، و از اين دو نفر تمجيدكردن. بعد مأمون به حضرت رضا(ع) گفت: قُمْ فَاخْطُبِ النّاس وَ تَكلَّمْ فيهِمْ. برخيز خودت براى مردم سخنرانى كن.
قطعاً مأمون انتظار داشت كه حضرت در آنجا يك تأييدى از او و خلافتش بكنند.[14] حضرت برخاست و در يك سطرونيم فقط، صحبت كرد كه جملاتش در واقع ايراد تمام كارهاى آنها بود. مضمونش اين است: ما (يعنى ما اهلبيت، ما ائمّه) حقّى داريم بر شما مردم به اين كه ولىّ امر شما باشيم: «اِنَّ لَنا حَقَّاً بِولايَةِ اَمْرِكُمْ».
معنايش اين است كه اين حقّ اصلاً مال ما هست و چيزى نيست كه مأمون بخواهد به ما واگذار كند. «وَ لكُمْ عَلَيْنا مِنْ الْحَقِّ» عين عبارت يادم نيست[15] و شما در عهده ما حقّى داريد. حقّ شما اين است كه ما شما را اداره كنيم. و هر گاه شما حقّ ما را به ما داديد ـ يعنى هر وقت شما ما را به عنوان خليفه پذيرفتيد ـ بر ما لازم مىشود كه آن وظيفه خودمان را درباره شما انجام دهيم، و السّلام.
دو كلمه: «ما حقّى داريم و آن خلافت است، شما حقّى داريد به عنوان مردمى كه خليفه بايد آنها را اداره كند؛ شما مردم بايد حقّ ما را به ما بدهيد، و اگر شما حقّ ما را به ما بدهيد، ما هم در مقابل شما وظيفهاى داريم كه بايد انجام دهيم و وظيفه خودمان را انجام مىدهيم». نه تشكّرى از مأمون و نه حرف ديگرى، و بلكه مضمون برخلاف روح جلسه ولايتعهدى است.
بعد هم اين جريان همين طور ادامه پيدا مىكند حضرت رضا يك وليعهد به اصطلاح تشريفاتى است كه حاضر نيست در كارها مداخله كند و در يك مواردى هم كه اجباراً مداخله مىكند، به شكلى مداخله مىكند كه منظور مأمون تأمين نمىشود؛ مثل همان قضيّه نماز عيد خواندن.[16]
برخى به حضرت رضا(ع) اعتراض كردند كه چرا همين مقدار اسم تو آمد جزءِ اينها؟ فرمود: آيا پيغمبران شأنشان بالاتر است يا اوصياي پيغمبران؟ گفتند: پيغمبران. فرمود: يك پادشاه مشرك بدتر است يا يك پادشاه مسلمان فاسق؟ گفتند: پادشاه مشرك. فرمود: آن كسى كه همكارى را با تقاضا بكند، بالاتر است يا كسى كه به زور به او تحميل كنند؟ گفتند: آن كسى كه با تقاضا بكند. فرمود: يوسف صدّيق پيغمبر است، عزيز مصر كافر و مشرك بود، و يوسف خودش تقاضا كرد كه: )اِجْعَلْنى عَلى خَزائِنِ الْاَرْضِ اِنّى حَفيظٌ عَليمٌ(؛[17] چون مىخواست پستى را اشغال كند كه از آن پست حسن استفاده كند، تازه عزيز مصر كافر بود، مأمون مسلمان فاسقى است؛ يوسف پيغمبر بود، من وصىّ پيغمبر هستم؛ او پيشنهاد كرد و مرا مجبور كردند. صرف اين قضيّه كه نمىشود مورد ايراد واقع شود.
حال، حضرت موسىبن جعفرى كه صفوان جمّال را كه صرفاً همكارى مىكند و وجودش به نفع آنهاست، شديد منع مىكند و مىفرمايد: چرا تو شترهايت را به هارون اجاره مىدهى؟ علىّبن يقطين را كه محرمانه با او سَر و سرّى دارد و شيعه است و تشيّع خودش را كتمان مىكند، تشويق مىنمايد كه حتماً در اين دستگاه باش، ولى كتمان كن و كسى نفهمد كه تو شيعه هستى، وضو را مطابق وضوى آنها بگير، نماز را مطابق نماز آنها بخوان، تشيّع خودت را به اشدّ مراتب مخفى كن، امّا در دستگاه آنها باش كه بتوانى كار بكنى.
اين همان چيزى است كه همه منطق‌ها اجازه مىدهد. هر آدم با مسلكى به افراد خودش اجازه مىدهد كه با حفظ مسلك خود و به شرط اين كه هدف، كار براى مسلك خود باشد نه براى طرف، (وارد دستگاه دشمن شوند)؛ يعنى آن دستگاه را استخدام كنند براى هدف خودشان، نه دستگاه، آنها را استخدام كرده باشد براى هدف خود. شكلش فرق مىكند؛ يكى جزءِ دستگاه است، نيروى او صرف منافع دستگاه مىشود، و يكى جزءِ دستگاه است، نيروى دستگاه را در جهت مصالح و منافع آن هدف و ايدهاى كه خودش دارد، استخدام مىكند.
به نظر من اگر كسى بگويد اين مقدار هم نبايد باشد، اين يك تعصّب و يك جمود بىجهت است. همه ائمّه اين جور بودند كه از يك طرف، شديد همكارى با دستگاه خلفاى بنىاميّه و بنىالعبّاس را نهى مىكردند و هر كسى كه عذر مىآورد كه آقا بالأخره ما نكنيم كس ديگر مىكند، مىگفتند: همه نكنند، اين كه عذر نشد، وقتى هيچ كس نكند كار آنها فلج مىشود.
و از طرف ديگر، افرادى را كه آن چنان مسلكى بودند كه در دستگاه خلفاى اموى يا عبّاسى كه بودند در واقع دستگاه را براى هدف خودشان استخدام مىكردند، تشويق مىكردند چه تشويقى! مثل همين علىّ بن يقطين يا اسماعيل بن بزيع و رواياتى كه ما در مدح و ستايش چنين كسانى داريم، حيرت آور است؛ يعنى اينها را در رديف اولياء اللَّه درجه اوّل معرفى كردهاند. رواياتش را شيخ انصارى در مكاسب در مسئله ولايت جائر نقل كرده است.[18]
سؤال اوّل: وقتى معاويه، يزيد را به ولايتعهدى انتخاب كرد همه مخالف بودند، نه به خاطر اين كه يزيد يك شخصيّت فاسدى بود، بلكه اساساً با اصل ولايتعهدى مخالفت مىشد. آن وقت چطور شد كه ولايتعهدى در زمان مأمون اين ايراد را نداشت؟
جواب: اوّلاً اين كه مىگويند مخالفت مىشد، آن چنان هم مخالفت نمىشد؛ يعنى آن وقت هنوز ديگران به خطرات اين مطلب توجّه نكرده بودند، فقط عدّه كمى توجّه داشتند و اين بدعتى بود كه براى اوّلين بار در دنياى اسلام به وجود آمد و علّت آن عكسالعمل بسيار شديد امام حسين نيز همين بود كه بىاعتبارى و بدعت بودن و حرام بودن اين كار را مشخّص كند كه كرد.
در دورههاى بعد اين امر، ديگر جنبه مذهبى خودش را از دست داده بود؛ همان شكل ولايتعهدهاى دوران قبل از اسلام را به خود گرفته بود كه پشتوانهاش فقط زور بود و ديگر جنبه به اصطلاح اسلامى نداشت و علّت مخالفت حضرت رضا با قبول ولايتعهدى نيز يكى همين بود - و در كلمات خود حضرت هست - كه اصلاً خود اين عنوان ولايتعهد عنوان غلطى است؛ چون معنى ولايتعهد اين است كه حقّ مال من است و من زيد را براى جانشينى خودم انتخاب مىكنم؛ و آن بيانى كه حضرت فرمود: اين مال توست يا مال غير؟ و اگر مال غير است، تو حقّ ندارى بدهى، شامل ولايتعهد هم هست.
سؤال دوم: فرضى فرمودند كه اگر فضلبن سهل، شيعى واقعى بود، مصلحت بود كه حضرت در ولايتعهدى با ايشان همكارى كند و بعد دست مأمون را از خلافت كوتاه كنند. اينجا اشكالى پيش مىآيد و آن اين كه در اين صورت لازم مىشد كه حضرت مدّتى اعمال مأمون را تصويب كنند و حال آنكه با توجّه به عمل حضرت على(ع) امضا كردن كار ظالم، در هر حدّى جايز نيست.
جواب: به نظر مىرسد كه اين ايراد وارد نباشد. فرموديد: به فرض اين كه فضلبن سهل شيعى بود، حضرت بايد مدّتى اعمال مأمون را امضا مىكرد و اين جايز نبود هم چنان كه حضرت امير حكومت معاويه را امضا نكرد.
خيلى تفاوت است ميان وضع حضرت رضا نسبت به مأمون و وضع حضرت امير نسبت به معاويه. حضرت امير مىبايست امضايش به اين شكل مىبود كه معاويه به عنوان يك نايب و كسى كه از ناحيه او منصوب است، كار را انجام دهد، يك ظالمى مثل معاويه به عنوان نيابت از علىّبن ابىطالب كار كند؛ ولى قضيّه حضرت رضا اين بود كه حضرت رضا بايد مدّتى كارى به كار مأمون نداشته باشد؛ يعنى مانعى در راه مأمون ايجاد نكند.
بهطور كلّى، هم منطق و هم شرعاً فرق است ميان اين كه مفسدهاى را ما خودمان بخواهيم تأثيرى در ايجادش داشته باشيم - كه در اينجا يك وظيفه داريم - و اين كه مفسده موجودى را بخواهيم از بين ببريم (كه در اينجا وظيفه ديگرى داريم).
مثالى عرض مىكنم: يك وقت هست من شير آب را باز مىكنم كه آب بيايد داخل حياط شما، خرابى به بار آورد. اينجا من ضامن حياط شما هستم؛ به جهت اين كه در خرابى آن تأثير داشتهام. و يك وقت هست كه من از كنار كوچه رد مىشوم، مىبينم كه شير آب باز شده و آب به پاى ديوار شما رسيده است. اينجا اخلاقاً من وظيفه دارم كه اين شير را ببندم و به شما خدمت كنم. نمىكنم و اين ضرر به شما وارد مىآيد. در اينجا اين كه كار بر من واجب نيست. اين را گفتم از نظر اين كه خيلى فرق است ميان اين كه كارى به دست شخصى يا به دستِ دست او مىخواهد انجام شود، و اين كارى را يك كس ديگر انجام مىدهد و ديگرى وظيفه از بين بردن آن را دارد.
معاويه، مافوقش على(ع) بود يعنى تثبيت معاويه معنايش اين بود كه على(ع) معاويه را به عنوان دستى براى خود بپذيرد؛ ولى تثبيت (مأمون توسّط) حضرت رضا (به قول شما) معنايش اين است كه حضرت رضا مدّتى در مقابل مأمون سكوت داشته باشد. اين، دو وظيفه است. در آنجا على(ع) مافوق است. در اينجا قضيّه برعكس است، مأمون مافوق است. اين كه حضرت رضا مدّتى با فضلبن سهل همكارى كند، يا به قول شما (مأمون را) تثبيت كند، يعنى مدّتى در مقابل مأمون ساكت باشد. مدّتى ساكت بودن براى مصلحت بزرگ‌تر، براى انتظار كشيدن يك فرصت بهتر، مانعى ندارد.
به علاوه، در قضيّه معاويه، مسئله تنها اين نيست كه حضرت راضى نمىشد كه معاويه يك روز حكومت كند (البتّه اين هم يك مسأله آن است، فرمود: من راضى نمىشوم كه ظالم حتّى يك روز حكومت كند)، مسأله ديگرى هم وجود داشت كه جهت عكس قضيّه بود؛ يعنى اگر حضرت، معاويه را نگاه مىداشت، او روز به روز نيرومندتر مىشد و از هدف خودش هم برنمىگشت. ولى در اينجا فرض اين است كه بايد صبر كنند تا روز به روز مأمون ضعيفتر شود و خودشان قوىتر گردند. پس اينها را نمىشود با هم قياس كرد.
سؤال سوم: سؤال بنده راجع به مسموميّت حضرت رضا(ع) بود؛ چون جنابعالى ضمن بياناتتان فرموديد كه حضرت رضا معلوم نيست كه مسموم شده باشد، ولى واقعيّت اين است كه چون هرچه مىگذشت، بيشتر معلوم مىشد كه خلافت حقّ حضرت رضاست. مأمون مجبور شد كه حضرت رضا را مسموم كند. دليلى كه مىآورند راجع به سن حضرت رضاست كه حضرت رضا در سن 52 سالگى از دنيا رفتند. اين كه امامى كه تمام جنبههاى بهداشتى را رعايت مىكند و مثل ما افراط و تفريط ندارد، در سن 52 سالگى بميرد، خيلى بعيد است. همچنين آن حديث معروف مىفرمايد:«ما مِنّا اِلاّ مَقْتولٌ اَوْ مَسْمومٌ».
يعنى هيچ كدام از ما (ائمّه) نيستيم، الاّ اين كه كشته شديم يا مسموم شديم. بنابراين اين امر از نظر تاريخ شيعه مسلّم است. حالا اگر صاحب مروج الذّهب (مسعودى) اشتباهى كرده، دليل نمىشود كه ما بگوييم حضرت رضا را مسموم نكردهاند، بلكه از نظر اكثر مورّخين شيعه حضرت رضا مسلّماً مسموم شدهاند.
جواب: من عرض نكردم كه حضرت رضا را مسموم نكردهاند. من خودم شخصاً از نظر مجموع قرائن همين نظر شما را تأييد مىكنم. قرائن همين را نشان مىدهد كه ايشان را مسموم كردند و يك علّت اساسى همان قيام بنىالعبّاس در بغداد بود.
مأمون در حالى حضرت رضا را مسموم كرد كه از خراسان به طرف بغداد مىرفت و مرتّب (اوضاع بغداد را) به او گزارش مىدادند. به او گزارش دادند كه اصلاً بغداد قيام كرده. او ديد كه حضرت رضا را معزول كه نمىتواند بكند و اگر با اين وضع هم بخواهد برود آنجا بسيار مشكل است. براى اين كه زمينه رفتن به آنجا را فراهم كند و به بنىالعبّاس بگويد كار تمام شد، حضرت رضا را مسموم كرد.
آن علّت اساسى‌اي كه مىگويند و قابل قبول هم هست و با تاريخ نيز وفق مىدهد، همين جهت است؛ يعنى مأمون ديد كه رفتن به بغداد عملى نيست و بقاى بر ولايتعهدى هم عملى نيست (با اين كه مأمون جوان‌تر بود، حدود 28 سال داشت و حضرت رضا 55 سال داشتند و حضرت رضا نيز در آغاز به مأمون فرمود: من از تو پيرترم و قبل از تو مىميرم) و اگر به اين شكل بخواهد به بغداد برود، محال است كه بغداد تسليم بشود و يك جنگ عجيبى در مىگيرد. وضع خود را خطرناك ديد. اين بود كه تصميم گرفت هم فضل را از ميان بردارد و هم حضرت رضا را.
فضل را در حمّام سرخس از بين برد. البتّه اين قدر معلوم است كه فضل به حمّام رفته بود، عدّهاى با شمشير ريختند و قطعه قطعهاش كردند و بعد هم گفتند: «افرادى با او كينه داشتند» (و اتّفاقاً يكى از پسرخالههاى او نيز جزء قتله بود). خونش را لوث كردند، ولى ظاهر اين است كه آن هم كار مأمون بود؛ ديد او خيلى قدرت پيدا كرده و اسباب زحمت است، او را از بين برد. بعد، از سرخس آمدند به همين طوس. گزارش‌هاى بغداد هم مىرسيد. ديد نمىتواند با حضرت رضا و وليعهد علوى وارد بغداد شود. اين بود كه حضرت را نيز در آنجا كشت.
يك وقت يك حرفى مىزنيم از نظر آنچه كه براى خود ما امرى است مسلّم. از نظر روايات شيعى شكّى نيست در اين كه مأمون (حضرت رضا را مسموم كرد)، ولى از نظر برخى مورّخين اينطور نيست؛ مثلاً مورّخ اروپايى اين حرف را قبول نمىكند. او مدارك تاريخى را مطالعه مىكند، مىگويد: تاريخ نوشته قيل. اغلب مورّخين اهل تسنّن كه (اين قضيّه را) نقل كردهاند، نوشتهاند حضرت آمد در (طوس) مريض شد و فوت كرد و «قيل» كه مسموم شد (و گفته شده كه مسموم شد). اين بود كه من خواستم با منطقى غير منطق شيعه نيز در اين زمينه صحبت كرده باشم، و الّا قرائن همه حكايت مىكند از همين كه حضرت را مسموم كردند.[19]
[1] . مسعودى به عقيده بسيارى از علما يك مورّخ شيعى است. [2] . سيرى در سيره ائمّه اطهار:، ص 232 - 229. [3] . ر. ك به: مقاله آيتاللّه خامنهاى در كنگره جهانى امام رضا(ع). [4] . ر.ك به: سيرى در سيره ائمّه اطهار:، ص217 - 219. [5] . الارشاد، ج 2، ص 259 - 260؛ كشف الغمّة، ج3، ص 65. [6] . جلودى يك سابقه بسيار بدى هم داشت و آن اين بود كه در قيام يكى از علويّين كه در مدينه قيام كرده و بعد مغلوب شده بود، هارون ظاهراً به همين جلودى دستور داده بود كه برو در مدينه تمام اموال آل ابىطالب را غارت كن، حتّى براى زن‌هاى اينها زيور نگذار و جز يك دست لباس، لباس‌هاى اينها را از خانههاشان بيرون بياور. آمد به خانه حضرت رضا. حضرت دم در را گرفت و فرمود: من راه نمىدهم. گفت: من مأموريت دارم، خودم بايد بروم لباس از تن زن‌ها بكنم و جز يك دست لباس برايشان نگذارم. فرمود: هر چه كه تو مىگويى من حاضر مىكنم، ولى اجازه نمىدهم داخل شوى. هر چه اصرار كرد، حضرت اجازه نداد. بعد خود حضرت (به زن‌ها) فرمود: هر چه داريد، به او بدهيد كه برود و او لباس‌ها و حتى گوشواره و النگوى آنها را جمع كرد و رفت. [7] . آنها خودشان مىدانستند كه ته دل‌ها چيست و حضرت رضا چرا قبول نمىكند. حضرت رضا قبول نمىكرد، چون خود حضرت هم بعدها به مأمون فرمود: تو مال چه كسى را دارى مىدهى؟! اين مسئله براى حضرت مطرح بود كه مأمون مال چه كسى را دارد مىدهد؟ و قبول كردن اين منصب از وى به منزله امضاى اوست. اگر حضرت رضا خلافت را من جانب اللَّه حقّ خودش مىداند، به مأمون مىگويد: تو حقّ ندارى مرا وليعهد كنى، تو بايد واگذار كنى بروى و بگويى من تا كنون حقّ نداشتم، حقّ تو بوده، و شكل واگذارى قبول كردن توست و اگر انتخاب خليفه به عهده مردم است، باز به او چه مربوط؟! [8] . الارشاد، ج 2، ص259؛ علل الشّرايع، ج1، ص226. [9] . . الارشاد، ج2، ص260؛ اعلام الورى باعلام الهدى، ص334. [10] . ر. ك به: آشنايى با قرآن، ج 3، ص 104 - 107. [11] . الارشاد، ج 2، ص261 - 264. [12] . ر. ك به: سيرى در سيره ائمّه اطهار:، ص217 ، 219، 221 ، 222، 232 و 237؛ كشف الغمّة، ج 3، ص123 - 128. [13] . زندگانى پيشواى هشتم، امام على بن موسى الرّضا، ص 82 - 87 . [14] . سيرى در سيره ائمّه اطهار:، ص210 - 216. [15] . در بحار الانوار، ج 49، ص 146، عبارت چنين است: «لنا عليكم حقّ برسول اللّهصلى الله عليه وآله، ولكم علينا حقّ به، فاذا أنتم أدّيتم إلينا ذلك وجب علينا الحقّ لكم». [16] . سيرى در سيره ائمّه اطهار:، ص 221 - 222. [17] . يوسف/ 55 . [18] . سيرى در سيره ائمّه اطهار:، ص233 - 235. [19] . همان، ص238 - 243.