علاوه بر بارگاه قدسى حضرت معصومه(س) در اين شهر ستارگان فروزان ديگرى بر خاك خفتهاند كه آشنايى با تكتك آنان كار بيشتر و مجال گستردهترى مىخواهد. براى راهنمايى زائران كريمه اهلبيت(ع) در اين شماره فهرستى از امامزادگان ديگر قم تقديم مىشود. اميد است در شمارههاى آينده به تقديم گزارشهاى مفيدترى از اين كاروان كوثر موفق شويم.
عبدالوحيد وفائى
پس از به ولايتعهدى رسيدن امام رضا عليهالسلام علويان و سادات بىشمارى به شوق ديدار وى راهى سرزمين ايران گشتند. ولى بعض از آنان هنوز در نيمههاى راه بودند كه خبر شهادت امام(ع) را شنيدند و ديگر به حجاز باز نگشته و از خوف جان خويش در مناطق امن ايران بخصوص شهر قم جلاى وطن زدند.
از اينرو بسيارى از امامزادگان به اين منطقه مهاجرت كرده و پس از گذراندن عمر طبيعى خويش در همين ديار به خاك آرميدند و بركات و معنويات بسيارى را براى اين ديار به بار آوردند.
و اين نيز از افتخارات اين شهر و مردمش به شمار مىرود. زيرا زمانى كه فرزندان امامان در گوشه و كنار سرزمينهاى مختلف به شهادت مىرسيدند امامزادگان بسيارى در كمال آرامش، زندگى خويش را در اين منطقه سپرى مىكردند.
مردم اين ديار همانگونه كه از دخت گرامى امام موسى بنجعفر(ع) به گرمى استقبال نمودند از ديگر امامزادگان و مهاجران سادات نيز استقبال نمودند و برگ افتخار ديگرى بر كتاب تاريخ خويش افزودند. شاهد اين مطلب كثرت بىشمارى از امامزادگان اين شهر مىباشد. به طورى كه رقم امامزادگان اين خطه را چهارصد و چهل و چهار (444) عدد بيان داشتهاند كه بعضى از آنان داراى بقعه و ضريح نيز مىباشند و از زيباترين شيوههاى معمارى عصر و دوران خود بهرهمندند.
در اين نوشتار سعى ما بر آن است تا به امامزادگان مشهور و بدون واسطه اين ديار اشاره داشته و سپس به اسامى ديگر امامزادگان بسنده كنيم و مشتاقان و جويندگان اين بحث را به كتابهاى تربت پاكان و گنجينه آثار قم كه در اين باره به بحث مفصل پرداختهاند، ارجاع مىدهيم.
چهل اختران: چهل اختران مقبره جمعى از سادات و امامزادگان - واقع در خيابان آذر - است كه در سابق مركب از سه بنا (چهل اختران، شاهزاده زيد، موسى مبرقع) بوده است ولى اكنون از مجموعه نورهاى به هم پيوسته آنان تشكيل يافته، و زيارتگاهى مشترك را به خود اختصاص داده است.
در اين مكان مقدس، «موسى مبرقع» فرزند امام محمدتقى(ع) از ستارگان درخشان و امامزادگان معروف شهر به خاك سپرده شده است. وى نخستين كس از سادات رضويه است كه در سال256(ه) در قم رحل اقامت افكنده و در اين شهر باقى مانده است. تا جايى كه تمام سادات رضويه را از نسل ايشان مىدانند.
امامزاده موسى در سال296(ه) (1) از دنيا رحلت نموده و در منزل خويش - مزار كنونيش در مقربه چهل اختران - دفن گرديده است. در جوار قبر موسى، امامزادگانى چون «محمد» و «زينب» دو فرزند بزرگوار موسى مبرقع; «امكلثوم»، «فاطمه»، «بريهه»، «امسلمه» و «احمد بنمحمد بناحمد بنموسى» از نوادگان آن بزرگوار و شاهزاده «زيد بنعلى» از نوادگان سيدالساجدين(ع) نيز به خاك سپرده شدهاند.
امامزاده حمزه: مزار اين امامزاده در خيابان آذر نزديك به «ميدان كهنه» قرار گرفته و مركب از دو بقعه است:
1 - بقعه و مزار شاه حمزه (2) فرزند (بدون واسطه) موسى بنجعفر(ع) و برادر احمد بنموسى (شاهچراغ در شيراز).
2 - بقعه و مزار شاهزاده احمد كه از نوادگان موسى بنجعفر(ع) محسوب مىشود.
امامزاده احمد: چهار امامزاده در شهر قم بدين نام شهرت دارند كه هر كدام داراى بقعه و مزار جدا مىباشند:
1 - امامزاده احمد (در جوار شاه حمزه).
2 - امامزاده احمد (واقع در بلوار 15 خرداد - نرسيده به شاه سيد على - كه معروف به احمد ميانى و ابواحمد و از نوادگان محمد بنحنيفه است).
3 - امامزاده احمد (واقع در خاكفرج).
4 - امامزاده احمد بنقاسم (واقع در فلكه امامزاده قاسم - دروازه قلعه) در باره اجداد اين امامزاده اختلافنظر است; بعضى او را از فرزندان موسى بنجعفر(ع) و برخى وى را از نوادگان امام جعفرصادق(ع) مىدانند «حسن قمى» نويسنده كتاب تاريخ قم و «شيخ عباس قمى» در كتاب منتهىالامال او را از فرزندان امام صادق(ع) مىخوانند.
امامزاده على بنجعفر(ع) (3) : وى از فرزندان بدون واسطه امام جعفرصادق(ع) مىباشد (مزار او در خيابان چهارمردان جنب گلزار شهدا، زيارتگاه شيفتگان اهلبيت(ع) است.)
خاكفرج: در خيابان خاكفرج (انتهاى 30 مترى كيوانفر) سه بنا وجود دارد كه هر يك از سابقه تاريخى برخوردارند:
1 - امامزاده خاكفرج: مزار شاهزاده احمد از نوادگان امام سجاد(ع).
2 - صفورا: جنب مزار امامزاده خاكفرج است كه برخى وى را از اولاد عمر بنعلى بنابيطالب دانستهاند ولى اصل و نسب اين امامزاده به درستى مشخص نيست. هم اكنون اين مزار به نام «امامزاده محمد» مشهور مىباشد.
3 - قبه هشت گوشه در خاكفرج; كه در وسط آن چاهى وجود دارد. اين بنا از قرنهاى نهم و دهم هجرى مىباشد و گويند حضرت ابراهيم خليل(ع) حجرالاسود را از اين مكان برداشته و در كعبه نصب نموده است.
امامزاده شاه اسماعيل (معروف به سيد سربخش): از نوادگان امام صادق(ع) و مزارش واقع در خيابان آذر -روبهروى چهل اختران - است.
شاهزاده ابراهيم: به اين نام دو امامزاده در شهر قم وجود دارد:
1 - امامزاده ابراهيم: واقع در خيابان چهارمردان روبهروى گلزار شهدا. وى را از نوادگان امام موسى بنجعفر(ع) معرفى نمودهاند.
2 - امامزاده ابراهيم (بخشى): واقع در خيابان امامزاده ابراهيم، در اين مكان مزار دو تن از نوادگان موسى بنجعفر(ع) به نام «ابراهيم» و «محمد» قرار دارد.
امامزاده شاه جعفر: واقع در خيابان شاه ابراهيم كه يكى از كهنترين مزارهاى شهر و از نوادگان امام كاظم(ع) به حساب آمده است.
امامزاده سيد معصوم: واقع در انتهاى خيابان نيروگاه و از اولاد امام زينالعابدين(ع) است.
شاهزاده عبدالله: از نوادگان امام سجاد(ع) كه در سابق به آن «شاه زيد» مىگفتند. اين مزار بعد از امامزاده سيد معصوم (در قلعه صدرى) واقع است.
شاه جعفر غريب: واقع در جاده كاشان نزديك قبرستان بقيع و از نوادگان امام موسى بنجعفر(ع) است.
شاه سيد على: واقع در بلوار 15خرداد، و از اولاد با واسطه حضرت ابوالفضل العباس شمرده شده است. (اين مزار از احترام خاصى در بين اهل شهر برخوردار مىباشد.)چهار امامزاده (ملا آقابابا): در روبهروى بقعه امامزاده سيد على - خيابان امامزاده شاه سيد على، مزار چهار تن از نوادگان امام سجاد - به نامهاى «حسن»، «حسين»، «ابراهيم» و «جعفر» به چشم مىخورد كه به نام «ملا آقابابا» (خادم آنجا) مشهور است.
امامزاه شاه جمال: به اين نام دو امامزاده در شهر قم وجود دارد كه عبارتند از:
1 - بقعه شاه جمال از اولاد موسى بنجعفر(ع)، واقع در خيابان اراك (اول اتوبان كمربندى شهر).
2 - بقعه شاه جمال معروف به «جمال زينب» و «شاه جمال غريب» از اولاد موسى بنجعفر(ع) واقع در جاده كاشان جنب قبرستان بقيع.
امامزاده ناصرالدين: واقع در چهار راه بازار روبهروى در شمالى مسجد امام حسن عسكرى(ع) است امامزاده ناصرالدين از نوادگان امام حسن مجتبى(ع) است.
امامزاده سلطان محمد شريف: از نوادگان حضرت امام زينالعابدين(ع) است كه مزار و گنبد وى در خيابان چهارمردان در محلهاى به همين نام قرار دارد.
مقبرههاى ديگرى به نامهاى «بابا مسافر» (4) و «شيخ اباصلت» (5) در اين شهر معروف است كه از احترامى خاص در ميان مردم برخورار است ليكن امامزاده بودن آنان به ثبت نرسيده است.
1 - مرحوم شيخ بهايى وفات موسى مبرقع را به سال 292 ذكر نموده است. آرامگاههاى خاندان پاك پيامبر و ...، سيد عبدالرزاق كمونه حسينى ص 215 و نيز «محدث نورى» كتابى را به نام «بدر مشعشع» در خصوص زندگى موسى مبرقع نوشته است. 2 - مزارهاى ديگرى نيز به نام «شاه حمزه» در شيراز، شهر رى - كنار قبر شاهزاده عبدالعظيم - و اطراف مشهد وجود دارد. 3 - در مزار اين امامزاده نيز اقوال ديگرى وجود دارد; از جمله قلعه سمنان در خارج سمنان و قريه عريض در يك فرسخى مدينه مكانهايى است كه به عنوان مدفن وى نسبت داده شده است. ولى علامه مجلسى اول و دوم مدفن وى را در قم تاييد كردهاند. تاريخ قم نوشته ناصر الشريعة، ص117. 4 - واقع در خيابان آذر، روبهروى بيمارستان نكويى، داخل كوچه، دست چپ. 5 - واقع در خيابان آذر، ميدانكهنه،مسجدجامع،بهطرفدروازهرى.