احمد محيطى اردكانى
يكى از سنتهاى شايسته، كه در اسلام بسيار مورد توجه است و در ماه مبارك رمضان (1) و ايام نوروز رونقى خاص دارد، صله ارحام و ديد و بازديد اقوام و آشنايان است.
عزت و قدرت و پيروزى يك ملت در سايه وحدت و همدلى است. پيوند با خويشان و انس و الفتبا آنها منشا بيشتر همبستگىهاست. ايام نوروز، با تعطيل شدن اكثر مشاغل و ادارهها، فرصتخوبى براى ديد و بازديدهاى فاميلى و گرم كردن اين كانون وحدت فراهم مىآيد.
خداوند ما را به صله ارحام بسيار سفارش كرده است. در قرآنكريم مىخوانيم:
«... واتقوا الله الذى تساءلون به والارحام ان الله كان عليكمرقيبا» (2)
و بترسيد از خدايى كه به نام او از يكديگر مىپرسيد.(همگى به عظمت او اعتراف مىكنيد و هرگاه مىخواهيد از يكديگرچيزى بپرسيد و بگيريد، نام مقدس او را مطرح مىكنيد و مىگوييدتو را به خدا ...) و از خويشاوندان بهراسيد. (كه مبادا قطعرابطه كنيد) همانا خداوند رقيب (و مراقب) شماست. (3)
«والذينيصلون ما امر الله به ان يوصل و يخشون ربهم و يخافون الحساب... اولئك لهم عقبى الدار» (4)
(عاقلان كسانى هستند) كه آنچهخداوند متعال امر به پيوند آن كرده (مانند صله رحم و دوستىپدر و مادر و محبت اهل ايمان) اطاعت مىكنند و از خدا مىترسندو از سختى هنگام حساب مىانديشند ... اينها در عاقبت جايگاهىنيكو دارند.
«فهل عسيتم ان توليتم ان تفسدوا فىالارض و تقطعوا ارحامكماولئك الذين لعنهم الله فآصمهم و اعمى ابصار هم» (5)
آيا شما(منافقان) اگر از فرمان خدا و اطاعت قرآن روى بگردانيد، يا درزمين فساد و قطع رحم كنيد، بازهم اميد (نجات) داريد.
همينمنافقان هستند كه خدا آنها را لعن كرده، گوش و چشمشان را كر وكور گردانيده است.
آنچه از آيات و روايات استفاده مىشود، اين است كهصله ارحام واجب است و قطع آن از گناهان بزرگ شمرده مىشود.
قرآن در موارد مختلف، قاطع رحم را ملعون و از رحمت الهى دورشمرده است. امام سجاد(ع) فرمود: «... از همنشينى با كسى كهاز خويشانش بريده استبپرهيز.»
چنانكه من يافتم چنين فردى درسه جاى قرآن مورد لعنت واقع شده است:
1- سوره بقره، آيه 25 ...
2- سوره رعد، آيه26...
3- سوره محمد، آيات 24 و 25 ... (6)
امام صادق(ع) فرمود: از «خالقه» (7) بپرهيزيد; زيرا انسان رانابود مىسازد.راوى پرسيد: «خالقه» چيست؟
امام فرمود: قطع رحم. (8)
امام باقر(ع) مىفرمايد: رسول خدا(ص)فرمود: به حاضران و غايبان امتم و كسانى كه هنوز به دنيانيامدهاند تا روز قيامت، سفارش مىكنم با خويشان خود بپيوندند،هرچند ميان ايشان به اندازه يك سال راه رفتن فاصله باشد.همانا صله ارحام از امورى است كه خداى متعال آن را بخشى ازدين قرار داده است. (9)
طلحه بن زيد از امام صادق(ع) چنين نقلكرده است: مردى از قبيله «خثعم»خدمت رسول خدا(ص) رسيد و عرض كرد: برترين چيز در اسلام چيست؟
فرمود: ايمان به خداوند.
پرسيد: بعد از آن چيست؟
پاسخ داد: صله رحم.
عرض كرد: بعد از آن چيست؟
فرمود: امر به معروف و نهى از منكر.
پرسيد: مبغوض ترين اعمال نزد خداوند كدام است ؟
پاسخ داد: براى خدا شريك قرار دادن.
عرض كرد: پس از آن كدام است؟
فرمود: گسستن از خويشاوندان.
پرسيد: پس از آن چيست؟
پاسخ داد: به بديها دستور دادن و از خوبيها نهى كردن. (10)
پيامبراكرم(ص) فرمود: كسى كه با جان و مال در راه صله رحماقدام مىكند، خداوند متعال اجر صد شهيد در نامه اعمالشمىنويسد. و در برابر هر قدمى كه در اين راه بر مىدارد، چهلهزار حسنه برايش ثبت مىكند و چهل هزار گناه از او محومىگرداند و او را چهل هزار درجه بالا برد; و مانند اين است كهصد سال با صبر و استقامتخداى را بندگى كرده است. (11)
پيامبراكرم(ص) فرمود: ثواب صدقه ده برابر است. و قرض هجده برابر وارتباط با برادران دينى بيستبرابر و پيوند با خويشان بيست وچهار برابر. (12)
على بن ابىحمزه كه از اصحاب امام صادق(ع) و امامكاظم(ع) است مىگويد: از امام(ع) پرسيدم: مردى از سوى پدر ومادر و اقوام حج عمره و نماز و روزه به جاى مىآورد و صدقهمىدهد. حكم آن چيست؟
امام(ع) فرمود: اشكالى ندارد. بلكه درقبال اين اعمالى كه براى آنها انجام مىدهد، دو پاداش دريافتمىكند.
1- پاداش اعمالى كه براى آنها انجام داده.
2- پاداش صله رحمى كه به اين وسيله تحقق بخشيده است.
پرسش اصلى در اين بحث اين است: ارحام و اقوام چه كسانى هستند;پيوند با آنها چگونه بر قرار مىشود; و قطع رحم با چه كارىتحقق مىيابد؟
در مرحله بعد بايد تحقيق كرد كه وظيفه ما در برابر برخى ازاقوام چيست؟
در شرع مقدس اسلام معناى خاصى براى «ارحام» ذكرنشده و مراد از «ارحام» معناى «عرفى» (14) آن است; يعنى مطلقنزديكان و بستگان. بنابراين خويشاوندان پدرى و مادرى را هرچندبا چند واسطه باشد، شامل مىشود و فرزندان و خويشان آنها رانيز در بر مىگيرد. (15)
در اسلام براى چيزهايى كه سبب پيوند با خويشان مىگردد، حد خاصىتعيين نشده; بلكه به فهم عمومى بستگى دارد. در عادات و سنتهاىمردم نزديك يا دور بودن بستگان تفاوت دارد. ممكن است عملىنسبتبه يكى از نزديكان پيوند به شمار آيد، اما نسبتبه ديگرىكه نزديكتر است، قطع رابطه باشد. در موارد ترديد، بايد جانباحتياط را مراعات كرد تا مبادا مرتكب گناه كبيره قطع رحمشويم.
پيامبر گرامى اسلام(ص) مىفرمايد: «پيوند با خويشان را حفظكنيد، هرچند با سلام كردن باشد.» (16)
كمترين چيزى كه به وسيله آناين پيوند بر قرار مىشود، رفت و آمد و سلام كردن است. اما دربعضى از موارد اكتفا به اين مقدار كافى نيست; براى مثال اگريكى از اقوام فقير باشد و ديگرى ثروتمند، صله رحم به وسيلهكمكهاى مالى و دفع ضرر از آنها تحقق مىيابد; و اگر هيچ توجهىبه مشكلات اقوام نداشته باشد; قطع رحم كرده است. در نتيجه تحققصله رحم به اوضاع و احوال و موقعيت و زمان بستگى دارد. هديهدادن، دلجويى كردن، ديد و باز ديد، خود دارى از آزار، تمسخر وتحقير نكردن، عيادت هنگام بيمارى، شركت در مجالس شادى و غم،پذيرفتن دعوت در اعياد و ميهمانيها و هر كارى كه سبب مىشودمردم بگويند اينان ارتباط خانوادگى شايستهاى دارند، سبب تحققصله رحم است.
قهر كردن، جواب سلام ندادن، ترش رويى، شركت نكردن در محافل،كمك نكردن در گرفتاريها، گلههاى نا به جا و امثال آن به قطعرحم و گسستن پيوند مىانجامد.
امام صادق(ع) مىفرمايد: پيوند باخويشان را هر چند با دادن ظرفى آب، حفظ كن. برترين چيزى كهاين پيوند را نگه مىدارد، خود دارى از آزار بستگان است. صلهرحم مرگ را به تاءخير مىاندازد. محبوبيتبه وجود مىآورد. (17)
چنانچه بعضى از اقوام قطع رابطه كنند، باز هم جدا شدن و قطعارتباط با آنها جايز نيست. اميرمومنان(ع) مىفرمايد: «صلوا ارحامكم و ان قطعوكم» (18)
با ارحام ارتباط داشته باشيد،هرچند آنها از شما بريده باشند.
مردى در محضر امام صادق(ع) از بستگانش شكوه كرد. حضرت فرمود:خشم خود را فرو ببر. (و به آنها نيكى كن)
عرض كرد: آنها با منچنين و چنان مىكنند. (و رعايتحالم را نمىكنند) حضرت فرمود:آيا توهم مىخواهى مثل آنها قطع رحم كنى و به آنها احساننكنى؟!
اگر چنين كنى، خداوند متعال (در دنيا و آخرت) نظرلطفشرا از شما بر مىدارد. (19)
داود رقى مىگويد: خدمت امام صادق(ع)نشسته بودم. ناگاه فرمود: اى داود، روز پنجشنبه كه اعمال شما(شيعيان) بر من عرضه شد، در ميان كارهاى تو عملى مرا خوشحالكرد و آن اين بود كه تو نسبتبه پسرعمويت صله رحم انجام دادى. همانا اين پيوند تو، در برابر قطع ارتباط او، سبب نزديك شدنمرگ اوست.
داود رقى مىگويد: پسر عمويى داشتم كه معاند و خبيثبود. متوجه شدم در گرفتارى و پريشانى است. پيش از آنكه به سوىمكه حركت كنم، مقدارى پول برايش فرستادم تا زندگىاش تاءمينشود. چون به مدينه آمدم، امام صادق(ع) اين چنين مرا با خبرساخت. (20)
پيامبر گرامى اسلام(ص) و امامان معصوم(عليهم السلام) براىصله رحم آثار و فوايد بسيار ذكر كردهاند. بخشى از آن عبارتاست از:
1- محبوبيت نزد خداوند.
2- بهرهمند شدن از پشتيبانى خداوند.
3- افزايش روزى.
4- طول عمر.
5- ورود به بهشت.
6- برطرف شدن فقر و بيچارگى.
7- آباد شدن شهرها.
8- آسان شدن حساب در قيامت و پاك شدن از گناه.
9- نجات از مرگهاى ناهنجار.
10- محبوبيت در خانواده و...;
بعضى از رواياتى كه در آنها بهاين آثار اشاره شده چنين است:
1- پيامبر گرامى اسلام(ص) فرمود: هر كس براى من يك چيز راضمانت كند من براى او چهار چيز را ضمانتخواهم كرد. صله رحمانجام دهد. خداوند او را دوست دارد; روزىاش را توسعه مىدهد;عمرش را طولانى مىسازد و او را در بهشتى كه وعده داده واردمىكند. (21)
2 پيامبراسلام(ص) فرمود: صله رحم شهرها را آباد مىسازد وعمرها را طولانى مىكند، هر چند اهلش از نيكان نباشند. (22)
3- عبدالله بن طلحه مىگويد: از امام صادق(ع) شنيدم كه فرمود:
شخصى خدمت پيامبراكرم(ص) آمد و عرض كرد: خويشانى دارم كه منبا آنها ارتباط دارم، ولى آنها مرا مىآزارند; قصد دارم ازآنها جدا شوم.
حضرت فرمود: هركس تو را محروم ساخت، تو او را محروم نكن; هركساز تو بريد و جدا شد، تو با او قطع رابطه نكن و هركس به توستم كرد، عفوش كن.
اگر چنين كردى، خداوند عزوجل پشتيبانتخواهد بود. (23)
امامصادق(ع) فرمود: صله رحم، خلق را نيكو، آدم را سخاوتمند و نفسرا پاكيزه مىسازد. (24)
آن حضرت همچنين فرمود: صله رحم، مرگ را بهتاءخير مىاندازد; سبب دوستى درخانواده مىگردد; حساب قيامت راآسان مىكند و از گناهان آدمى مىكاهد. پس با خويشان خود پيوندبر قرار كنيد و به برادرانتان نيكى كنيد، هرچند با خوب سلامكردن و جواب سلام دادن باشد. (25)
1- پيامبر اكرم (ص) در جمعه آخر ماه شعبان در خطبه معروف خويش فرمود:«... و صلوا ارحامكم» با خويشان خود پيوند برقرار سازيد. 2- سوره نساء، آيه 1. 3- تفسير نور، محسن قرائتى، ج 2، ص 273. 4- سوره رعد، آيه 21 و 22. 5- سوره محمد، آيه 22 و 23. 6- گناهان كبيره، شهيد دستغيب، ج 1، ص 157، ترجمه اصول كافى، ج 4، ص 455. 7- خالقه از ريشه« خلق» به معناى كندن يا از ريشه بركندن است. 8- ترجمه اصول كافى، ج 4، ص 46. 9- گناهان كبيره، ج 1، ص 164، اصول كافى، ج 2، ص 120. 10- وسايل الشيعه، شيخ حر عاملى، ج 11، ص 396، حديث 11. 11- وسائل الشيعه، ج 6، ص 286، صلة الرحم و قطيعتها، سيد حسن طاهرى خرم آبادى، ص 79. 12- وسائل الشيعه، ج 11، ص 546. 13- صلة الرحم و قطيعتها، سيد حسن طاهرى خرم آبادى، ص 44. 14- عرفى، يعنى فهم عمومى و عرف يعنى مردم، يا عموم مردم، يا فهم عموم مردم. 15- جمعى از علما و فقهاى بزرگوار چون شيخ طوسى(ره) در كتاب خلاف و مبسوط و ابن ادريس در سرائر، علامه مجلسى در بحار الانوار و... اين نظريه را اختيار كردهاند. شهيد ثانى( زين الدين الجبعى العاملى 911 - 965 ه ق) مىفرمايد: اصحاب در اينكه مراد از قرابت و ارحام چه كسانى است؟ نظرهاى مختلفى دارند. چون در شناخت آن نص و روايتخاصى وارد نشده است، ولى اكثر اصحاب معتقدند كه شناخت ارحام و اقارب بستگى به نظر عرف دارد.( صلة الرحم و قطيعتها، ص 85) 16- بحار الانوار، ج 74، ص 111. 17- صلة الرحم و قطيعتها، ص 48. 18- وسائل الشيعه، ج 11، ص 175. 19-ترجمه اصول كافى، ج 4، ص 48. 20- بحار الانوار، ج 74، ص 93. 21- همان، ص 94. 22- همان. 23- همان، ص 100. 24- همان، ص 114. 25- همان، ص 94.