امروزه با گسترش روزافزون علم و به وجود آمدن نشر الكترونيكي و افزايش بي رويه شبكه هاي اطلاعاتي، کتابخانه ها نيز مفهوم جديدي مييابند و به زودي کتابخانه هاي ديجيتالي (DIGITAL LIBRARY) و به دنبال آن، كتابخانه هاي مجازي (VIRTUAL LIBRARY)جاي کتابخانه هاي سنتي را خواهند گرفت.
در ضمن شرايطي، به گفته پژوهشگران «مهم ترين وظيفه كتابدار، ايجاد تعادل بين اطلاعات چاپي و ديجيتالي خواهد بود».
كتابخانه هاي اسلامي به عنوان ابزاري در خدمت علم و فنّاوري و معارف اسلامي، بايد پابه پاي چنين پيشرفت هايي حركت كنند.
خوشبختانه حوزه هاي علميه با درك شرايط زمان و اهميت تشكيل كتابخانه هاي مجازي، اقدامات بسياري را در فضاي مجازي اينترنتي انجام داده اند؛ به گونه اي كه هم اكنون در بيشتر پايگاه هاي اسلامي و خاصه پايگاه هاي مربوط به علوم اسلامي، بخش وسيعي به كتب گوناگون ديني اختصاص يافته است. به گزارش پايگاه اينترنتي SHIASEARCH قريب به 28000 عنوان كتاب در پايگاه هاي شيعي ارائه شده است. اگر اين مجموعه ارزشمند به روش علمي سامان دهي شود و امكان بازيابي اطلاعات آن به روش ها و قالب هاي متفاوت مانند: موضوعي، الفبايي و بر اساس نام نويسنده، فراهم آيد، آنگاه پژوهشگران اسلامي و اسلام شناسان ميتوانند بدون حضور فيزيكي در كتابخانه، كتب مورد نياز خود را در هر جايي كه باشند، مطالعه كنند. تا به گفته ويليام آرمز:هر جا كه يك رايانه شخصي و يك شبكه ارتباطي وجود داشته باشد، كتابخانه نيز به وجود آيد».[1]
کتاب الكترونيكي و كتابخانه هاي ديجيتالي، ازمباحثي هستند كه در كشور ما مورد بي مهري قرار گرفته است؛ ولي در كشورهاي پيشرفته دنيا در شمار مباحث مهم است؛ چنان كه از سال 1990م كه اولين گام ها در زمينه نشر الكترونيكي برداشته شد، كتابخانه الكترونيكي يا ديجيتالي نيز مورد توجه قرار گرفت و مطالعات زيادي درباره تعريف، جايگاه، طراحي، ساختار مديريت و كاربري اين گونه كتابخانه ها صورت گرفت و مقالات و كتب بسياري در اين باره نوشته شده و اين گونه كتابخانه هاي ديجيتالي تأسيس گرديد.
كواستيا (QUESTIA)يكي از بزرگترين كتابخانه هاي ديجيتالي جهان است كه مجموعه نفيسي از كتاب، روزنامه، مجله و مقاله را دربردارد؛ كتاب ها و مقاله هايي كه هيچ جاي ديگري از اينترنت يافت نمي شود. اين کتابخانه با 1300 جلد كتاب و 2000 مقاله شروع به كار و در حال حاضر، 49500 جلد كتاب و 392000 روزنامه، مجله و مقاله جديد را در اختيار كاربران قرار داده است.[3]
دهه اخير با ورود فنّاوري اطلاعات و ارتباطات به مراكز و مؤسسات مختلف، كتابخانه هاي سراسر دنيا دستخوش تحول اساسي شدند و به تدريج كتابخانه هاي:خودكار، الكترونيكي، ديجيتالي و مجازي ظهور كردند و در بسياري از متون، منابع و مقالات همگي در يك معنا و يا معناي مشابه به كار رفتند و فاقد تعاريف واحد، پالايش يافته و متمايز گرديدند.
به طور كلي، تعريف جامعي از كتابخانه هاي ديجيتالي ارائه نشده و اين موضوع همواره مقوله اي بحث انگيز بوده است. برخي از محققان عقيده دارند كه كتابخانه ديجيتالي ماهيتاً مشكل آفرين است، و به نظر بعضي ديگر مانند:گرينبرگ (Greenberg) در به كارگيري اصطلاح کتابخانه هاي ديجيتالي استعمال ضد و نقيضي مشاهده مي شود.[4]
اما ساده ترين تعريف هايي كه از كتابخانه ديجيتالي ارائه شده، عبارت اند از:
1. كتابخانه ديجيتال، مجموعه اي از اطلاعات سازمان دهي شده در قالب ديجيتال است كه توسط صفحات وب (web) قابل نمايش مي باشد.
2. كتابخانه اي است مشابه كتابخانه هاي چاپي و نوشتاري، با اين تفاوت كه منابع آن به صورت رقومي(ديجيتالي) در محيط شبكه اي ذخيره مي شود تا كاربران بتوانند آن را از راه دور بازيابي كنند.[5]
در اين تعاريف، بر امكان بازيابي اطلاعات تأكيد شده است. پس صرفاً ارائه متن انبوهي از كتب در اينترنت بدون امكان بازيابي را نمي توان كتابخانه ديجيتالي ناميد.
اصطلاح «كتابخانه مجازي» امروزه به يكي از اصطلاحات متداول در متون كتابداري تبديل شده است، که برگرفته از اصطلاح «واقعيت مجازي» است. واقعيت مجازي، يك محيط رايانه اي است كه به وسيله برخي ازنرم افزارهايي ايجاد مي شود كه توان شبيه سازي واقعيت هاي سه بعدي را بدون به كار بردن هيچ مادّه فيزيكي دارند. با توجه به اين بيان كتابخانه مجازي عبارت است از كتابخانه بدون ديواري كه فاقد منبع چاپي، ميكروفيلم و يا هر نوع مادّه ملموس ديگري است و منابع آن به صورت الكترونيكي و در فرمت ديجيتالي قابل دسترس است.
در تفاوت ميان كتابخانه مجازي و ديجيتالي مي توان گفت: كتابخانه مجازي در واقع يك مركز ارجاعي پيوسته است كه پيوندهايي را به پايگاههاي داراي مجموعه اشيا،اطلاعاتي مرتبط، فراهم مي كند. در واقع، كتابخانه مجازي به خودي خود فاقد منابع، مجموعه منظم و مكان خاص است و منابع اطلاعاتي آن گردآوري نشده و در سراسر جهان گسترده است؛ منابع كتابخانه مجازي، همان منابع کتابخانه هاي الكترونيكي و ديجيتالي هستند و كتابخانهمجازي فقط ارجاعات به آنها را فراهم مي كند.
بنابراين، كتابخانه مجازي خود از چندين كتابخانه ديجيتالي تشكيل مي شود كه منابعشان را در يك فضاي مجازي به اشتراك گذاشته اند.[6]
امروزه استفاده از اينترنت و پايگاه هاي موجود در آن رو به افزايش است و هر كدام با استفاده از گرافيك هاي مناسب و جذاب، اطلاعات جديد و علمي و نيز ارائه کتاب هاي رايگان سعي دارند كه توجه محققان و كاربران را به خود معطوف سازند. در اين ميان، پايگاه هاي اينترنتي اسلامي نيز مجموعه كتب و مقالات بسياري را جمع آوري كرده اند؛ بعضي از پايگاه ها فقط به آثار انتشار يافته از سوي مركز خود بسنده كرده و برخي ديگر، كتب خاصي مانند: كتاب هاي عقيدتي، فلسفي و علمي رامع آوري نموده اند؛ در حالي كه بعضي از پايگاه ها کتابخانه هاي بزرگي را عرضه كرده اند، مانند: كتابخانه ديجيتالي تبيان (TEBYAN.NET) كه مشتمل بر 5253 جلد کتاب و 119 مقاله است.
كاستي موجود در تمام اين پايگاه ها آن است كه قابليت هاي مناسب جهت استفاده مطلوب از اين كتب ومقالات را ارائه نداده اند و پژوهشگران با مشكلات فراواني فرا روي خود در اين زمينه مواجه هستند. بديهي است برطرف كردن كاستي هاي ذيل كمك شاياني به بهبود وضعيت كتابخانه هاي ديجيتالي اسلامي خواهد نمود:
1. ناكارآمدي موتورهاي كاوش اينترنتي در بازيابي کامل و دقيق اطلاعات؛
2. نبودن فهرست هاي متنوع و مناسب؛
3. عدم رعايت كامل استانداردهاي نشر و كتابخانه؛
4. وجود غلط هاي تايپي، حذف كلمات و عدم رعايت علائم ويرايشي و صفحه بندي مناسب؛
5. جابه جايي يا حذف پايگاههاي حاوي اطلاعات، و عدم دسترسي به آنها؛
6 . نبود اعتماد كافي از سوي مجامع علمي به منابع اينترنتي؛
7. رعايت نكردن حقوق پديدآورندگان؛
8. عدم عرضه ابزار مناسب، خط ارتباطي و نرم افزار کاربردي جهت دسترسي بهينه به اطلاعات.
از اين رو، پايگاه هايي كه داراي كتابخانه ديجيتالي هستند، ضروري است كه به منظور بهينه سازي اطلاعات و ايجاد بستر مناسب در بازيابي متون، امكانات ذيل را براي کتابخانه خود در نظر بگيرند:
1. ارائه فهرست هاي متنوع بر اساس نام كتاب،نويسنده، موضوع كلي، موضوعات فرعي، سرشناسه، شناسه افزوده، پديد آورنده و ناشر. اين فهرست ها بايد قابليت هايي مانند: جستجو، مرتب سازي بر اساس حروف الفباء، نمايش كلي و جزئي را داشته باشند. به عقيده فليكس چو (Flix Chu) فهرست نويسان بايد:
الف- با ساختار پيشينه فهرست آشنا باشند؛ ب- ساختار فني كتابخانه و جهان اطلاعات را بدانند؛ ج- از محدوديت هاي اجتماعي اطلاعات كه در ركورد ظاهر مي شود، آگاه باشند.[7]
2. امكان جستجو در كل پايگاه، به صورت لفظي وتركيبي، قابليت محدود كردن دامنه جستجو به كتب يا جلد خاص از يك كتاب و نمايش نتيجه جستجو بر اساس نام کتاب، نويسنده، صفحه و قسمتي از جمله مشتمل بر كلمه مورد پژوهش؛
3. فراهم كردن دسترسي سريع و آسان به منابع اطلاعاتي مورد نياز؛
4. عرضه فنّاوري پيشرفته به منظور تبديل متون بهاده هاي الكترونيكي و ويرايش و مقابله آنها توسط ويراستاران بعد از تبديل آن به صفحات وب (WEBPAGE)؛
5. شماره گذاري صفحات برابر با نسخه اصلي كتب چاپي، كتب و مقالات الكترونيكي كه نسخه چاپي ندارند، داراي صفحات مجازي باشند تا استناد، نشاني دهي ومراجعه به آن آسان باشد؛
6. ذكر پاورقي ها پايان هر صفحه با رنگ و قلم متمايز از متن و يا به صورت پي نوشت با امكان پيوند (Link) به آن؛
7. دسترسي رايگان به اطلاعات؛
8. امكان تهيه خروجي چاپي با انتقال فايل ها به ديسك سخت (hard-disk drive) به منظورمطالعه متون، به ويژه متون طولاني؛
9. توجه جدي به مسائل حقوقي مربوط به كپي برداري و شيوه هاي انتشار و توزيع آثار چاپي يا الكترونيكي(Copyrght)؛
10. امكان نمايش تصويري نسخه هاي قديمي و ارزشمند با قابليت چاپ و بزرگ نمايي.
كتابخانه جامع مجازي علوم اسلامي
با افزايش روزافزون پايگاه هاي اسلامي و به دنبال آن، کتابخانه هاي ديجيتالي، پژوهشگران براي دسترسي به يك كتاب يا مقاله زمان بسياري را بايد جهت جستجو در پايگاه هاي اينترنتي سپري كنند؛ چنان كه مشكلاتي مانند: سرعت پايين انتقال اطلاعات در ايران، نبودن فهرست كاملي از پايگاه هاي اسلامي و نبود فهرست موضوعي براي كتب، دسترسي به تمامي كتب و مقالات را به حداقل رسانده و كاربر نمي تواند استفاده لازم را از آنها ببرد.
بنابراين، وجود يك كتابخانه مجازي كه طراحي و فهرست نويسي آن مطابق با فرهنگ و نياز محققان
اسلامي باشد و تمامي زواياي يك پژوهش مطلوب را دربر بگيرد، ضروري به نظر مي رسد.
چنين كتابخانه جامعي بايد داراي امكانات ذيل باشد:
موتورهاي كاوش و جستجوي قوي به خصوص جستجوهاي خودكار؛ جستجوهاي هدايت شونده[8] و جستجوي FullText ؛[9] وجود فهرست هاي متنوع شامل نام كتب، نويسندگان، موضوعات كلي و جزئي و زيرفهرست هاي گوناگون؛ امكان دسترسي به نسخه هاي خطي و قديمي متعدد از يك كتاب.
در پايگاه كتابخانه جامع مجازي علوم اسلامي بايد اطلاعات كامل كتاب شناسي آثار اسلامي موجود در اينترنت وجود داشته باشد و جديدترين گزارش ها و كتب به پست الكترونيكي اعضاء ارسال گردد.
1. با رشد روز افزون شبكه جهاني وب و به وجود آمدن پايگاههاي جديد، اين موضوع روشن است كه از طريق نظام هاي نمايه سازي و فهرست نويسي دستي نمي توان به نتيجه مطلوب رسيد. به همين سبب، بايد از برنامه هاي خودكار و سيستم هاي خبره كمك گرفت تا كار شناسايي،گردآوري و نمايه سازي و فهرست نويسي توسط اين برنامه ها انجام گيرد تا كتابخانه مجازي بتواند روزآمد و حاوي جديدترين اطلاعات باشد.
2. تشكيل كتابخانه هاي مجازي به علت نوپا بودن آن با خود تنش ها و چالش هايي را به همراه دارد كه تا اين چالش ها مرتفع نگردد، امكان ايجاد يك كتابخانه مجازي اسلامي مرجع نيز ممكن نيست.
[1] . آرمز، ويليام، «كتابخانه ها، فنّاوري و مردم»، ترجمه حسين اسفندياري. [2] . digital library [3] . كتاب هفته، شماره 184، 13 تير 1383. [4] . كوشا، كيوان، «كتابخانه ديجيتالي چيست؟» به نقل ازBattin.p.106 [5] . پناهي، سيروس، «كتابخانه مجازي و تفاوت آن با کتابخانه هاي الكترونيكي و ديجيتالي». فصلنامه كتاب، ش 54. [6] . پناهي، سيروس، همان. [7] . مجله اطلاع شناسي، شماره 1 و 4، تابستان 83، ص 44. [8] . در اين روش، كاربر خود انتخاب مي كند كه سيستم در ميانه مجموعه هايي بايد به جستجو بپردازد. سپس سيستم جستجو را انجام داده، امكان دسترسي كاربر به اشياء ديجيتالي مربوطه را فراهم مي كند. علاوه بر مجموعه ها، كاربر مي تواند پارامترهاي ديگري را نيز از قبيل تعداد پاسخ هامشخص كند. [9] . در اين روش جستجو، محتويات ديجيتالي سيستم براساس يك كلمه كليدي مورد جستجو قرار مي گيرد و آنگاه تمامي اطلاعاتي كه آن كلمه كليدي را در بردارند، ظاهر مي شوند. علي روح الهي خراساني - فصلنامه ره آورد نور، ش 8