محمدمهدى رضايى
نيکى به پدر و مادر در دين اسلام اهميت فوق العاده اى دارد، به گونه اى که در قرآن کريم پس از امر به عبادت خدا، به سپاس گويى از زحمات والدين تصريح شده است. چنين احسانى داراى آثار بسيار شگرفى است که انسان در دنيا و آخرت از آن بهره مند مى شود.نظر به جايگاه والا و مقام ارزشمند پدر و مادر و نيکى به ايشان، در اين مقاله به بررسى آثار دنيوى و پيامدهاى اخروى احسان به والدين مى پردازيم و جان را با کلمات نورانى قرآن و احاديث معصومين (ع) طهارت و نورانيت مى بخشيم و از مشعل هدايت آنان چراغ دل را برمى افروزيم.
از جمله آثارى که قرآن کريم به آن تصريح نموده، اين است که نيکى به والدين صفت جبار و عصيانگرى را از انسان دور مى کند و همچنين دچار شقاوت نمى گردد.
قرآن کريم مى فرمايد:
يَا يَحْيَى خُذِ الْكِتَابَ بِقُوَّةٍ وَآتَيْنَاهُ الْحُكْمَ صَبِيّاً * وَ حَنَاناً مِّن لَّدُنَّا وَزَكَاةً وَ كَانَ تَقِيّاً * وَ بَرّاً بِوَالِدَيْهِ وَلَمْ يَكُن جَبَّاراً عَصِيّاً .(۱)
گفتيم: اى يحيى کتاب آسمانى را به جدّ و جهد بگير و به او در عهد کودکى نبوت بخشيديم و از سوى خويش بر او رحمت آورديم و پاکيزه اش داشتيم و او پرهيزگار بود و او را سفارش به نيکى به پدر و مادرش نموديم و او جبار و عصيانگر نبود.
و يا درباره حضرت عيسي(ع) فرموده که چنين گفت:
وَ أَوْصَانِى بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيّاً * وَ بَرّاً بِوَالِدَتِى وَ لَمْ يَجْعَلْنِى جَبَّاراً شَقِيّاً (۲)
و مرا مادام که زنده باشم به نماز و زکات سفارش فرموده است و نيز مرا در حق مادرم نيکوکار گرداند و مرا زورگوى سخت دل نگردانده است.
همانطور که طول عمر اثر قطعى صله رحم، شمرده مى شود، روايات اسلامى اين اثر را مترتب بر نيکى به والدين، به طور خاص نموده اند.
پيامبر اکرم(ص) فرمودند:
مَن سَرَّه اَن يُمدّلَه فى عُمره، و يُبسط فى رزقه فليَصِل اَبَويه .(۳)
کسى که طولانى شدن عمر و توسعه رزق را دوست دارد به پدر و مادر خود نيکى کند.
و نيز رسول خدا(ص) مى فرمايد:
رأيتُ بالمنَام رَجُلاً من اُمّتى قَداتاهُ مَلَکَ المَوتِ لِقَبض روُحه فَجاءَ بِرُّه بوالديه، فَمَنَعه مِنُه(۴)
در خواب مردى از امتم را ديديم که فرشته مرگ براى قبض روح او حاضر شده بود، اما او با نيکى به والدين خود آن فرشته را از مأموريتش منع کرد.
همان طور که در حديثى از پيامبر اکرم(ص) در عنوان قبلى اشاره شد يکى از پيامدهاى نيک ارتباط با والدين، مسأله زياد شدن رزق بود. همچنين در روايت ديگرى امام صادق(ع) مى فرمايد:
هر کس نيکى به والدين نمايد هرگز در زندگى به فقر مبتلا نخواهد شد.(۵)
در برخى روايات به اهميت دعاى والدين در حق فرزندان اشاره شده و از جمله آثار توجه و نيکى به آنها، شمرده شده است. به طور مثال:
امام صادق(ع) فرمود:
ثلاثُ دعوات لا يَحجُبْنَ عَن الله تعالي: دُعاءُ الوالِدِ لِوَلَدِهِ اِذا بِرَّه و دعوتُه عليهِ اِذا عَقَّ دُعاءُ المَظلوم عَلى ظالمه(۶)
خداوند دعاى سه کس را رد نخواهد کرد:
دعاى پدر در حق فرزند در هنگام نيکى به او، دعاى پدر بر ضد فرزند(نفرين) هنگامى که مورد عاق او واقع شود و دعاى مظلوم بر ظالم .
و نزديک به همين مضمون در روايت پيامبر اکرم(ص) متجلى است که حضرت مى فرمايد:
از نفرين پدر دورى گزينيد، زيرا به هدف اجابت مى رسد و از شمشير، تيزتر و برنده تر است.»(۷)
از جمله اثرهاى وضعى نيکى به پدر و مادر اين است که اگر کسى پدر و مادرش را احترام نمود آن احترام را از ناحيه فرزندانش خواهد ديد. فلسفه اين امر روشن است زيرا فرزندان انسان، پدر و مادر خود را الگوى عملى خويش قرار مى دهند. اگر آن ها ببينند پدر و مادرشان نيکى به والدين را سرلوحه زندگى خود قرار داده اند و به آن اهتمام مى ورزند، او هم نسبت به آنان چنين خواهد کرد.
امام صادق(ص) فرمود: بِرُّوا آباءَکُم يَبرُّکُم أبناءکم(۸)
به پدرانتان نيکى کنيد تا فرزندانتان به شما نيکى کنند.
از جمله آثار و پيامدهايى که عمل به اين ارزش الهى به دنبال دارد آثارى است که پس از عالم دنيا نصيب انسان مى گردد که عبارتند از:
امام صادق(ع) فرمود:
کسى که دوست دارد خداى متعال سختى هاى مرگ را بر او آسان سازد، به خويشان و نزديکان و پدر و مادرش نيکوکار باشد و اگر چنين کند خداى متعال سختى هاى مرگ را بر او آسان مى کند. (۹)
امام صادق(ع) در اين باره مى فرمايد:
ما يَمْنَع الرَّجل مِنکُم اَن يَبَّر والديه حَييَّن اَو مَيِّتَين، يُصَلّى عنها و يتصدَّقُ عَنهما و يَحِجّ عنَهما فيکون الذى صنَع لَهُما و له مِثلُ ذلِکَ فَيزدُهُ اللّهُ عزّوجلّ بِبِرّه و صلاتِهِ خيراً کثيراً .
چه چيز مانع شخص مى شود وقتى که پدر و مادرش زنده يا مرده اند به آنها نيکى کند، به اين صورت که به نيت آنها نماز بخواند، صدقه بدهد، حج به جا بياورد و روزه بگيرد.
زيرا اگر چنين کند ثواب آن به پدر و مادرش مى رسد و به خودش نيز همان مقدار ثواب داده مى شود. همچنين خداوند بر کارهاى نيک و نماز او خير زياد عطا مى کند» در برخى از روايات به پاداش هايى اشاره شده است که به ازاى نيکى به پدر و مادر عطا مى شود به طور مثال در روايتى از ابن عباس از رسول اکرم (ص) آمده است:
هر فرزند نيکوکارى که از روى مهربانى به پدر و مادر نگاه کند در مقابل هر نگاه ثواب يک حج کامل مقبول به او داده مى شود. سؤال کردند حتى اگر روزى صد مرتبه به آنها نگاه کند؟ حضرت فرمود: آرى خداوند بزرگ تر و پاک تر است. (۱۰)
امام سجاد(ع) فرمود:
«مردى خدمت رسول خدا(ص) رسيد و گفت: اى رسول خدا؛ من هيچ کار زشتى نمانده که انجام نداده باشم آيا مى توانم توبه کنم؟ رسول خدا فرمود: آيا هيچ يک از پدر و مادرت زنده هستند؟ گفت: بله، پدرم، حضرت فرمود: برو به او نيکى کن تا آمرزيده شوي. وقتى او راه افتاد پيامبر(ص) فرمود: اى کاش مادرش زنده بود ،يعنى اگر مادرش زنده بود و به او نيکى مى کرد زودتر آمرزيده مى شد.(۱۱)
و در روايت ديگرى نيز رسول خدا(ص) مى فرمايد:
رِضَى الله مَع رِضَى الوالدَين.
رضايت خدا با رضايت والدين است. (۱۲)
و در روايتى از رسول خدا(ص) آمده است که فرمود:
«از طرف خدا به کسى که عاق والدين شده گويند: هر کارى مى خواهى انجام بده، ديگر تو را نمى بخشم و به نيکوکار نسبت به پدر و مادر هم گفته مى شود هر چه مى خواهى انجام بده تو را مى بخشم. (۱۳)
البته واضح است که مراد از اين که نيکوکار هر چه مى خواهد انجام دهد، گناه و معصيت نيست زيرا اگر به نيکوکار گفته شود هر چه مى خواهى انجام بده، يعنى کار نيک انجام بده. زيرا شأن نيکوکار اين است که کارهايش را نيک و درست انجام دهد و الا صفت نيکوکارى براى او صادق نخواهد بود و همچنين نسبت به عاق والدين کارهايى که انجام مى دهد و مورد بخشش واقع نمى شود از جمله کارهايى است که قبيح و ناپسند است.
رسول خدا(ص) در اين مورد فرمود:
اَرَبع مَن کُنّ فيه نَشَر اللّهُ عَليهِ کَنَفه و اَدْخلُه فى رَحمَتهِ، حُسنُ خلق يَعيش بهِ النّاس و رفق بالمعروفِ و شفقتُه عَلى الوالِدَين و احسان اِلى المُولک(۱۴)
چهار خصوصيت است که اگر کسى واجد آن باشد لطف و احسان حق تعالى بر او ريزش خواهد کرد و در بهشت رضوان، مأوى خواهد گزيد:
اخلاق نيکى که با آن در ميان مردم زندگى کند،
مدارا کردن با گرفتاران،
شفقت و مهربانى به والدين،
احسان به زيردستان،
همچنين ابراهيم بن شعيب مى گويد: به امام صادق(ع) عرض کردم: پدرى فرتوت و ضعيف دارم که به هنگام قضاى حاجت او را به دوش مى کشم. حضرت فرمود: تا هر گاه که مى توانى از اين عمل مضايقه نکن و غذاى او را لقمه لقمه در دهانش بگذار، چه اين عمل در واپسين روز، سپر آتش خواهد بود.(۱۵)
امام باقر(ع) در بيان يکى از آثار اخروى نيکى به والدين مى فرمايد:
قالَ اَربع مَن کُنَّ فيهِ من المؤمنين اَسْکَنُه اللّهُ فى اعلى عِلّيين فى غُرَف فوق غُرَف فى مَحلِّ الشَّرف کلَّ الشرَّفِ، مَن آوَى اليَتيمَ و نَظَر لَه و فکان لَه اَباً وَ مَن رحِمَ الضَّعيف و اعانهُ و کفَاهُ وَ مَن انفق على والديه و ارفق بهما و بَرَّ هُما و لم يحزنْهُا(۱۶)
اگر مؤمنى چهار ويژگى در خود داشته باشد خداوند او را در بالاترين و شريف ترين جايگاه قرار خواهد داد. کسى که يتيمى را پناه داده و بر او پدرانه نظر افکند، کسى که ضعيفى را مورد ترحم قرار دهد و در حد کفايت به او کمک کند، کسى که به والدين خود انفاق و با آنان مدارا کند، به ايشان نيکى کرده واز نگران ساختن آنها اجتناب نمايد.
همچنين امام صادق(ع) فرمود:
هنگامى که حضرت موسى مشغول مناجات با پروردگارش بود، مردى را ديد که در زير سايه عرش الهى در ناز و نعمت است عرض کرد: خدايا اين کيست که عرش تو بر او سايه افکنده است خداوند متعال فرمود: او نسبت به پدر و مادرش نيکوکار بود. (۱۷)
رسول اکرم(ص) در بيان پيامد اخروى و اثرات نيکى به والدين در کمال آدمى مى فرمايد:
مَنْ حجَّ عَن والدَيه اَوقَضى عَنْهُما مَغرماً بَعَثهُ اللّهُ يَومَ القيامهِٔ مَع الاَبْرار.(۱۸) کسى که براى پدر و مادرش حج انجام دهد و يا بدهکارى آنها را بپردازد، خداوند او را در روز قيامت با نيکان بر مى انگيزد.
در روايت ديگرى نيز ايشان مى فرمايد:
سَيّدُ الابْرارِ يَومَ القيامِهٔ رَجُلُ بَرَّ والِدَيه بَعَد مَوتهما .
يعنى برترين انسان هاى نيک در قيامت کسانى خواهند بود که به والدين خويش، پس از مرگ آنها نيکى کرده باشند: (۱۹)
۱.
مريم/ ۱۲-۱۴
۲.
مريم/ ۳۱-۳۲
۳.
محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ج،۷۴ باب ،۲
ح۹۶
۴.
همان، ح۸۲
۵.
همان، ح۳۳
۶.
همان، ح۵۷
۷.
ر.ک: بحارالانوار، ج،۷۴ باب،۲ ح۹۴
۸.
همان، ح۳۱
۹.
همان، ح۳۲
۱۰.
همان، ح۵۸
۱۱.
همان، ح۸۸
۱۲.
همان، ح۸۲
۱۳.
همان
۱۴.
همان، ح۵۱
۱۵.
همان، ح۸۷
۱۶.
همان، ح۵۶
۱۷.
همان، ح۳۰
۱۸.
متقى هندي، کنزالعمال، ج،۱۶ ص۴۶۸
۱۹.
محمدباقر مجلسي، بحارالانوار، ح،۷۴ باب،۲
ح۱۰۰