محسنات نماز جماعت
فضيلت و برکات نماز جماعت
محمداسماعيل نوري
مقدمه
حضور در نماز جماعت و برگزاري آن بهطور صحيح، آثار، بركات و فوايد بسياري ـ اعم از فوايد فردي، اجتماعي، دنيوي و اخروي ـ دارد كه پيشوايان معصوم عليهم السلام در روايات متعدّد و متواتر با عبارات گوناگون بيان فرموده‌اند و مردم را براي حفظ اين سنّت حسنه كه از هداياي خداي تعالي به پيامبر خاتم، حضرت محمّد بن عبد الله صلي الله عليه و آله مي‌باشد، ترغيب و تشويق كرده‌اند و روي آن تأكيد زيادي فرموده‌اند.
به تعبير فقيه بزرگ، سيد محمد كاظم يزدي: «در روايات اسلامي، چنان تأكيدهايي در فضيلت نماز جماعت و مذمّت ترك كننده آن وارد شده است كه نزديك است آن را به واجبات ملحق نمايد.» (1)
صاحب جواهر نيز در آغاز مبحث نماز جماعت مي‌نويسد: «اَلْجَمَاعَةُ مُسْتَحَبَّةٌ فِي الْفَرَائِضِ الْحَوَاضِرِ الْيَوْمِيَةِ كُلِّهَا، كِتَاباً وَسُنَّةً مُتَوَاتِرَةً وَاِجْمَاعاً، بَلْ ضَرُورَةٌ مِنَ الدِّينِ يَدْخُلُ مُنْكِرُهَا فِي سَبِيلِ الْكَافِرِينَ؛ (2) به جماعت خواندن همه نمازهاي واجب يوميه مستحب است، به دليل آيات قرآن، روايات متواتره و اجماع فقها؛ بلكه استحباب نماز جماعت از ضروريات دين است كه منكر آن در زمره كافران قرار مي‌گيرد.»
با توجه به اينكه نقل تمام روايات نماز جماعت ـ كه به حدّ تواتر معنوي رسيده است ـ و ذكر همه فوايد آن از حوصله اين نوشتار مختصر بيرون است؛ به نقل برخي از روايات مربوط به فضيلت و بركات نماز جماعت بسنده مي‌كنيم.
برتري ثواب نماز جماعت بر نماز فرادا
برتري ثواب نماز جماعت بر نماز فرادا در احاديث متعدّد و با تعبيرات گوناگوني بيان شده است كه به چهار مورد از آنها اشاره مي‌شود:
1. در حديث صحيح «عبد الله بن سنان» از امام صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود: «الصَّلَاةُ فِي جَمَاعَةٍ تَفْضُلُ عَلَى كُلِّ صَلَاةِ الْفَرْدِ بِأَرْبَعٍ وَ عِشْرِينَ دَرَجَةً تَكُونُ خَمْساً وَ عِشْرِينَ صَلَاةً؛ (3) نماز جماعت، بيست و چهار درجه بالاتر از نماز فرادا مي‌باشد، در نتيجه، ثواب بيست و پنج نماز خواهد داشت.»
2. در حديث صحيح ديگري «زراره» مي‌گويد: «به امام صادق عليه السلام عرض كردم: مردم مي‌گويند نماز جماعت بيست و پنج برابر نماز فرادا مي‌باشد، چگونه است؟ فرمود: مردم راست گفته‌اند. دوباره عرض كردم: آيا دو نفر هم مي‌توانند نماز جماعت تشكيل دهند؟ فرمود: «نَعَمْ وَ يَقُومُ الرَّجُلُ عَنْ يَمِينِ الْإِمَامِ؛ (4) آري، و مأموم در طرف راست امام مي‌ايستد.»
3. شخصي به نام «رزيق» مي‌گويد: «از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مي‌فرمود: «صَلَاةُ الرَّجُلِ فِي مَنْزِلِهِ جَمَاعَةً تَعْدِلُ أَرْبَعاً وَ عِشْرِينَ صَلَاةً وَ صَلَاةُ الرَّجُلِ جَمَاعَةً فِي الْمَسْجِدِ تَعْدِلُ ثَمَانِياً وَ أَرْبَعِينَ صَلَاةً مُضَاعَفَةً فِي الْمَسْجِدِ وَ إِنَّ الرَّكْعَةَ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَلْفُ رَكْعَةٍ فِي سِوَاهُ مِنَ الْمَسَاجِدِ وَ إِنَّ الصَّلَاةَ فِي الْمَسْجِدِ فَرْداً بِأَرْبَعٍ وَ عِشْرِينَ صَلَاةً وَ الصَّلَاةَ فِي مَنْزِلِكَ فَرْداً هَبَاءٌ مَنْثُورٌ لَا يَصْعَدُ مِنْهُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى شَيْءٌ وَ مَنْ صَلَّى فِي بَيْتِهِ جَمَاعَةً رَغْبَةً عَنِ الْمَسَاجِدِ فَلَا صَلَاةَ لَهُ وَ لَا لِمَنْ صَلَّى مَعَهُ إِلَّا مِنْ عِلَّةٍ تَمْنَعُ مِنَ الْمَسْجِدِ؛ (5) نماز انسان با جماعت در منزلش معادل بيست و چهار نماز است و نماز با جماعت در مسجد معادل چهل و هشت نماز كه در هر مسجد [با توجّه به موقعيت آن] افزايش مي‌يابد، به حدّي كه يك ركعت نماز در مسجد الحرام با هزار ركعت در مساجد ديگر برابر است. و يك نماز فرادا در مسجد، برابر با بيست و چهار نماز؛ ولي نماز [فرادا] در منزل، مثل غبار پراكنده است و چيزي از آن به سوي خدا بالا نمي‌رود. و هر كس كه به عنوان اعراض از مسجد در خانه‌اش نماز جماعت تشكيل دهد، نماز [كامل] ندارد و كسي كه با [اقتدا به] او نماز بخواند نيز همانطور است؛ مگر اينكه علّتي از رفتن به مسجد مانع شود.»
4. از امام رضا عليه السلام روايت شده است كه در ضمن نامه‌اي به مأمون نوشت: «وَ الصَّلَاةُ فِي أَوَّلِ الْأَوْقَاتِ وَ فُضِّلَ الْجَمَاعَةُ عَلَى الْفَرْدِ بِكُلِّ رَكْعَةٍ أَلْفَيْ رَكْعَةٍ وَ لَا تُصَلِّ خَلْفَ فَاجِرٍ لَا تَقْتَدِي إِلَّا بِأَهْلِ الْوَلَايَةِ وَ لَا تُصَلِّ فِي جُلُودِ الْمَيْتَةِ وَ لَا جُلُودِ السِّبَاع؛ (6) نماز را در اول وقت بخوان، و فضيلت نماز جماعت بر نماز فرادا چنان است كه هر ركعت آن به دو هزار ركعت برابر است. و پشت سر انسان [فاسق و] فاجر نماز نخوان، و به غير اهل ولايت (غير شيعه) اقتدا نمي‌شود و در پوست ميته و پوست حيوانات درنده نماز نخوان.»
افزايش ثواب نماز جماعت با افزايش افراد
از برخي احاديث استفاده مي‌شود كه هر قدر جمعيت نماز جماعت بيش‌تر باشد، ثواب تك تك افراد آن نيز بيش‌تر مي‌گردد. چنان‌كه در حديثي آمده است:
ابو سعيد خدري مي‌گويد: «پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله فرمود: يك روز بعد از نماز ظهر، جبرئيل با هفتاد هزار فرشته نزد من آمد و گفت: يا محمد! پروردگارت به تو سلام مي‌رساند و دو هديه به تو عطا مي‌كند كه به پيامبران پيشين عطا نكرده است. گفتم: آن دو هديه كدامند؟ گفت: سه ركعت وتر (7) و پنج نماز با جماعت. گفتم: اي جبرئيل! فضيلت نماز جماعت براي امت من چقدر است؟ عرض كرد: يا محمد! اگر دو نفر باشند (يكي امام و ديگري مأموم) خدا براي هر كدام از آنان، در هر ركعت صد و پنجاه نماز مي‌نويسد. اگر سه نفر باشند، براي هر كدام در هر ركعت ششصد نماز، اگر چهار نفر باشند هزار و دويست نماز، اگر پنج نفر باشند دو هزار و چهار صد نماز، در شش نفر چهار هزار و هشتصد نماز، در هفت نفر نه هزار و ششصد نماز، در هشت نفر نوزده هزار و دويست نماز، در نه نفر سي و شش هزار و چهارصد نماز و اگر ده نفر باشند، خدا براي هر نفر در هر ركعت هفتاد و دو هزار و هشتصد نماز مي‌نويسد و اگر بيش‌تر از ده نفر باشند، اگر تمام درياها مركّب، درختها قلم و جنّ و انس و فرشتگان نويسنده شوند، نمي‌توانند ثواب يك ركعت آن را بنويسند.
يا محمد! براي مؤمن درك كردن يك تكبير با امام جماعت، از شصت هزار حج و عمره بهتر است و از همه دنيا هفتاد هزار مرتبه بهتر مي‌باشد و يك ركعت نماز كه مؤمن با امام جماعت مي‌خواند از صدقه دادن صدهزار دينار بر فقرا بهتر است. و يك سجده كه مؤمن با امام جماعت انجام مي‌دهد، از آزاد كردن صد برده بهتر است.» (8)
بيان شهيد ثاني
شهيد ثاني رحمه الله در «شرح لمعه» مي‌گويد: «در همه نمازهاي واجب، جماعت مستحب است و در نمازهاي يوميّه (صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشا) مستحب مؤكد، به حدّي كه حتي يك نماز يوميّه با امام جماعت غير عالم، معادل با بيست و پنج يا بيست و هفت نماز فرادا مي‌باشد و با امام جماعت عالم معادل با هزار نماز فرادا. و اگر نماز جماعت در مسجد برگزار گردد، ثواب آن به مقدار حاصل ضرب عدد ثواب مسجد (9) در ثواب جماعت خواهد بود. به عنوان مثال؛ نماز جماعت در مسجد جامع با غيرعالم معادل با دو هزار و هفتصد و با عالم معادل با صد هزار نماز مي‌باشد. و روايت شده است كه همه اين ثوابها در صورتي است كه مأموم تنها يك نفر باشد و اگر بيش‌تر باشند؛ به خاطر هر نفر به مقدار عدد قبل از آن اضافه مي‌گردد تا به ده نفر برسند كه در آن صورت، غير از خدا كسي نمي‌تواند ثواب آن جماعت را محاسبه نمايد.» (10)
در برخي روايات براي اهل نماز جماعت و جمعه وعده اعطاي پاداش كامل داده شده است، همان‌گونه كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله روايت شده:كسي كه هر روز نمازهاي پنجگانه را با جماعت بخواند و بر نماز جمعه مواظبت نمايد، پاداش خود را به طور كامل تر دريافت مي‌كند.
شايد منظور شهيد ثاني از روايتي كه در ذيل كلام خود اشاره كرده است، همان روايت «ابو سعيد خدري» باشد كه گذشت.
بيان صاحب عروه رحمه الله
مرحوم سيد محمد كاظم طباطبايي يزدي، در آغاز مبحث نماز جماعت پس از نقل چند روايت درباره فضيلت آن، مي‌گويد:
«مخفي نماند، هرگاه جهات فضيلت متعدّد باشد، ثواب نماز جماعت نيز مضاعف مي‌گردد، پس اگر نماز جماعت در مسجد بازار اقامه شود، ثوابش دوازده برابر اضافه مي‌گردد. در مسجد محلّه بيست و پنج برابر، در مسجد جامع صد برابر، در مسجد كوفه هزار برابر و در حرم حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام دويست هزار برابر مي‌گردد. اگر پشت سر عالم يا سيّد باشد افضل و اگر پشت سر عالم سيّد باشد افضل از آن مي‌باشد. هر چه امام جماعت مورد اعتمادتر و پرهيزكارتر و افضل باشد، فضيلت جماعت بيش‌تر مي‌گردد و هر چه مأمومين افراد با فضل و معرفت باشند، نماز جماعت افضل مي‌باشد و هر قدر تعداد مأمومين بيش‌تر باشند ثواب نماز جماعت بيش‌تر خواهد بود و ترك نماز جماعت از روي بي‌اعتنايي و اعراض يا به عنوان سبك شمردن آن جايز نيست.» (11)
نماز جماعت، كفّاره گناهان
طبق مضمون برخي از روايات، شركت در نماز جماعت موجب آمرزش گناهان مي‌گردد. همان‌گونه كه به سند «حسن» سعد بن طريف از امام باقر عليه السلام روايت كرده كه فرموده است: «ثَلَاثٌ دَرَجَاتٌ وَ ثَلَاثٌ كَفَّارَاتٌ وَ ثَلَاثٌ مُهْلِكَاتٌ وَ ثَلَاثٌ مُنْجِيَاتٌ ... أَمَّا الْكَفَّارَاتُ فَإِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِي السَّبَرَاتِ وَ الْمَشْيُ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ إِلَى الْصَلَوَاتِ وَ الْمُحَافَظَةُ عَلَى الْجَمَاعَاتِ...؛ (12) سه چيز [مايه افزايش] درجات و سه چيز كفاره گناهان و سه چيز هلاك كننده و سه چيز نجات دهنده است... و امّا كفّارات (اعمال موجب آمرزش گناهان) عبارتند از: وضوي كامل در هواي سرد، روز و شب براي اداي نمازها [به مسجد] رفتن و محافظت بر نماز جماعت... .»
نماز جماعت مايه علوّ درجات
رواياتي وجود دارد كه ضمن بيان فوايد نماز جماعت، به افزايش درجات اهل آن نيز اشاره كرده است، مانند اين حديث كه از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله روايت شده است: «وَ مَنْ مَشَى إِلَى مَسْجِدٍ يَطْلُبُ فِيهِ الْجَمَاعَةَ كَانَ لَهُ بِكُلِّ خُطْوَةٍ سَبْعُونَ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ يُرْفَعُ لَهُ مِنَ الدَّرَجَاتِ مِثْلُ ذَلِكَ فَإِنْ مَاتَ وَ هُوَ عَلَى ذَلِكَ وَكَّلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ سَبْعِينَ أَلْفَ مَلَكٍ يَعُودُونَهُ فِي قَبْرِهِ وَ يُبَشِّرُونَهُ وَ يُؤْنِسُونَهُ فِي وَحْدَتِهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَ لَهُ حَتَّى يُبْعَث؛ (13) كسي كه براي شركت در نماز جماعت به مسجد برود، براي هر قدمش هفتاد هزار حسنه داده مي‌شود و به همان اندازه درجاتش بالا مي‌رود. اگر ـ در حالي كه برنامه‌اش چنين است ـ بميرد، خداي مهربان هفتاد هزار فرشته را مأمور مي‌كند كه از او در قبرش عيادت كنند و به او بشارت دهند و در تنهايي مونس او باشند و تا قيامت براي او استغفار نمايند.»
و «زيد النرسي» مي‌گويد: «از امام موسي بن جعفر عليه السلام شنيدم كه از پدر بزرگوارش نقل مي‌فرمود: «مَنْ أَسْبَغَ وُضُوءَهُ فِي بَيْتِهِ وَ تَمَشَّطَ وَ تَطَيَّبَ ثُمَّ مَشَى مِنْ بَيْتِهِ غَيْرَ مُسْتَعْجِلٍ وَ عَلَيْهِ السَّكِينَةُ وَ الْوَقَارُ إِلَى مُصَلَّاهُ رَغْبَةً فِي جَمَاعَةِ الْمُسْلِمِينَ لَمْ يَرْفَعْ قَدَماً وَ لَمْ يَضَعْ أُخْرَى إِلَّا كُتِبَ لَهُ حَسَنَةٌ وَ مُحِيَتْ عَنْهُ سَيِّئَةٌ وَ رُفِعَتْ لَهُ دَرَجَةٌ فَإِذَا مَا دَخَلَ الْمَسْجِدَ إِلَى أَنْ قَالَ عليه السلام ثُمَّ افْتَتَحَ الصَّلَاةَ مَعَ الْإِمَامِ جَمَاعَةً إِلَّا وَجَبَتْ لَهُ مِنَ اللَّهِ الْمَغْفِرَةُ وَ الْجَنَّةُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُسَلِّمَ الْإِمَامُ؛ (14) كسي كه درخانه‌اش وضوي كامل بگيرد، به سر شانه بزند و بوي خوش استعمال كند، سپس با حالت وقار و آرامش براي درك جماعت مسلمانان به سوي مصلي (مسجد يا غير آن) برود، براي هر قدمي كه برمي‌دارد يك حسنه براي او نوشته مي‌شود و يك گناه از او محو مي‌شود و يك درجه مقامش ترقّي مي‌كند. زماني كه داخل مسجد شود و نماز را با اقتدا به امام جماعت شروع كند، پيش از سلام نماز، آمرزش گناهان و ورود به بهشت از سوي خدا براي او حتمي مي‌شود.»
در روايتي از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله براي هر كدام از نمازهاي يوميه كه به جماعت خوانده شود، ثواب و درجه خاصي شمرده شده است: «مَنْ صَلَّى الْفَجْرَ فِي جَمَاعَةٍ ثُمَّ جَلَسَ يَذْكُرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ كَانَ لَهُ فِي الْفِرْدَوْسِ سَبْعُونَ دَرَجَةً بُعْدُ مَا بَيْنَ كُلِّ دَرَجَتَيْنِ كَحُضْرِ الْفَرَسِ الْجَوَادِ الْمُضَمَّرِ سَبْعِينَ سَنَةً وَ مَنْ صَلَّى الظُّهْرَ فِي جَمَاعَةٍ كَانَ لَهُ فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ خَمْسُونَ دَرَجَةً بُعْدُ مَا بَيْنَ كُلِّ دَرَجَتَيْنِ كَحُضْرِ الْفَرَسِ الْجَوَادِ خَمْسِينَ سَنَةً وَ مَنْ صَلَّى الْعَصْرَ فِي جَمَاعَةٍ كَانَ لَهُ كَأَجْرِ ثَمَانِيَةٍ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِيلَ كُلُّهُمْ رَبُّ بَيْتٍ يُعْتِقُهُمْ وَ مَنْ صَلَّى الْمَغْرِبَ فِي جَمَاعَةٍ كَانَ لَهُ كَحَجَّةٍ مَبْرُورَةٍ وَ عُمْرَةٍ مَقْبُولَةٍ وَ مَنْ صَلَّى الْعِشَاءَ فِي جَمَاعَةٍ كَانَ لَهُ كَقِيَامِ لَيْلَةِ الْقَدْرِ؛ (15) كسي كه نماز صبح را به جماعت بخواند و بعد از آن تا طلوع آفتاب بنشيند و مشغول ذكر باشد، براي او در فردوس هفتاد درجه داده مي‌شود كه ميان هر دو درجه به اندازه هفتاد سال دويدن اسب تندرو و تمرين داده شده فاصله مي‌باشد. و هر كس نماز ظهر را به جماعت بخواند، براي او در جنّات عدن پنجاه درجه داده مي‌شود كه فاصله هر دو درجه به اندازه پنجاه سال دويدن اسب تندرو مي‌باشد. و هر كس نماز عصر را به جماعت به جاي آورد، براي او به اندازه ثواب آزاد كردن هشت نفر از اولاد حضرت اسماعيل مي‌باشد كه هر كدام از آنها صاحب خانواده باشد. و هر كه نماز مغرب را به جماعت گزارد، براي او ثواب حج و عمره مقبول خواهد بود. و كسي كه نماز عشا را به جماعت برپا كند، همانند احياي شب قدر ثواب دارد.»
اعطاي ثواب شهيد
در مواردي به نمازگزاران با جماعت، وعده ثواب شهيد داده شده است، چنان‌كه در خطبه طولاني‌اي كه ابن عباس از پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله نقل كرده است، اين مطلب به چشم مي‌خورد: «مَنْ حَافَظَ عَلَى الْجَمَاعَةِ حَيْثُ مَا كَانَ مَرَّ عَلَى الصِّرَاطِ كَالْبَرْقِ اللَّامِعِ فِي أَوَّلِ زُمْرَةٍ مَعَ السَّابِقِينَ وَ وَجْهُهُ أَضْوَأُ مِنَ الْقَمَرِ لَيْلَةَ الْبَدْرِ وَ كَانَ لَهُ بِكُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ حَافَظَ عَلَيْهَا ثَوَابُ شَهِيد؛ (16) كسي كه بر نماز جماعت محافظت كند و هر جا باشد سعي كند در نماز جماعت شركت نمايد، در قيامت همراه با سابقان در اولين گروه مثل برق جهنده درخشان از صراط مي‌گذرد، در حالي كه صورتش نوراني‌تر از ماه بدر (ماه شب چهاردهم) است، و براي هر شبانه روزي كه مواظبت بر نماز جماعت داشته است، ثواب شهيد به او داده مي‌شود.»
كسب پاداش كامل
در برخي روايات براي اهل نماز جماعت و جمعه وعده اعطاي پاداش كامل داده شده است، همان‌گونه كه از رسول خدا صلي الله عليه و آله روايت شده: «مَنْ صَلَّى الْخَمْسَ فِي الْجَمَاعَةِ وَ حَافَظَ عَلَى الْجُمُعَةِ فَقَدِ اكْتَالَ الْأَجْرَ بِالْمِكْيَالِ الْأَوْفَى وَ قَالَ تَعَالَى «ثُمَّ يُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفى »؛ (17) كسي كه هر روز نمازهاي پنجگانه را با جماعت بخواند و بر نماز جمعه مواظبت نمايد، پاداش خود را بهطور كامل‌تر دريافت مي‌كند، و خدا فرموده است: «ثُمَّ يُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفى »؛ (18) «سپس به او جزاي كافي داده خواهد شد».»
اعطاي مقام شفاعت
طبق مضمون آيات قرآن هيچ كس نمي‌تواند ديگري را شفاعت كند؛ مگر به اذن خدا. (19) و اما اينكه خدا به چه كساني اذن شفاعت مي‌دهد، مطلبي است كه در روايات بيان شده و از آنها استفاده مي‌شود كه علاوه بر پيامبران و امامان عليهم السلام خدا به افراد ديگري نيز اذن شفاعت مي‌دهد، از جمله آنها سه گروه هستند كه در روايتي از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله نقل شده است: «إِنَّ اللَّهَ وَعَدَ أَنْ يُدْخِلَ الْجَنَّةَ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ بِغَيْرِ حِسَابٍ وَ يُشَفِّعَ كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فِي ثَمَانِينَ أَلْفاً الْمُؤَذِّنُ وَ الْإِمَامُ وَ رَجُلٌ يَتَوَضَّأُ ثُمَّ يَدْخُلُ الْمَسْجِدَ فَيُصَلِّي فِي الْجَمَاعَةِ؛ (20) خدا وعده داده است كه سه نفر را بدون حساب وارد بهشت كند و هر كدام از آنان درباره هشتاد هزار نفر شفاعت كنند. آنان عبارت‌اند از: مؤذن، امام و كسي كه وضو بگيرد، بعد به مسجد برود و در نماز جماعت شركت نمايد.»
فلسفه نماز جماعت
1. وسيله علني شدن اسلام
در دين مقدس اسلام، بعضي از اعمال از قبيل اذان و اعمال حج وسيله آشكار شدن اسلام و اتمام حجت به ديگران است كه نماز جماعت نيز يكي از آن اعمال مي‌باشد، چنان‌كه در حديث به سند حسن از امام رضا عليه السلام نقل شده است: «إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجَمَاعَةُ لِئَلَّا يَكُونَ الْإِخْلَاصُ وَ التَّوْحِيدُ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْعِبَادَةُ لِلَّهِ إِلَّا ظَاهِراً مَكْشُوفاً مَشْهُوراً لِأَنَّ فِي إِظْهَارِهِ حُجَّةً عَلَى أَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ لِيَكُونَ الْمُنَافِقُ وَ الْمُسْتَخِفُّ مُؤَدِّياً لِمَا أَقَرَّ بِهِ يُظْهِرُ الْإِسْلَامَ وَ الْمُرَاقَبَةَ وَ لِيَكُونَ شَهَادَاتُ النَّاسِ بِالْإِسْلَامِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ جَائِزَةً مُمْكِنَةً مَعَ مَا فِيهِ مِنَ الْمُسَاعَدَةِ عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى وَ الزَّجْرِ عَنْ كَثِيرٍ مِنْ مَعَاصِي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛ (21) نماز جماعت براي اين قرار داده شده است كه اخلاص، [اعتقاد به] توحيد، اسلام و عبادت به خدا آشكار و علني باشد؛ زيرا آشكار كردن آن موجب اتمام حجّت خداي يگانه بر مردم كلّ دنيا مي‌باشد، و افراد منافق و سبك شمارندگان نماز كه اظهار اسلام و مراقبت مي‌كنند، به مورد اقرار خود عمل نمايند. و گواهي مردم به مسلمان بودن يكديگر جايز و ممكن گردد. علاوه بر اينها در نماز جماعت فوايدي از قبيل ياري بر نيكي و تقوا، و بازداشتن از بسياري از گناهان وجود دارد.»
2. وسيله تشخيص اهل نماز از بي‌نماز
اگر نماز جماعت نبود، تشخيص اهل نماز از بي‌نماز مشكل و يا در مواردي غير ممكن مي‌شد؛ بنابراين يكي از فوايد تشريع نماز جماعت آن است كه افراد نمازخوان از بي‌نماز شناسايي شوند. همان‌گونه كه در حديث زير به سند حسن از امام صادق عليه السلام روايت شده است: «إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجَمَاعَةُ وَ الِاجْتِمَاعُ إِلَى الصَّلَاةِ لِكَيْ يُعْرَفَ مَنْ يُصَلِّي مِمَّنْ لَا يُصَلِّي وَ مَنْ يَحْفَظُ مَوَاقِيتَ الصَّلَاةِ مِمَّنْ يُضَيِّعُ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَمْ يُمْكِنْ أَحَداً أَنْ يَشْهَدَ عَلَى أَحَدٍ بِالصَّلَاحِ لِأَنَّ مَنْ لَمْ يُصَلِّ فِي جَمَاعَةٍ فَلَا صَلَاةَ لَهُ بَيْنَ الْمُسْلِمِينَ لِأَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلي الله عليه و آله قَالَ فَلَا صَلَاةَ لِمَنْ لَمْ يُصَلِّ فِي الْمَسْجِدِ مَعَ الْمُسْلِمِينَ إِلَّا مِنْ عِلَّةٍ؛ (22) تشريع نماز جماعت و اجتماع براي نماز، به خاطر اين است كه نمازگزار از بي‌نماز شناخته شود، و افراد مواظب اوقات نماز از ضايع كننده آن معلوم گردند. اگر نماز جماعت نبود، براي هيچكس امكان نداشت كه بهخوبي كسي گواهي دهد؛ زيرا كسي كه با جماعت نماز نخواند، در ميان مسلمانان نماز ندارد؛ چون رسول خدا صلي الله عليه و آله فرموده است: نماز كسي كه بدون عذر با مسلمانان در مسجد نماز نخواند، نماز نيست.»
3. اثبات عدالت
يكي از راههاي اثبات عدالت افراد، اهل نماز بودن آنان است و اثبات اهل نماز بودن نيز از طريق نماز جماعت ميسّر مي‌گردد، همچنانكه در حديث طولاني با سند صحيح از امام صادق عليه السلام روايت شده است كه حضرت در مقام معرّفي انسان عادل و بيان اوصاف آن، مواظبت بر نماز جماعت را يكي از نشانه‌هاي عادل شمرده و فرموده‌اند: «... وَ يَكُونُ مِنْهُ التَّعَاهُدُ لِلصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ إِذَا وَاظَبَ عَلَيْهِنَّ وَ حَفِظَ مَوَاقِيتَهُنَّ بِحُضُورِ جَمَاعَةٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ وَ أَنْ لَا يَتَخَلَّفَ عَنْ جَمَاعَتِهِمْ فِي مُصَلَّاهُمْ إِلَّا مِنْ عِلَّةٍ فَإِذَا كَانَ كَذَلِكَ لَازِماً لِمُصَلَّاهُ عِنْدَ حُضُورِ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ فَإِذَا سُئِلَ عَنْهُ فِي قَبِيلِهِ وَ مَحَلَّتِهِ قَالُوا مَا رَأَيْنَا مِنْهُ إِلَّا خَيْراً مُوَاظِباً عَلَى الصَّلَوَاتِ مُتَعَاهِداً لِأَوْقَاتِهَا فِي مُصَلَّاهُ فَإِنَّ ذَلِكَ يُجِيزُ شَهَادَتَهُ وَ عَدَالَتَهُ بَيْنَ الْمُسْلِمِينَ وَ ذَلِكَ أَنَّ الصَّلَاةَ سِتْرٌ وَ كَفَّارَةٌ لِلذُّنُوبِ وَ لَيْسَ يُمْكِنُ الشَّهَادَةُ عَلَى الرَّجُلِ بِأَنَّهُ يُصَلِّي إِذَا كَانَ لَا يَحْضُرُ مُصَلَّاهُ وَ يَتَعَاهَدُ جَمَاعَةَ الْمُسْلِمِينَ؛ (23) يكي از راههاي شناخت عادل، مواظبت بر نمازهاي پنجگانه مي‌باشد؛ وقتي كه مواظبت بر نمازها كند و با حضور در جماعت مسلمانان وقت نمازها را رعايت نمايد و بدون عذر از جماعت مسلمانان در مصلّايشان تخلّف نكند، پس هر گاه از افراد قبيله و محلّه‌اش درباره او سؤال شود، خواهند گفت: ما از او جز نيكي چيزي نديديم؛ بر نمازها و وقت آنها در مصلّايش دقّت دارد. همين مطلب، عدالت او را ميان مسلمانان اثبات و شهادت او را مجاز مي‌گرداند، و اين به خاطر آن است كه نماز، پوشش و كفّاره گناهان مي‌باشد، اگر كسي در مصلّا حاضر نشود و بر جماعت مسلمانان مواظبت نداشته باشد، شهادت بر نمازخوان بودن او ممكن نمي‌گردد.»
از اين حديث معلوم مي‌شود كه اگر كسي در نماز جماعت شركت نكند، براي اثبات عدالت و حتّي اثبات اهل نماز بودن او مشکل بهوجود مي‌آيد؛ چون درباره او از هر كسي سؤال شود، نمي‌تواند چيزي بگويد و ناچار بايد بگويد: «او را نمي‌شناسم.»
همچنانكه از پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله روايت شده است: «إِذَا سُئِلْتَ عَمَّنْ لَا يَشْهَدُ الْجَمَاعَةَ فَقُلْ لَا أَعْرِفُهُ؛ (24) اگر درباره كسي كه در نماز جماعت حاضر نمي‌شود از تو سؤال شد، بگو: نمي‌شناسمش.»
4. وسيله حسن ظنّ
در برخي از روايات آمده است كه نسبت به اهل نماز جماعت حسن ظنّ داشته باشيد و گواهي او را بپذيريد. همچنانكه در روايتي امام صادق عليه السلام از جدّش رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل فرموده است: «مَنْ صَلَّى الْخَمْسَ فِي جَمَاعَةٍ فَظُنُّوا بِهِ خَيْراً؛ (25) كسي كه نمازهاي پنجگانه را با جماعت بخواند، به او حُسن ظنّ داشته باشيد.»
و در روايت ديگر از امام صادق عليه السلام نقل شده است: «مَنْ صَلَّى خَمْسَ صَلَوَاتٍ فِي الْيَوْمِ وَ اللَّيْلَةِ فِي جَمَاعَةٍ فَظُنُّوا بِهِ خَيْراً وَ أَجِيزُوا شَهَادَتَهُ؛ (26) كسي كه در شبانه روز نمازهاي پنجگانه را با جماعت بخواند، به او حُسن ظنّ داشته و شهادت او را بپذيريد.»
5. سبب دوري از نفاق و آتش
يكي ديگر از فوايد نماز جماعت، دوري از نفاق در دنيا و نجات از آتش در آخرت است. همان‌گونه كه در حديثي از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي‌خوانيم: «مَنْ صَلَّى أَرْبَعِينَ يَوْماً فِي الْجَمَاعَةِ يُدْرِكُ التَّكْبِيرَةَ الْأُولَى كُتِبَ لَهُ بَرَاءَتَانِ بَرَاءَةٌ مِنَ النَّارِ وَ بَرَاءَةٌ مِنَ النِّفَاقِ؛ (27) كسي كه چهل روز نمازش را با جماعت بخواند و به گونه‌اي حاضر شود كه در همه نمازها تكبير اوّل امام را درك نمايد، دو نوع برائت براي او نوشته مي‌شود: برائت از آتش دوزخ و برائت از نفاق.»
از اين حديث استفاده مي‌شود كه حضور مرتّب در نماز جماعت موجب مي‌شود انسان در دنيا اهل نفاق و دورويي نباشد و در نتيجه آن، در آخرت نيز اهل دوزخ نشود.
6. وسيله رفع بلا
اهل نماز جماعت در پيشگاه خدا آنقدر احترام دارند كه خدا به خاطر آنها از ديگران نيز عذاب دنيوي را تأخير مي‌اندازد. «اصبغ بن نباته» روايت مي‌كند كه اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَيَهُمُّ بِعَذَابِ أَهْلِ الْأَرْضِ جَمِيعاً حَتَّى لَا يَتَحَاشَى مِنْهُمْ أَحَدا ًفَإِذَا نَظَرَ إِلَى الشِّيبِ نَاقِلِي أَقْدَامِهِمْ إِلَى الصَّلَاةِ وَ الْوِلْدَانِ يَتَعَلَّمُونَ الْقُرْآنَ رَحِمَهُمُ اللَّهُ فَأَخَّرَ ذَلِكَ عَنْهُمْ؛ (28) خداي عزّ و جلّ [در اثر گناه مردم] تصميم مي‌گيرد همه اهل زمين را عذاب كند، و حتي يك نفر از آنها را استثنا نكند؛ ولي وقتي نگاه مي‌كند به پيراني كه به سوي نماز قدم برمي‌دارند و به كودكاني كه قرآن مي‌آموزند، به آنها رحم مي‌كند و عذاب اهل زمين را تأخير مي‌اندازد.»
7. اجابت دعاي اهل جماعت
برخي از اعمال صالح در قبولي دعا تأثير دارند و يكي از آنها نماز جماعت است. از حضرت علي عليه السلام روايت شده است: «إِنَّ اللَّهَ يَسْتَحْيِي مِنْ عَبْدِهِ إِذَا صَلَّى فِي جَمَاعَةٍ ثُمَّ سَأَلَهُ حَاجَتَهُ أَنْ يَنْصَرِفَ حَتَّى يَقْضِيَهَا؛ (29) هر گاه بنده‌اي نمازش را با جماعت بخواند و حاجتش را از خدا درخواست نمايد، خداوند از دست خالي برگشتن او حيا مي‌كند تا اينكه حاجتش را برآورده مي‌فرمايد.»
از اين حديث استفاده مي‌شود كه يكي از موارد استجابت دعا، تعقيبات و دعا بعد از نماز جماعت است.
8. علامت جوانمردي
طبق روايتي از امام صادق عليه السلام ، اميرمؤمنان عليه السلام در وصيت خود به فرزندش «محمد حنفيه» حضور در نماز جماعت را يكي از علامتهاي جوانمردي معرفي فرموده است: «وَ اعْلَمْ أَنَّهُ مُرُوَّةُ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ مُرُوَّتَانِ مُرُوَّةٌ فِي حَضَرٍ وَ مُرُوَّةٌ فِي سَفَرٍ وَ أَمَّا مُرُوَّةُ الْحَضَرِ فَقِرَاءَةُ الْقُرْآنِ وَ مُجَالَسَةُ الْعُلَمَاءِ وَ النَّظَرُ فِي الْفِقْهِ وَ الْمُحَافَظَةُ عَلَى الصَّلَاةِ فِي الْجَمَاعَاتِ وَ أَمَّا مُرُوَّةُ السَّفَرِ فَبَذْلُ الزَّادِ وَ قِلَّةُ الْخِلَافِ عَلَى مَنْ صَحِبَكَ وَ كَثْرَةُ ذِكْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كُلِّ مَصْعَدٍ وَ مَهْبَطٍ وَ نُزُولٍ وَ قِيَامٍ وَ قُعُودٍ؛ (30) بدان كه جوانمردي مرد مسلمان دو گونه است: جوانمردي در وطن و جوانمردي در سفر. و اما جوانمردي در وطن عبارت است از: قرائت قرآن، همنشيني با علما، مطالعه در فقه و محافظت بر نماز جماعت. و اما جوانمردي در سفر عبارت است از: بخشش از زاد و توشه خود به ديگران، مخالفت كم‌تر با هم سفر خود و ذكر و ياد خدا در همه حالات صعود (رفتن به بلندي)، مهبط (سراشيبي)، نزول (ورود به منزل)، ايستادن و نشستن.»
تأكيد بر جماعت نماز صبح و عشا
اگر چه جماعت، در نمازهاي پنجگانه شبانه روز استحباب دارد؛ ولي در برخي از روايات به جماعت صبح و عشا تأكيد بيش‌تري شده است و در برخي از آنها در كنار نماز عشا، نماز مغرب نير ذكر شده و در برخي نيز تنها به نماز جماعت صبح تأكيد شده است.
در حديث صحيح «عبد الله بن سنان» مي‌گويد: «امام صادق عليه السلام مي‌فرمود: روزي رسول خدا صلي الله عليه و آله نماز صبح را خواند. بعد از نماز به طرف اصحاب خود رو كرد و از چند نفر نام برد و فرمود: آيا اينها به نماز جماعت حاضر شده‌اند؟ اصحاب گفتند: نه، يا رسول الله! فرمود: آيا غايب هستند (به مسافرت رفته‌اند)؟ عرض كردند نه. فرمود: «أَمَا إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ صَلَاةٍ أَشَدَّ عَلَى الْمُنَافِقِينَ مِنْ هَذِهِ الصَّلَاةِ وَ الْعِشَاءِ وَ لَوْ عَلِمُوا أَيُّ فَضْلٍ فِيهِمَا لَأَتَوْهُمَا وَ لَوْ حَبْواً (31)؛ (32) براي منافقين، هيچ نمازي از اين نماز (صبح) و عشا سخت‌تر نيست، اگر فضيلت اين دو نماز را مي‌دانستند به اين دو نماز مي‌آمدند، اگر چه از راه رفتن عاجز باشند و به صورت سينه خيز بيايند.»
و در روايتي از امام صادق عليه السلام آمده است: «مَنْ صَلَّى الْغَدَاةَ وَ الْعَاءَ الْآخِرَةَ فِي جَمَاعَةٍ فَهُوَ فِي ذِمَّةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ ظَلَمَهُ فَإِنَّمَا يَظْلِمُ اللَّهَ وَ مَنْ حَقَّرَهُ فَإِنَّمَا يُحَقِّرُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ؛ (33) كسي كه نماز صبح و عشاي آخر را با جماعت بخواند، در پناه خداي عزّ و جلّ قرار مي‌گيرد، هر كه به او ظلم كند، گويي به خدا ظلم كرده و هر كه او را تحقير نمايد، گويي خدا را تحقير نموده است.»
در روايت ديگر حضرت علي عليه السلام از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل فرموده است: «مَنْ صَلَّى رَكْعَتَيْنِ قَبْلَ صَلَاةِ الْغَدَاةِ وَ رَكْعَتَيِ الْغَدَاةِ فِي جَمَاعَةٍ رُفِعَتْ صَلَاتُهُ يَوْمَئِذٍ فِي صَلَاةِ الْأَبْرَارِ وَ كُتِبَ يَوْمَئِذٍ فِي وَفْدِ الْمُتَّقِينَ؛ (34) كسي كه قبل از نماز صبح دو ركعت نماز (نافله صبح) بخواند و نماز صبح را با جماعت بجاي آورد، آن روز نمازش در بين نماز نيكوكاران بالا مي‌رود و در آن روز نامش در گروه با تقوايان ثبت مي‌شود.»
با توجه به مضمون روايات زيادي كه در فضيلت نماز جماعت وارد شده است و برخي از آنها در اين مقاله بيان شد، فقهاي اسلام در آغاز مبحث نماز جماعت نوشته‌اند: «مستحب است نمازهاي واجب خصوصاً نمازهاي يوميه را به جماعت بخوانند و در نماز صبح، مغرب و عشا، خصوصاً براي همسايه مسجد و كسي كه صداي اذان مسجد را مي‌شنود بيش‌تر سفارش شده است.» (35)
از مطالعه مجموع رواياتي كه در اين مقاله نقل شد، اهميت نماز جماعت در نمازهاي يوميه به خصوص در نمازهاي صبح، مغرب و عشا و بالأخص در نماز صبح روشن مي‌گردد.
فوايد نماز صبح از نظر پزشكي
با توجه به تأكيد روايات معصومين عليهم السلام به نماز جماعت صبح، لازم است يادآوري شود كه بيداري صبح و نماز صبح، از نظر طبي نيز فوايد بسياري دارد كه در اينجا با يكي از آنها آشنا مي‌شويم.
در ماهنامه «معارف»، تحت عنوان «تأثير نماز صبح بر كاهش حمله‌هاي قلبي» آمده است:
«تحقيقات نشان مي‌دهد اداي به موقع نماز صبح و بيدار شدن از خواب طولاني بهويژه در حوالي صبح مي‌تواند در پيشگيري از بيماريهاي قلبي ـ عروقي مؤثر باشد.»
«دكتر مهرداد فخر الديني» متخصص قلب و عروق در گفتگو با «ايسنا» واحد علوم پزشكي ايران گفت: با توجه به اينكه حملات قلبي به خصوص سكته‌هاي قلبي در اوايل صبح بيش‌تر اتفاق مي‌افتد و در اين زمان غلظت خون به حداكثر رسيده، فشار خون و فاكتورهاي لخته شدن خون در رگها در بيش‌ترين ميزان آن است، بنابراين بيدار شدن در اين زمان مي‌تواند به كنترل و تنظيم گردش خون و كار كرد قلب كمك كند.
وي در ادامه افزود: ضمن اينكه گرفتگي قلب و حملات قلبي از خطرناك‌ترين بيماريهاست و خواب طولاني مدت در شبانه روز عامل اصلي تصلب شرائين و انسداد شاهرگها است، اداي نماز صبح به دليل همزماني آن با اوايل صبح و همچنين ايجاد آرامش روحي در افراد در كاهش فاكتورهاي خطر حملات قلبي مؤثر است.
وي افزود: علاوه بر اين فاكتور، در فصل زمستان نيز به دليل تأثير سرما، افزايش گرفتگي عروق و حملات قلبي بيش‌تر ديده مي‌شود.
دكتر فخر الديني خاطرنشان كرد: بنابراين نماز به موقع در هنگام صبح و بيدار شدن در اوايل صبح به جلوگيري از سكته‌هاي قلبي كمك كرده و در فعاليت هورمونها، سلولها و در نتيجه تنظيم گردش خون نقش مؤثري دارد.» (36)
اگر چه در گزارش فوق تنها روي بيداري صبح و نماز صبح تأكيد شده و سخني از نماز جماعت به ميان نيامده است؛ ولي پرواضح است كه در صورت اقامه نماز صبح به جماعت، به دليل رفت و آمد به مسجد و تحرك بيش‌تر، فايده مذكور بهتر به دست مي‌آيد. به خصوص در معرض هواي بين الطلوعين قرار گرفتن كه فوايد خاصي دارد.
نكته مهم
ممكن است بعضي از مردم از اين همه پاداش و ثوابي كه براي نماز جماعت بيان شده است تعجب كنند و بگويند چگونه براي عمل آساني كه در عرض چند دقيقه انجام مي‌گيرد اين همه پاداش داده مي‌شود؟!
در جواب بايد گفت:
1. پاداش الهي را نبايد با دستمزد دادن كارفرما به كارگران تشبيه و مقايسه كرد، تا كمي و زيادي كار مقياس پاداش قرار گيرد؛ چون بندگان خدا با انجام اعمال صالح، از خدا طلبكار نمي‌شوند و هيچ موجودي نمي‌تواند حقّي بر خدا داشته باشد؛ بنابراين، پاداشهاي الهي از باب تفضّل و بندهنوازي است، نه از نوع مزد و حقّ الزحمه!. (37)
2. براي خدا هيچ كاري مشكل نيست و هر چه اراده كند انجام مي‌شود:
«اِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ »؛ (38) «كار خدا اين‌گونه است كه هر گاه خواست به چيزي بگويد: باش، فوراً مي‌شود.»
3. پذيرش اعمال بندگان در پيشگاه حضرت حق و مورد لطف و عنايت قرار گرفتن آنان به كميت و حجم ظاهري اعمال بستگي ندارد؛ بلكه ملاك عمده در قبولي اعمال و تفضّل پاداش از طرف خدا همان كيفيت اعمال و خلوص نيت عامل آنهاست.
4. اكثر اين پاداشها مربوط به قيامت است، اگر به عظمت و گستردگي آن جهان توجه شود، اين پاداشها تعجّب انگيز نخواهد بود.
با توجه به مطالب فوق معلوم مي‌شود خداي مهربان همه پاداشهايي را كه در روايات معصومين عليهم السلام براي شركت كنندگان در نماز جماعت وعده داده شده است عطا خواهد كرد؛ ولي به شرط اينكه نماز جماعت با شرايط كامل برگزار گردد و شركت كنندگان نيز با رعايت وظايف ديني از قبيل حلال بودن كسب و اداي حقوق واجب الهي و مردمي و با نيت خالص و بدون ريا شرك نمايند.
صاحب جواهر رحمه الله پس از نقل بعضي از روايات مربوط به فضيلت نماز جماعت مي‌نويسد:
«وَلاَ اِستِبعَادَ فِي شَيءٍ مِمَّا ذُكِرَ فِيهِ عَلَي لُطفِ اللهِ وَرَأفَتِهِ وَفَضلِهِ وَحِكمَتِهِ خُصُوصاً بَعدَ أَن كَانَ ذَلِكَ هَديَتَهُ مِنهُ اِلَي حَبِيبِهِ مُحَمَّدٍ صلي الله عليه و آله ، فَلاَ غرو اَن عَظُمَت؛ اِذِ الهَدَاياَ عَلَي مِقدَارِ مُهدِيهَا، لَكِن مِنَ المَعلُومُ أنَّ ذَلِكَ كُلِّهِ لِلجَمَاعَةِ الصَّحِيحَ?ِ لاَ مُطلَقاً، فَيَنبَغِي المُحَافَظَ? فِيهَا حِينَئِذٍ عَلَي جَمِيعِ مَا يُعتَبَرُ فِيهَا؛ هيچ کدام از ثوابهايي که براي نماز جماعت ذکر شده است از لطف، رأفت، فضل و حکمت خدا بعيد نميباشد، به خصوص نماز جماعت که هدي? خداي مهربان بر حبيب خودش حضرت محمد صلي الله عليه و آله است، پس اين هديه هرچه بزرگتر باشد بهتر است؛ زيرا هدايا به اندازه هديه کننده آنها مي‌باشد. لکن روشن است که هم? اين فضيلتها و آثار، براي نماز جماعت صحيح خواهد بود، نه هر جماعت، بنابراين لازم است که هم? آداب و شرايط نماز جماعت به دقّت رعايت شود.»
1) عروة الوثقي، مؤسسه اسماعيليان، قم، چاپ دوم، 1370 ش، ج 1، ص 596، آغاز مبحث نماز جماعت.
2) جواهر الكلام في شرح شرايع الاسلام، شيخ محمد حسن نجفي با تحقيق شيخ علي دبّاغ، مؤسسه نشر اسلامي، جامعه مدرسين، قم، چاپ اول، 1424 هـ ق، ج 13، ص 214.
3) جامع احاديث شيعه،شيخ اسماعيل معزي ملايري، زير نظر آيت آلله بروجردي، ناشر: مؤلف، چاپ مهر، قم، 1375 ش، ج 7، ص264، ابواب صلاة الجماعة، باب 1، ح 1؛ وسائلالشيعه، شيخ حرّ عاملي، قم، مؤسسه آلالبيت، چاپ اول، 1410 هـ ق، ج 8، ص285، ابواب صلاة الجماعة، باب 1، ح 1.
4) جامع الاحاديث، همان، ح 7.
5) همان، ص 265 و 266، ح 6.
6) جامع احاديث شيعه، ج 7، ص 269، ابواب صلاة الجماعة، باب 1، ح 14.
7) منظور از سه ركعت وتر، دو ركعت نماز شفع و يك ركعت نماز وتر است كه بعد از هشت ركعت نماز شب خوانده مي‌شود.
8) جامع احاديث الشيعه، ج 7، ص 267 و 268، ابواب صلاة الجماعة، باب 1، ح 12.
9) مساجد از نظر ثواب نماز با يكديگر فرق دارند، به گونه‌اي كه يك نماز در مسجد الحرام معادل با يك ميليون نماز، و در مسجد النبي معادل ده هزار، در مسجد كوفه هزار، در مسجد الاقصي نيز هزار، در مسجد جامع صد، در مسجد محله بيست و پنج و در مسجد بازار معادل دوازده نماز مي‌باشد. (عروة الوثقي، ج 1، ص 452، فصل في الامكنة المكروهة، مسئله 4).
10) الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية، شيخ زين الدين عاملي، قم، مجمع الفكر الاسلامي، چاپ چهارم، 1428 هـ ق، ج 1، ص 316.
11) عروة الوثقي، ج 1، ص 597 و 598.
12) جامع الاحاديث الشيعه، ج 7، ص 270، ابواب صلاة الجماعة، باب 1، ح 19.
13) وسائل الشيعه، ج 8، ص 287، ابواب صلاة الجماعة، باب 1، ح 7.
14) جامع الاحاديث الشيعه، ج 7، ص 27، ابواب صلاة الجماعة، باب 1، ح 22.
15) همان، ص 288، ح 11.
16) همان، ص 269، ح 16.
17) همان، ح 17.
18) نجم / 41.
19) بقره / 255 و يونس / 3.
20) مستدرك الوسائل، محدث نوري (ميرزا حسين)، قم، مؤسسه آل البيت، چاپ اول، 1408 ق، ج 6، ص 449، ابواب صلاة الجماعة، باب 1، ح 22.
21) وسائل الشيعه، ج 8، ص 287، ابواب صلاة الجماعة، باب 1، ح 9.
22) همان، ص 293، ابواب صلاة الجماعة، باب 2، ح 8.
23) همان، ج 27، ص 391، كتاب الشهادات، باب 41، ح 1.
24) جامع احاديث الشيعه، ج 7، ص 280، ابواب صلاة الجماعة، باب 1، ح 58.
25) وسائل الشيعه، ج 8، ص 286، ابواب صلاة الجماعة، باب 1، ح 4.
26) همان، ص 395، كتاب الشهادات،باب 41، ح 12.
27) مستدرك الوسائل، ج 6، ص 447، ابواب صلاة الجماعة، باب 1، ح 11.
28) جامع الاحاديث الشيعه، ج 7، ص 280 و 281، ابواب صلاة الجماعة، باب 1، ح 59.
29) وسائل الشيعه، ج 8، ص 289، ابواب صلاة الجماعة، باب 1، ح 15.
30) جامع احاديث الشيعه، ج 7، ص 276، ابواب صلاة الجماعة، باب 1، ح 40.
31) حبو، به معناي سينه خيز رفتن و روي شكم راه رفتن كودكي است كه هنوز توان روي پا ايستادن ندارد.
32) وسائل الشيعه، ج 8، ص 294، باب 3، ح 1.
33) همان، ص 295، ابواب صلاة الجماعة، باب 3، ح 2.
34) جامع احاديث الشيعه، ج 7، ص 275، ابواب صلاة الجماعة، باب 1، ح 34.
35) توضيح المسائل مراجع، ج 1، ص 795، مسئله 1399.
36) ماهنامه آموزشي اطلاع رساني معارف، نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه‌ها، شماره 73، بهمن 1388، ص 54.
37) جهت اطلاع بيش‌تر به كتاب عدل الهي شهيد مطهري مراجعه شود.
38) يس / 82.
منبع : ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره137