محمد هادی معرفت
مفهوم سوره و آیه
سوره از«سور بلد»(دیوار بلند و گرداگرد شهر)گرفته شده است، زیرا هر سوره آیاتی را در بر گرفته است و به آن احاطه دارد، مانند حصار(سور)شهر که خانه هایی را در بر گرفته است.
برخی آن را به معنای بلندای شرف و منزلت رفیع گرفته اند، زیرا بنابر گفته ابن فارس یکی از معانی سوره، علو و ارتفاع است و«سار یسور»به معنای غضب نمودن و بر انگیخته شدن از همین ماده است.هر طبقه از ساختمان را نیز سوره می گویند.
ابو الفتوح رازی می گوید:«بدان که سوره را معنا منزلت بود از منازل شرف و دلیل این، قول نابغه ذبیانی است:
ا لم تر ان الله اعطاک سورة تری کل ملک دونها یتذبذب
نمی بینی که خداوند به تو شرف و منزلتی رفیع داده است که هر پادشاهی نزد آن متزلزل می نماید».اضافه می کند:«با روی شهر را از آن جهت سور خوانند که بلند ومرتفع باشد» (1).
برخی دیگر آن را از«سور»به معنای پاره و باقی مانده چیزی دانسته اند.ابو الفتوح در این باره می گوید:«اما آن که مهموز گوید، اصل آن از«سؤر الماء»باشد و آن بقیه آب بود در آبدان و عرب گوید:«اسارت فی الاناء»اگر در ظرف چیزی باقی گذاری.
از همین جاست که اعشی بنی ثعلبه-شاعر عرب-می گوید:
فبانت و قد اسارت فی الفؤاد صدعا علی نایها مستطیرا
آن زن، از من جدا شد و در دل باقی گذارد شکافی عمیق بر اثر دوری خود که هرلحظه در حال گسترش است » (2).
بنابر این، سوره در اصل سؤوه بوده(به معنای پاره ای از قرآن)و به منظور سهولت در تلفظ، همزه به واو بدل شده است، و تمام قاریان متفقا آن را با واو خوانده اند و درهیچ یک از موارد نه گانه که در قرآن آمده کسی آن را با همزه قرائت نکرده است.
آیه، به معنای علامت است، زیرا هر آیه از قرآن نشانه ای بر درستی سخن حق تعالی است یا آن که هر آیه مشتمل بر حکمی از احکام شرع یا حکمت و پندی است که بر آن ها دلالت دارد:
و تلک آیات الله نتلوها علیک بالحق و انک لمن المرسلین (4) و ...کذلک یبین الله لکم الآیات لعلکم تتفکرون (5).
جاحظ گوید:«خداوند کتاب خود را-کلا و بعضا-بر خلاف شیوه عرب نام گذاری کرد و تمام آن را قرآن نامید.چنان که عرب مجموع اشعار یک شاعر رادیوان می گوید.و بعض(پاره)آن را مانند قصیده دیوان، سوره و بعض سوره را مانندهر بیت قصیده، آیه نامیده و آخر هر آیه را مانند قافیه در شعر، فاصله گویند» (6).
راغب اصفهانی می گوید:«آیه، شاید از ریشه «ای »گرفته شده باشد، زیرا آیه است که روشن می کند:ایا من ای، کدام از کدام است »ولی صحیح آن است که از«تایی »اخذ شده باشد، زیرا تایی به معنای تثبب و پایداری است.گویند:«تای ای ارفق، مدارا کن، آرام باش »و شاید از«اوی الیه »گرفته شده باشد، به معنای پناه بردن و جای گزین کردن و هر ساختمان بلندی را آیه گویند: ا تبنون بکل ریع آیة تعبثون (7) ، در زمین های مرتفع ساختمان های بلندی به پا می دارید و بیهوده کاری می کنید».
سپس گوید:«هر جمله ای از قرآن را که بر حکمی از احکام دلالت کند آیه گویند، خواه سوره کامل باشد یا چند فصل یا یک فصل از یک سوره، و گاه به یک کلام کامل که جدا از کلام دیگر باشد آیه گویند.به همین اعتبار آیات سوره ها قابل شمارش است و هر سوره را مشتمل بر چند آیه گرفته اند» (8).
لازم است به طور اختصار یاد آور شویم که اشتمال هر سوره بر تعدادی آیات، یک امر توقیفی است.و کوچک ترین سوره-سوره کوثر-شامل بر سه آیه است.وبزرگ ترین سوره-سوره بقره-شامل بر 286 آیه است.به هر تقدیر کم یا زیاد بودن آیه های هر سوره با دستور خاص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله انجام گرفته و هم چنان بدون دخل و تصرف تاکنون باقی است، و در این امر سری نهفته است که مربوط به اعجاز قرآن و تناسب آیات می باشد.
اسامی سوره ها
اسامی سوره ها مانند تعداد آیات هر سوره توقیفی است، و با صلاح دید شخص پیامبر نام گذاری شده است.بیش تر سوره ها یک نام دارد و برخی دو یا چند نام.این نام گذاری ها، طبق شیوه عرب با کوچک ترین مناسبت انجام می گرفته است (9) که وجه تسمیه برخی از آن ها در جدول زیر آمده است:
وجه تسمیه
نام سوره