صفحه 400
بورزند زيانكارند (121).
اى بنى اسرائيل بياد آوريد آن نعمتى كه بشما انعام كردم و اينكه شما را بر مردم معاصرتان برترى دادم (122).
و بترسيد از روزى كه هيچ نفسى جوركش نفس ديگر نمىشود و از هيچكس عوض پذيرفته نمىگردد و شفاعت سودى بحال كسى ندارد و يارى هم نمىشوند (123).
بيان
(وَ لَنْ تَرْضى عَنْكَ الْيَهُودُ وَ لَا النَّصارى) الخ، در اينجا باز بعد از سخن از مشركين، دوباره بفراز قبلى كه سخن از يهود و نصارى مىكرد، برگشته و در حقيقت خواسته است دامن گفتار را كه پراكنده شد جمع و جور كند، پس كانه بعد از آن خطابها و توبيخها كه از يهود و نصارى كرد، روى سخن برسول خود كرده كه اين يهوديان و مسيحيان كه تا كنون در باره آنها سخن مىگفتيم و دامنه سخنان ما به مناسبت بكفار و مشركين كشيده شد، هرگز از تو راضى نميشوند مگر وقتى كه تو به دين آنان درآيى، دينى كه خودشان به پيروى از هوى و هوسشان تراشيده و با آراء خود درست كردهاند.
و لذا در رد اين توقع بيجاى آنان، دستور ميدهد بايشان بگو: (إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدى) هدايت خدا هدايت است، نه من درآورىهاى شما، مىخواهد بفرمايد: پيروى ديگران كردن، بخاطر هدايت است و هدايتى بغير هدايت خدا نيست، و حقى بجز حق خدا نيست تا پيروى شود و غير هدايت خدا- يعنى اين كيش و آئين شما- هدايت نيست، بلكه هواهاى نفسانى خود شماست كه لباس دين بر تنش كردهايد و نام دين بر آن نهادهايد.
پس در جمله: (قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ) الخ، هدايت را كنايه از قرآن گرفته و آن گاه آن را بخدا نسبت داده و هدايت خدايش معرفى كرده، و در نتيجه بطريق قصر قلب صحت انحصار- غير از هدايت خدا هدايتى نيست- را افاده كرده است و با اين انحصار فهمانده كه پس ملت و دين آنان خالى از هدايت است، از اينهم نتيجه گرفته كه پس دين آنان هوى و هوسهاى خودشان است، نه دستورات آسمانى.
لازمه اين نتيجهها اينست كه پس آنچه نزد رسول خدا (ص) است، علم است و آنچه نزد خود آنان است، جهل و چون سخن بدينجا كشيد، ميدان براى اين تهديد باز شد كه بفرمايد: (اگر بعد از اين علمى كه بتو نازل شده، هواهاى آنان را پيروى كنى، آن گاه از ناحيه خدا نه سرپرستى خواهى داشت و نه ياورى.
حال ببين كه در اين يك آيه چه اصولى ريشهدار از برهانى عقلى نهفته شده: و با همه