را كه همان غيب است حقيقتا از خود نفى نموده و براى پروردگار سبحان اثبات مىكنند، و اين جوابشان يك نوع خضوعى است در برابر عظمت و كبريايى پروردگار و اعتراف به احتياج ذاتى و بطلان حقيقى خود در برابر مولاى حقيقيشان و رعايت آداب حضور و اظهار حقيقت امر است نه جواب نهايى كه بعد از آن جواب ديگرى نباشد، براى اينكه اولا خداوند سبحان آنان را شهداى بر امت قرار داده، كما اينكه فرموده:" فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنا بِكَ عَلى هؤُلاءِ شَهِيداً" «1».
و نيز فرموده:" وَ وُضِعَ الْكِتابُ وَ جِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَ الشُّهَداءِ" «2» و براى شاهد بودن انبياء (ع) معنايى جز اين تصور نمىشود كه در روز قيامت كه روز جلوه حقيقت است در باره امتهاى خود شهادت به حق دهند، و اين شهادتى را كه خداوند براى ايشان مقدر فرموده بزودى در آن روز خواهند داد، و اگر در آيه مورد بحث در جواب پروردگار گفتهاند:" لا عِلْمَ لَنا" براى خاطر رعايت ادب و ايفاى مراسم عبوديت در قبال مالك حقيقى و پروردگارى است كه در آن روز جز او صاحب اختيار و پادشاهى نيست، و نيز اشاره است به واقع و حقيقت امر و اينكه علم حقيقى را تنها او مالك بالذات است و ديگران مالك به طفيل اويند، آن مقدارى را مالكند كه او به آنان افاضه فرموده، با اين حال منافات ندارد كه بعد از اين اعتراف شهادتهايى كه در باره احوال امت خود دارند بدهند و اين خود يكى از مؤيدات مطلبى است كه ما قبلا در تفسير آيه:" وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ" «3» در جلد اول اين كتاب گذرانديم، و آن اين بود كه اين علم و شهادت از نوع علم متداول و شهادت معمولى در بين ما مردم عادى نيست، بلكه از نوع علمى است كه مخصوص به خود خداوند است، و خداوند آن را به طائفهاى از مكرمين و محترمين از بندگان خود اختصاص داده.
و ثانيا: خداوند سبحان، علم را تنها براى طائفهاى از بندگان خود كه در روز قيامت مقرب درگاه اويند اثبات كرده و فرموده:" وَ قالَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِيمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِي كِتابِ اللَّهِ إِلى يَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا يَوْمُ الْبَعْثِ" «4»، و نيز فرموده:
(1) پس چگونه خواهد بود حال قوم تو در روزى كه از هر امتى گواهى بياوريم و تو راى هم گواه بر اين قوم بياوريم؟ سوره نساء آيه 41. (2) و كتاب پيش كشيده مىشود و انبياء و گواهان حاضر مىشوند. سوره زمر آيه 70. (3) و ما اين چنين شما راى امت وسط قرار داديم تا گواهانى بر مردم باشيد. سوره بقره آيه 144. (4) آنان كه علم و ايمانشان دادند به مردم مىگويند: اينكه مىشنيديد خداوند در كتاب محفوظ خود مقدر كرده كه تا روز قيامت در قبر بيارميد اين است آن قيامت. سوره روم آيه 57.