قولا" «1» و آيه شريفه" وَ إِنْ تَشْكُرُوا يَرْضَهُ لَكُمْ" «2» كه رضايت را متعلق به عمل نموده، و بين اين دو قسم تعبير فرق روشنى است، چه خشنودى از عمل به اين است كه از ديدن آن چهره در هم نكشد و از آن نفرت نكند، و چه بسا دشمن انسان كار پسنديدهاى كند در حالى كه خود او مورد نفرت است و به عكس دوست انسان كار ناشايستى مرتكب شود در حالى كه خودش محبوب انسان باشد پس اينكه فرمود:" رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ" دلالت مىكند بر اينكه خداى تعالى نه تنها از صداقت صادقين خوشنود است بلكه از خود آنان نيز راضى است و معلوم است كه خوشنودى خدا وقتى به خود آنان تعلق مىگيرد كه غرضش از خلقتشان حاصل شده باشد و غرض از خلقت را در آيه:" ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ" «3» بيان فرموده، پس غرض پروردگار از خلقت انسان همان عبوديت است، وقتى خداى سبحان از كسى- نه تنها از عملش- خوشنود مىشود كه نفس او مثل اعلاى عبوديت باشد. يعنى خود را بنده كسى بداند كه مربى هر چيزى است، خود را و هيچ چيز ديگرى را جز بنده و مملوك او و خاضع در برابر ربوبيت او نبيند، جز او هدفى و جز بسوى او بازگشت و رجوعى نداشته باشد، چنان كه در باره حضرت سليمان و ايوب (ع) فرموده:" نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ" «4».
اين بود معناى رضايت پروردگار از بنده خود، و لازمه اين مقام كه يكى از مقامات عبوديت است كه نفس از تمامى مراتب كفر و از اتصاف به فسق پاك باشد چنان كه در باره طهارتش از كفر فرموده:" وَ لا يَرْضى لِعِبادِهِ الْكُفْرَ" «5» و در باره طهارتش از فسق فرموده:
" فَإِنَّ اللَّهَ لا يَرْضى عَنِ الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ" «6» و از آثار اين مقام اين است كه وقتى نفس بنده داراى ذلت عبوديت شد و آنچه را كه به چشم و دل خود درك نمود، همه را مملوك خدا و خاضع در برابر او دانست قهرا از او خشنود مىشود. زيرا مىبيند كه اگر خدا به او داده آنچه را كه داده همانا از فضل و كرمش بوده نه اينكه او از خدا طلبكار و بر خدا واجب و حتم بوده كه آن را بدهد.
و اگر هم چيزى را از او دريغ داشته و نداده آن هم از روى حكمت بوده. علاوه بر اين،
(1) و خوشنود باشد از قول او. سوره طه آيه 109. (2) و اگر شكر بگذاريد مىپسندد آن را براى شما. سوره زمر آيه 7. (3) نيافريدم جن و انس را مگر براى اينكه عبادت و بندگى كنند مرا. سوره ذاريات آيه 56. (4) بنده خوبى بود زيرا بسيار بما رجوع مىكرد. سوره ص آيه 31. (5) و نمىپسندد كفر را براى بندگان خود. سوره زمر آيه 7. (6) زيرا خدا خوشنود نمىشود از مردم فاسق. سوره توبه آيه 97.