فرموده، و نيز در باره اينكه از فاقد آب تكليف به وضو رفع شده و بايد تيمم كند، مىفرمايد:" وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلى سَفَرٍ"- تا آنجا كه مىفرمايد-" فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَفُوًّا غَفُوراً" «1» و نيز در باره حد كسانى كه در زمين فساد مىكنند فرموده:
" إِلَّا الَّذِينَ تابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَيْهِمْ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ" «2» و نيز در رفع حكم جهاد از معذورين مىفرمايد:" ما عَلَى الْمُحْسِنِينَ مِنْ سَبِيلٍ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ" «3» و در باره بلايا و مصائبى كه به مردم مىرسد مىفرمايد:" وَ ما أَصابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ" «4».
از اين گونه آيات كشف مىشود كه صفت عفو و مغفرت در خداى تعالى مثل صفت رحمت و هدايت او است كه متعلق به امور تكوينى و تشريعى هر دو مىشود، پس خداى تعالى يك وقت از معاصى عفو مىكند و آن را از نامه اعمال محو مىسازد، و يك وقت از حكمى كه اقتضاى تشريع دارد عفو مىكند از وضع و تشريع آن صرفنظر مىنمايد، و يك وقت هم از بلايا و مصائب عفو مىكند از نزول آن با آنكه اسباب نزولش فراهم است جلوگيرى مىنمايد.
6- رابطه ميان عمل و جزا: از بحث قبلى چنين فهميديم كه اوامر و نواهى عقلايى يعنى همان قوانين دائر بين عقلا مستلزم آثار جميل و پسنديدهايست كه بر امتثال آن مترتب شده و در حقيقت ثواب آن به شمار مىرود. چنان كه مستعقب آثار ناپسند و بدى است كه بر مخالفت آن مترتب شده در حقيقت عقاب آن محسوب مىشود، و غرض عقلا از ترتيب آن آثار حسنه و اين آثار سيئه تقريبا بكار بردن حيلهايست براى وادار كردن مردم به عمل به آن قوانين و تحذير از مخالفت آن.
از اينجا معلوم ميشود كه رابطه ميان عمل و جزا رابطهايست جعلى و قراردادى كه خود
(1) و اگر مريض و يا در سفر بوديد- تا آنجا كه مىفرمايد- و آب نيافتيد پس تيمم كنيد با خاك پس آن گه مسح كنيد روى خود و دستهاى خود را بدرستى كه خداوند درگذرنده و آمرزنده است. سوره نساء آيه 46. (2) مگر مفسدينى كه قبل از دستگير شدنشان توبه كرده باشند پس بدانيد كه خداوند آمرزنده و مهربان است. سوره مائده آيه 34. (3) راهى براى شكنجه دنيوى و عذاب اخروى نكوكاران نيست و خداوند آمرزنده و مهربان است. سوره توبه آيه 91. (4) و آنچه كه از مصيبت به شما مىرسد همه به دست خود شما است و به خاطر كارهاى زشتى است كه كردهايد و خداوند بسيارى از آنها را مىبخشد. سوره شورى آيه 30.